Tshiuma tshietu mu bivuadi bia buloba
“Tudi ne tshiuma etshi mu bivuadi bia buloba, bua bukole budi bupite bua pa tshibidilu buikale bua Nzambi ne kabuyi bua kutudi tuetu.”—2 KOLINTO 4:7, NW.
1. Mmunyi mudi tshilejilu tshia Yezu ne bua kutukankamija?
PAVUA Yehowa umufumba pa buloba apa, Yezu wakadimuena mateketa a bukua-bantu. Mmunyipu mudi tshilejilu tshiende tshia dilama muoyo-mutoke ne bua kutukankamija! Mupostolo [Petelo] udi utuambila ne: ‘Bua nuakabikidibua bua muanda eu, bualu bua Kristo wakakenga bua bualu buenu, wakanushila tshilejilu bua nuenu numulonde mu makasa ende.’ (1 Petelo 2:21) Mu ditaba dimufumba edi, Yezu wakatshimuna ba pa buloba. Wakapesha kabidi bapostolo bende dikima bua kuluabu batshimunyi. (Bienzedi 4:13, 31; 9:27, 28; 14:3; 19:8) Ne ndikankamija dinene kayipu diakafilaye mu nkomenu wa muyuki wende wa ndekelu wakabenzelaye! Wakamba ne: “Nakunuambila malu aa bua nushale bikale ne ditalala mu mitshima yenu panudi nushala mu buobumue nanyi. Bantu ba pa buloba nebanutatshishe. Kadi koleshayi mitshima yenu, bualu bua ndi mumane kutshimuna ba pa buloba.”—Yone 16:33, MML.
2. Bishilangane ne bufofo bua mu bulongolodi ebu, mbukenke kayi butudi nabu?
2 Bia muomumue, panyima pa dileja dishilangana pankatshi pa bufofo bukeba kudi “nzambi wa ndongoluelu eu wa malu,” ne “bukenke bua lumu luimpe lua butumbi,” mupostolo Paulo wakamba bua mudimu wetu wa mushinga mukole ne: “Tudi ne tshiuma etshi mu bivuadi bia buloba, bua bukole budi bupite bua pa tshibidilu buikale bua Nzambi ne kabuyi bua kutudi tuetu. Tudi bafimpakaja mu mishindu yonso, kadi katuyi bapangile mua kunyunga; tudi bapampakaja, kadi katuyi bapangile menemene tshia kuenza; tudi bakengesha, kadi katuyi balekela; tudi bafinyina panshi, kadi katuyi babutula.” (2 Kolinto 4:4, 7-9, NW) Nansha mutudi “bivuadi bia buloba” bitekete, Nzambi mmutufumbe nenku ku diambuluisha dia spiritu wende bua tumone mua kutshimuna menemene bulongolodi ebu bua Satana.—Lomo 8:35-39; 1 Kolinto 15:57.
Difumba mu Isalele wa kale
3. Mmunyi muvua Yeshaya mumvuije difumba dia tshisamba tshia bena Yuda?
3 Yehowa utu ufumba muntu ku muntu ne bisamba bijima kabidi. Tshilejilu, pavua bena Isalele wa kale bitaba dibafumba dia Yehowa, bavua baya kumpala. Kadi kunyima bakapapisha mitshima yabu mu dilonda njila wa bupidia. Tshipeta tshivua se: muenji wa Isalele wakabela ‘mulawu.’ (Yeshaya 45:9) Mu siekele wa muanda-mukulu K.B.B., Yeshaya wakambila Yehowa bua mpekatu minene ya Isalele, wamba ne: ‘Wewe Yehowa udi Tatu wetu; tuetu tudi dima ne wewe udi mufumbi; buonso buetu tudi bintu biwakuenza ku bianza biebe. Miaba yetu yonso yakadi itusankisha yakulua bikulu.’ (Yeshaya 64:8-11) Bavua bafumbe Isalele mulue tshivuadi tshiakanyine anu kabutu.
4. Mmufuanu kayi wakaleja Yelemiya?
4 Kunyima kua siekele mujima, pakasemena dituku dia dilumbuluisha, Yehowa wakambila Yelemiya bua kuangataye mulondo wa dima ne kuya ne bamue bakulu ba mu Yelushalema mu Tshibanda tshia Hinoma. Wakamuambila ne: ‘Ushipe biebe mulondo au ku mêsu kua bantu badi bakufila, ubambile ne: Yehowa wa misumba udi wamba ne: Nembutule bantu aba ne musoko eu bu mudi muntu ushipa mulondo wa mufumbi udibu kabayi bamanye mua kufumba bua kuikalawu mujima kabidi.’—Yelemiya 19:10, 11.
5. Mmunyi muvua dilumbuluisha dia Yehowa dikale dikole bua Isalele?
5 Mu 607 K.B.B., Nebukadenesâ wakabutula Yelushalema ne ntempelo wende ne wakaya ne bena Yuda bakapanduka mu bupika mu Babulona. Kadi panyima pa bidimu 70 mu bupika, bena Yuda bakanyingalala bakapingana bua kuibakulula Yelushalema ne ntempelo wende. (Yelemiya 25:11) Nansha nanku, mu siekele wa kumpala B.B., tshisamba etshi tshiakalekela kabidi Mufumbi Munene, ne ndekelu wa bionso tshiakadinyanga ne tshibawu tshitambe bubi tshia dishipa dia Muana muine wa Nzambi. Mu 70 B.B., Nzambi wakenza mudimu ne Bukokeshi bua Buloba bujima bua bena Lomo bua kukumbaja dipangadika diende pa kubutula ndongoluelu wa malu wa bena Yuda, kuvingabu Yelushalema ne ntempelo wende. Kashidi ne tshiendelele tshianza tshia Yehowa katshivua mua kufumba kabidi tshisamba tshia Isalele bu tshintu tshia “tshijila ne bulengele.”a
Difumba Isalele wa mu nyuma
6, 7. (a) Mmunyi mudi Paulo umvuija mudibu bafumba Isalele wa Nzambi? (b) ‘Bivuadi [bionso] bileja luse’ bidi bungi kayi, ne mmunyi muakakumbana bungi abu?
6 Bena Yuda bavua bitabe Yezu bavua babafumbe bu tshishimikidi tshia bantu ba mu tshisamba tshipiatshipia, ‘Isalele wa Nzambi’ wa mu nyuma. (Galatia 6:16) Nenku mêyi aa a Paulo mmakanyine: ‘Mufumbi kêna ne bukokeshi bua dima bua kufumba ne dibulu diodimue tshivuadi tshimue tshia mudimu wa butumbi ne tshinga tshia mudimu wa patupu anyi? Nzambi, pakasuaye kuleja bantu tshiji tshiende, ne kubamanyisha bukole buende, wakatukija ne lutulu lunene bivuadi bitekela tshiji tshiende bilongolola bua dibutuka, ne bua kumanyisha bantu bua bubanji bua butumbi buende ku bivuadi bileja luse biakadianjilaye kulongolola ku butumbi.’—Lomo 9:21-23.
7 Yezu mubishibue ku lufu wakalua kumanyisha ne: ‘bivuadi ebi bia luse’ bivua ne bua kuikala 144 000. (Buakabuluibua 7:4; 14:1) Bu muvua Isalele wa ku mubidi kayi mukumbaje bungi buonso abu, Yehowa wakaleja bantu ba bisamba bikuabu luse luende. (Lomo 11:25, 26) Tshisumbu tshipiatshipia tshia bena Kristo tshiakadiunda ne lukasa. Mu bidimu 30 lumu luimpe luvua luenda ‘luambibua munkatshi mua bifukibua bionso muinshi mua diulu.’ (Kolosai 1:23) Muanda eu wakalomba butangidi buakane bua bisumbu bia bungi bivua bitangalake.
8. Mbanganyi bavua benze kasumbu kaludiki ka kumpala, ne mmunyi muakadiunda kasumbu aka?
8 Yezu uvua mulongolole bapostolo 12 bua kuluabu kasumbu kaludiki ka kumpala, pamue ne [bayidi] bakuabu wakabalongesha mushindu wa kuenza mudimu. (Luka 8:1; 9:1, 2; 10:1, 2) Mu Pentekoste wa mu 33 B.B., bakajadika tshisumbu tshia bena Kristo, ne mu tshikondo tshiakanyine, bakadiundisha kasumbu kavua katshiludika bua kikale ne ‘bapostolo ne bakulu ba mu Yelushalema.’ Munkatshi mua tshikondo tshile, nansha muvuaye kayi mupostolo, Yakobo muanabu ne Yezu wakamuenekamu wambuluisha bu mulombodi. (Bienzedi 12:17; 15:2, 6, 13; 21:18) Bilondeshile Eusèbe mufundi wa malu a kale, bakatuadija kukengesha bapostolo mu mushindu wa pa buawu ne bakatangalaka ne kuya mu bitupa bikuabu. Bantu bavua benza kasumbu kaludiki aka bavua bashintuluka bilondeshile nsombelu ivuaku.
9. Mmuanda kayi wa dibungama uvua Yezu mudianjile kuamba bua se: uvua ne bua kuenzeka?
9 Batangile ku ndekelu kua siekele wa kumpala, ‘muena lukuna, Diabolo,’ wakatuadija ‘kuela ntete ya lupela’ munkatshi mua bapianyi ba ‘bukalenge bua mu diulu’ badi bafuane mamiinu mimpe. Yezu uvua mumanyishe mu mulayi ne: bavua ne bua kulekela muanda eu wa dibungama too ne mu tshikondo tshia dinowa ‘ku nshikidilu kua tshikondo etshi.’ Nenku kabidi ‘bantu bakane bavua ne bua kukenka bu dîba mu bukalenge bua Tatu wabu.’ (Matayo 13:24, 25, 37-43) Ndîba kayi divuabi ne bua kuenzeka?
Difumba Isalele wa Nzambi lelu’eu
10, 11. (a) Mmunyi muakatuadijabu kufumba Isalele wa Nzambi mu bikondo bietu ebi? (b) Mmalongesha kayi adi abengangana avua asanganyibua mu Bukua-buena-Kristo ne munkatshi mua Balongi ba Bible ba muoyo mujima?
10 Mu 1870, Charles Taze Russell wakenza kasumbu ka dilonga dia Bible mu tshimenga tshia Pittsburgh, mu Pennsylvanie, ku États-Unis. Mu 1879 wakatuadija kupatula tshibejibeji tshia ku ngondo yonso tshimanyike lelu bu Tshibumba tshia Nsentedi. Balongi ba Bible aba, bu muakaluabu kubabikila, bakajingulula mutantshi mukese ne: Bukua-buena-Kristo buvua buangate malongesha a bampangano adi kaayi a mu Mifundu, bu mudi dibenga kufua dia anyima, inferno wa kadilu, mpurgatoriyo, nzambi wa Busatu Bunsantu ne batismo wa bana.
11 Kadi tshivua ne mushinga wa bungi ntshia se: banangi aba ba bulelela bua mu Bible bakapingaja malongesha a nshindamenu a mu Bible, bu mudi dipikudibua ku diambuluisha dia mulambu wa tshia-bupikudi wa Yezu ne dibiishibua ku lufu bua kupeta muoyo wa kashidi mu mparadizu wa ditalala pa buloba mu Bukalenge bua Nzambi. Kupita bionso, bakatamba kuela kashonyi pa dibingishibua didi pabuipi dia Yehowa Nzambi bu Mfumu Mukulu pa bionso bidiku. Balongi ba Bible bavua bitaba ne: Disambila dia Mfumu divua pabuipi ne kupeta diandamuna: ‘Tatu wetu udi mu diulu, banemeke dîna diebe. Bukalenge buebe bulue. Benze pa buloba muudi musue bu mudibu benza mu diulu.’ (Matayo 6:9, 10) Spiritu munsantu wa Nzambi uvua muikale ubafumba bua kubavuija nsangilu wa buloba bujima wa bena Kristo badi banange ditalala.
12. Mmunyi muakafika Balongi ba Bible ku dijingulula tshidimu tshia mushinga mukole?
12 Dilonga diondoke dia Danyele nshapita 4 ne milayi mikuabu diakatuisha Balongi ba Bible bua se: dikalaku dia Yezu bu Mukalenge Masiya divua ne bua kuikala pabuipi. Bakajingulula ne: tshidimu tshia 1914 tshivua ne bua kuikala “tshikondo tshijadika tshia bisamba” ne tshivua ne bua kujika. (Luka 21:24, NW; Yehezekele 21:26, 27) Ne lukasa luonso Balongi ba Bible bakadiundisha mudimu wabu, kuenzabu tusumbu tua dilonga Bible (tuakaluabu kubikila ne: bisumbu) mu États-Unis mujima. Ku ntuadijilu kua bidimu bia 1900, mudimu wabu wa dilongesha Bible uvua wenda utangalaka ku Mputu ne mu matunga a Océanie. Bivua bikengela kulongolola malu bimpe.
13. Mmunyi muakamanyika Balongi ba Bible kudi mbulamatadi, ne mmudimu kayi wa pa buawu wakenza mulombodi wa kumpala wa Société?
13 Bua Balongi ba Bible kumanyika kudi mbulamatadi, bakafunda Société Zion’s Watch Tower Tract ku mikanda mu 1884 ku États-Unis, muikale ne tshilombuelu mu Pittsburgh, ku Pennsylvanie. Balombodi ba Société bavua bambuluisha bu Kasumbu Kaludiki kanene, baludika diyisha dia Bukalenge bua Nzambi pa buloba bujima. Charles Taze Russell, mulombodi wa kumpala wa Société, wakafunda volime isambombo ya Études des Écritures ne wakenza ngendu mivule bua kuyisha. Wakafila kabidi bubanji buvuaye mupete kumpala kua kubangaye dilonga diende dia Bible bua mudimu wa buloba bujima wa Bukalenge. Mu 1916, pavua Mvita Minene mikuatakane ku Mputu, Muanetu Russel mumane kukôka wakafuila mu luendu lua diya kuyisha. Uvua mufile biende bionso bua ditangalaja dia lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi.
14. Mmunyi muvua Joseph Rutherford ‘muluangane mvita mimpe ya ditabuja’? (2 Timote 4:7)
14 Joseph Rutherford, uvua nzuji bua tshitupa tshîpi mu provense wa Missouri, wakalua mulombodi muibidi. Bua dibingisha diende dia bulelela bua mu Bible ne dikima, bamfumu ba Bukua-buena-Kristo bakasangisha makole abu pamue ne bena tshididi mu ‘dipangadija malu mabi adi alonda mikenji.’ Mu dia 21 Kabalashipu 1918, bakela Muanetu Rutherford mu buloko ne bakuabu Balongi ba Bible muanda-mutekete bavua balombola, kubakoselabu bibawu bishilangane bia bidimu 10 anyi 20. Balongi aba ba Bible kabakateketa nansha. (Musambu 94:20; Filipoi 1:7) Pakayabu ne tshilumbu ku kabadi kakuabu, bakabalekela mu dia 26 Luabanya 1919, ne pashishe bakababingisha ku dibanda dia se: bavua basaka bantu ku ditombokela mbulamatadi.b Muanda eu wakambuluisha bua kubafumba bu babingishi ba bulelela. Ne diambuluisha dia kudi Yehowa, bakenza muabu muonso bua kutshimuna mu mvita ya mu nyuma bua kumanyisha lumu luimpe nansha muvuaku buluishi bua Babulona Munene. Mvita eyi mmitungunuke too ne mu tshidimu etshi tshia 1999.—Fuanyikija ne Matayo, nshapita 23; Yone 8:38-47.
15. Bua tshinyi tshidimu tshia 1931 tshivua tshia mushinga mukole?
15 Mu bidimu bia 1920 ne bia 1930, ku bulombodi bua Mufumbi Munene bakatungunuka ne kufumba Isalele muela manyi wa Nzambi. Butoke bua mu Mifundu bua malu a tshiprofete buakakenkesha, pa kufila butumbi kudi Yehowa ne kushindamena pa Bukalenge bua Yezu Masiya. Mu 1931 Balongi ba Bible bakasanka bua kuitaba dîna dipiadipia: Bantemu ba Yehowa.—Yeshaya 43:10-12; Matayo 6:9, 10; 24:14.
16 ne kazubu mu dibeji 19. Ndîba kayi diakakumbana bungi busanga bua bantu 144 000, ne ntshijadiki kayi tshidiku bua bualu ebu?
16 Mu bidimu bia 1930 bungi bua “aba babikila ne basungula ne bena lulamatu,” bantu 144 000, buakamueneka bukumbane. (Buakabuluibua 17:14, NW, tangila kazubu mu dibeji 19.) Katuena bamanye bungi bua bela manyi bavuabu basangishe mu siekele wa kumpala ne bungi bua bavua bafumine mu ‘lupele’ mu siekele ya mîdima ya butontolodi bunene bua Bukua-buena-Kristo. Kadi mu 1935, ku bamanyishi bonso 56 153 bavuaku buloba bujima, bantu 52 465 ke bakaleja ditekemena diabu dia mu diulu pa kudia ne kunua bimanyishilu mu Tshivulukilu. Ntshinyi tshivua tshindile bantu ba bungi bavuabu ne bua kulua kusangisha?
“Monayi! musumba munene”
17. Mmuanda kayi wa mushinga mukole wakenzeka mu 1935?
17 Mu mpungilu muenza kubangila mu dia 30 Lumungulu too ne mu dia 3 Kabalashipu 1935, mu Washington, D.C., ku États-Unis, Muanetu Rutherford wakenza muyuki wa tshikuma uvua ne tshiena-bualu ne: “Tshisumbu Tshinene.”c Tshisumbu etshi, ‘tshiakadi muntu kayi mua kubala,’ tshivua ne bua kumueneka pavua ditua tshitampi pa bantu 144 000 ba mu Isalele wa mu nyuma ne bua kusemena ku ndekelu. Buobu aba pabu bavua ne bua kuleja ditabuja mu bukole budi bupikula bua “mashi a muana wa mukoko,” Yezu, ne kuenza mudimu wa tshijila mu ndongoluelu wa ntempelo wa Yehowa bua ntendelelu. Bu tshisumbu, bavua ne bua “[kufumina] mu dikenga dinene” ne muoyo, bua kupiana Mparadizu wa pa buloba pikala ‘lufu kalutshiyipu kabidi.’ Bidimu bikese kumpala kua mpungilu au, bavua bakule bua tshisumbu etshi bu ba-Yonadaba.—Buakabuluibua 7:9-17; 21:4; Yelemiya 35:10.
18. Mmu mishindu kayi muvua tshidimu tshia 1938 tshikale tshia mushinga mukole?
18 Tshidimu tshia 1938 tshivua tshia mushinga mukole mu dijingulula patoke tusumbu etu tubidi. Nimero wa Tshibumba tshia Nsentedi wa dia 15 Luabanya ne wa dia 1 Tshisanga 1938 ivua ne dilonga dia bitupa bibidi dia: “Tshisumbu Tshiende,” ne yakumvuija bimpe miaba mishilangane ya bashadile bela manyi ne binabu, musumba munene. Pashishe nimero wa dia 1 Kabalashipu ne wa dia 15 Kabalashipu ivua ne biena-bualu bia dilonga bivua biakula bua “Bulongolodi,” bishindamene pa Yeshaya 60:17. Bavua bambile bisumbu bionso bua kulomba Kasumbu Kaludiki bua kutekamu basadidi, bua kufilamu ndongoluelu mulenga wa teokrasi anyi ndongelelu mujadika kudi Nzambi. Bisumbu biakenza nanku.
19 ne note wa kuinshi. Mmalu kayi adi ajadika ne: lubila lutangalake luela ‘mikoko mikuabu’ ndutungunuke mpindieu kukadi bidimu bipite pa 60?
19 Luapolo lua mukanda wa Annuaire des Témoins de Jéhovah—1939 luakamba ne: “Balondi ba Kristo Yezu bela manyi badi pa buloba mpindieu mbakese, ne bungi buabu kabuakuvula kabidi nansha. Mbabafunkune mu Mifundu bu ‘bashadile’ ba ku ndelanganyi ya Siona, bulongolodi bua Nzambi. (Buak. 12:17) Mpindieu Mfumu udi usangisha ‘mikoko mikuabu’ ikala mua kuenza ‘tshisumbu tshinene’. (Yone 10:16) Bantu badibu basangisha mpindieu mbalunda ba bashadile ne badi benza nabu mudimu pamue. Kubangila anu mpindieu aba badi benza ‘mikoko mikuabu’ nebavule too ne pasangishabu ‘tshisumbu tshinene.’” Bavua bafumbe bashadile bela manyi bua kutabalelabu disangisha dia musumba munene. Musumba eu badi ne bua kuufumba pawu mpindieu.d
20. Mmashintuluka kayi adi atangila bulongolodi adi menzeke katshia mu 1942?
20 Mu Tshiongo 1942, pavua Mvita Mibidi ya Buloba bujima itua ipela, Joseph Rutherford wakafua ne bakamupingana kudi Nathan Knorr bu mulombodi. Batu bavuluka ne disanka mulombodi muisatu wa Société bua dijadika tulasa tua teokrasi mu bisumbu ne Tshilongelu tshia Gilada bua kulongesha ba-misionere. Mu tshisangilu tshia ku tshidimu tshia Société tshienza mu 1944, Nathan Knorr wakamanyisha ne: bavua bikale batangilula mukanda wa mêyi a Société bua se: dikala muena mu Société dishindamene, ki mpa mapa a bintu bia ku mubidi nansha, kadi pa malu a mu nyuma. Mu bidimu 30 biakalonda, bungi bua benji ba mudimu wa budimi buakavula kumbuka ku bantu 156 299 too ne ku 2 179 256 pa buloba bujima. Mu 1971 too ne mu 1975 bivua bikengela kushintulula malu makuabu avua atangila bulongolodi. Mulombodi wa Société kavua kabidi ne bua kufila buludiki buonso bua mudimu wa Bukalenge pa buloba bujima nansha. Kasumbu Kaludiki, kikale ne balombodi bashintulukangana, bakakadiundisha pa kubuejamu bela manyi bakuabu, kuluabu 18, mpindieu bantu batue ku tshia bibidi tshimue ba kudibu bakadi bajikije lubilu luabu pa buloba.
21. Ntshinyi tshidi tshiambuluishe bena mu kasumbu kakese bua kukumbanyinabu Bukalenge?
21 Mbafumbe bashadile ba mu kasumbu aka kakese mu makumi mavule a bidimu bia mateta. Badi ne muoyo mukole, bamane kupeta bushuwa ‘bujadiki bua spiritu.’ Yezu mmubambile ne: “Nuenu nudi bantu bakalamata kundi mu mateta anyi; ne ndi ngenza nenu tshipungidi, anu bu mudi Tatu wanyi muenze nanyi tshipungidi, bua bukalenge, bua numone mua kudia ne kunua ku mesa anyi mu bukalenge buanyi, ne nusombe mu nkuasa ya bumfumu bua kulumbuluisha bisa dikumi ne bibidi bia Isalele.”—Lomo 8:16, 17; Luka 12:32; 22:28-30, NW.
22, 23. Mmunyi mudibu bafumba kasumbu kakese ne mikoko mikuabu?
22 Bu mudi bungi bua bashadile bela manyi a spiritu bukepele pa buloba, mbapeshe bena Kristo bapie ba mu musumba munene butangidi bua mu nyuma bua bisumbu pabuipi ne bionso pa buloba bujima. Ne padi Bantemu bela manyi bakulakaje ba ndekelu bajikija lubilu luabu lua pa buloba, bakokeshi anyi ba-sa·rimʹ ba mu mikoko mikuabu nebikale bakadi balongesha bimpe bua kuenza midimu ya bulombodi bu kasumbu ka mukokeshi pa buloba.—Yehezekele 44:3; Yeshaya 32:1.
23 Kasumbu kakese pamue ne mikoko mikuabu badi batungunuka ne kuikala bafumba bu bivuadi bua mudimu wa butumbi. (Yone 10:14-16) Nansha tuetu bikale ne ditekemena dia “diulu dipiadipia” anyi dia “buloba bupiabupia,” ne muoyo mujima tuandamunayi ku lubila elu lua Yehowa: ‘Nuikale bienu ne disanka, nusanke tshiendelele, mu muanda eu undi mfuka; bua monayi, ndi mfuka Yelushalema bua kuikalaye disanka, ne ndi mfuka bantu bende bua kuikalabu disanka.’ (Yeshaya 65:17, 18) Tuetu bantu bena butekete, misangu yonso tuenzayi mudimu ne budipuekeshi, batufumbe kudi “bukole budi bupite bua pa tshibidilu”—bukole bua Nzambi bua spiritu munsantu!—2 Kolinto 4:7, NW; Yone 16:13.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bukua-buena-Kristo budi bulekele ditabuja dilelela ne buleja mu tshimfuanyi kudi Isalele wa kale budimuke bua dilumbuluisha dia muomumue dia kudi Yehowa.—1 Petelo 4:17, 18.
b Nzuji Manton, muena Katolike ka bena Lomo uvua mubenge bua kulekela Balongi ba Bible bua tshitupa tshîpi, yeye muine bakalua kumuela mu buloko, bavua bamupishe bua ditaba nkosa-mishiku.
c Nkudimuinu wa Les Écritures grecques chrétiennes—Traduction du monde nouveau (Angl.), mupatula mu 1950, udi wenza mudimu ne tshiambilu tshitudi bakudimune ne: “musumba munene” bu nkudimuinu muimpe menemene wa muaku mupudija ku spiritu wa mu tshiena-Gelika.
d Mu 1938 bantu bavua babuele mu Tshivulukilu pa buloba bujima bavua 73 420, ne bantu 39 225—53 pa lukama ba ku bavuapu—bakadia ne kunua bimanyishilu. Mu 1998 bungi bua bavua babuele mu Tshivulukilu buvua bubande too ne ku bantu 13 896 312, anu bantu 8 756 ke bakadia ne kunua bimanyishilu, muayene mushadile ku wa muntu umue mu bisumbu 10 bionso.
Udi muvuluke anyi?
◻ Mu ditaba dimufumba dia Tatuende, mmunyi muvua Yezu muikale Tshilejilu tshietu?
◻ Mmudimu kayi wa difumba wakenzeka mu Isalele wa kale?
◻ Mmunyi mudibu bafumba “Isalele wa Nzambi” too ne mpindieu?
◻ Mbafumbe ‘mikoko mikuabu’ bua tshipatshila kayi?
[Kazubu mu dibeji 18]
Difumba dikuabu mu Bukua-buena-Kristo
Mukanda mufume ku Atena mufunda kudi bena Associated Press, mu ditunga dia Grèce, wakamba bidi bilonda ebi bua muntu muteka ku mutu kua Ekleziya Ortodokse matuku adi panshi aa: “Badi bamba mudiye mutuadi wa mukenji wa ditalala. Kadi mulombodi wa Ekleziya Ortodokse wa bena Grèce udi ukungula bikole anu bu jenerale udilongolola bua mvita.
“‘Tudi badiakaje, pikalabi bikengedibua, bua kuela mashi panshi anyi kufua. Tuetu bena ekleziya, tudi tusambila bua kupeta ditalala . . . Kadi tudi tubenesha bingoma binsantu padi nsombelu ulomba bua kuenza nanku,’ ke muakamba Muepiskopo Munene Christodoulos matuku mashale aa, mu dituku dinsantu dia Diambuibua dia Virgo, didibu basekelela kabidi bu dituku dia biluilu bia Grèce.”
[Kazubu mu dibeji 19]
“Kakuena kabidi disakidila!”
Mu dituku dia difila mapolome mu 1970, Frederick Franz, uvua tshindondi tshia mulombodi wa Société Watch Tower musangu au, wakambila balongi ba mu tshilongelu tshia Gilada ne: nansha muvuabu ba mu mikoko mikuabu idi ne ditekemena dia kupeta muoyo pa buloba, bavua mua kutambuisha muntu udi wamba mudiye wa ku bashadile bela manyi. Bidi mua kuenzeka nanku anyi? Bushuwa, wakumvuija ne: Yone Mubatiji uvua wa mu mikoko mikuabu, kadi wakatambuisha Yezu ne bamue bapostolo. Pashishe wakatungunuka bua kuebeja bikalaku kutshivua lubila bua kusangisha bashadile bakuabu. Wakamba ne: “Tòo, kakuena kabidi disakidila to! Lubila alu luakajika kale mu 1931 too ne mu 1935! Kakuena kabidi disakidila dikuabu to. Kadi bantu aba bakese badi badisangishe netu matuku etu aa ne badi badia ne banua bimanyishilu bia Tshivulukilu mbanganyi? Bikalabu ba ku bashadile, mbantu bapingaja pa muaba wa bakuabu! Ki mbasakidila ku milongo ya bela manyi nansha, kadi mbantu bapingaja pa muaba wa aba badi mua kuikala balekele ditabuja diabu.”
[Tshimfuanyi mu dibeji 15]
Mmunyipu mutudi tuangata ne mushinga disanka dietu dia mudimu!
[Tshimfuanyi mu dibeji 16]
Isalele wa kale wakalua tshivuadi tshiakanyine anu kabutu