Bua tshinyi bantu badi ne lungenyi lua kunyanga bintu ku bukole?
“TSHIENA ne tshia kuamba to.” Mêyi aa avua mafunda mu maleta manene ku tshimanu tshivuabu bafuma ku dilaba mukubu muaba kampanda mulenga pabuipi ne tshimenga tshia São Paulo (Brésil). Udi mua kuamba ne: etshi ntshinyangu. Difunda anyi dizola bintu ku bimanu nansha miaba mikuabu ng’umue wa ku mishindu ya tshinyangu.
Ela meji ne: bena tshinyangu badi kabayi bantu ba nsongo mbanyange vuatire webe mupiamupia. Peshi udi mua kumona nzubu wa mbulamatadi utu wambuluisha bantu ba bungi—munyanga anyi mupula kudi bena tshinyangu. Bua tshinyi menemene? Ukadiku mudiebeje bua tshinyi bienzedi bia dinyanga bintu ku bukole bidi bienda bivula anyi? Miaba mivule, bena tshinyangu batu bumvua disanka padibu banyanga anyi bupula tuzubu tua dielela telefone. Misangu mivule batu batamba kunyanga bintu bitu biambula bantu bu mudi tuwulu anyi bise. Bidi bimueneka ne: bena tshinyangu kabatu baditatshisha bua bualu nansha bumue to. Kadi, ntshinyi tshitu tshisaka bantu ku dinyanga bintu bivule ku bukole?
Marco,a nsongalume wa mu tshimenga tshia Rio de Janeiro (Brésil), wakabungama panyima pa bamane kuela tshisumbu tshiabu tshia ndundu—wakabungama bikole, kutuadijaye ne kuasa mabue ku bise uvua mûle tente ne bantu bavua ku luseke lua tshisumbu tshivua tshibele ndundu. Peshi tangila tshilejilu tshia George. Pavuaye mubule mu kalasa, wakakupa mabue ne kutayisha mmuenu ya madidishi bua tshiji tshikole tshivuaye natshi. Kadi, “bilele” biakamujika pakambilabu tatuende bua afute bintu bivua muanende munyange. Nsongalume mukuabu, André, uvua ulonga eku wenza mudimu. Bantu bavua bamuangata yeye ne binende bu bansonga balenga. Kadi bavua bajikija mukodi pa kunyanga bintu bia muaba uvuabu basombele. Baledi ba André kabavua bamanye bualu nansha bumue. Valter uvua muana wa nshiya uvua ulala mu misesu ya mu São Paulo. Balunda bende ba pa muoyo bavua bena mu tshisumbu tshia bena tshinyangu, ne bu muvuaye usomba nabu wakalonga kabidi manaya a dielangana miseba (anyi karate). Bilejilu ebi bidi bileja ne: kudi bantu badi basakangana ku dinyanga bintu ku bukole, ne malu adi afikisha ku dinyanga bintu ku bukole adi ashilangana.
Tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: “Tshinyangu tshidi mua kuikala ne tshipatshila tshia kudisombuela anyi mushindu wa kuleja mmuenenu wa muntu pa malu a tshididi. Imue misangu bansonga ne bakulumpe batu babunda bibawu anu bua ‘kudisankisha.’” (The World Book Encyclopedia) Kadi, nansha muditshi tshisankisha bansonga, tshinyangu tshidi mua kufikisha ku dinyangakaja bintu ne ku dishipangana. Bansonga kampanda badisange tshisumbu bavua basue “kunaya,” ne pakamonabu muntu mulale tulu, bakamuela kasolonyi pambidi ne kumutua mudilu. Kunyima kua matuku, muntu eu wa mu tshisa tshia bena Inde wa mu ditunga dia Brésil, wakafuila mu lupitadi. Bilondeshile luapolo kampanda, “bansongalume aba bakamba ne: muntu kakakula pakuoshabu balombianganyi bavule ba ka-pa-luse mu njila, ne mbulamatadi kavua muenze bualu nansha bumue.” Nansha bikala tshinyangu tshimueneka katshiyi tshikengesha bantu anyi tshibakengeshisha, bungi ne mushinga wa bintu bidi binyanguka, pamue ne dibungama, kabiena dibala nansha. Kadi ntshinyi tshidi mua kukanda anyi kujikija tshinyangu?
Nnganyi udi mua kuimanyika tshinyangu?
Bilongelu anyi bampulushi badi mua kukanda tshinyangu anyi? Lutatu lumue ndua se: bakokeshi badi mua kuikala baditatshisha bua bibawu bitambe bunene bidi bantu babunde, bu mudi dipanyisha bintu bia lulengu anyi dishipangana, kupita mudibu baditatshisha ditupa ku mikenji didi “kadiyi dishipesha bantu.” Bilondeshile mpulushi kampanda, padi nsonga ubunda tshilumbu, misangu mivule baledi batu “badiwula bana badiye wenda nabu, anyi tshilongelu, peshi bampulushi bua mudibu bamukuate.” Tulasa ne ditumikisha mikenji bidi mua kukepesha tshinyangu; kadi, netuambe tshinyi bikala baledi kabayi bashintulula mmuenenu yabu? Munene kampanda udi utangila bana bakosela bibawu udi wamba ne: “Tshidi tshikebesha lutatu elu ndipanga mudimu wa kuenza ne dipeta mpunga wa kuenza bidibu basue. [Bana badi] baya mu luendu too ne mêba a butuku menemene, ne kabena ne mudimu udibu benza to. Ne pamu’apa kakuena muntu udi ubatangila—bu muntu ubatangila kabavua mua kuya mu luendu too ne mêba a butuku menemene nansha.”
Nansha mudi tshinyangu tshikale lutatu lunene miaba ya bungi, tangila mudi malu mua kushintuluka. Bansonga bena tshinyangu batela ku ntuadijilu kua tshiena-bualu etshi bakashintuluka; mpindieu badi bepuka bikole dienzela bantu bakuabu malu adi mabi. Ntshinyi tshiakafikisha bantu aba bavua babunda bibawu kumpala ku dishintulula nsombelu wabu? Kabidi, nebikukemeshe bikalabu kabayi anu mua kukepesha tshinyangu, kadi kutshijikija anyi? Tudi tukulomba bua ubale tshiena-bualu tshidi tshilonda.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mêna mmashintulula.