“Ntshinyi tshikala tshimanyinu tshia dikalaku diebe?”
“Ndîba kayi dienzeka malu aa, ne ntshinyi tshikala tshimanyinu tshia dikalaku diebe ne tshia nkomenu wa bulongolodi ebu bua malu?”—MATAYI 24:3.
1, 2. Ntshinyi tshidi tshileja se: bantu mbasue kumanya malu atshivuavua?
BANTU bavule badi bakengela kumanya nsombelu wa matuku atshilualua. Bidi nanku buebe wewe pebe anyi? Mu mukanda wende wa Le choc du futur (angl.), mulongeshi Alvin Toffler uvua wakula bua “divulangana dia tshimpitshimpi dia malongolodi a dilonga nsombelu wa matuku atshilualua.” Wakasakidila ne: ‘Tudi tumona dienjibua dia tusumbu tua dielangana meji tudi tujinga kumanyisha mianda ya matuku atshilualua; dipatuka dia bikandakanda bidi bimanyisha nsombelu wa mu matuku atshilualua ku Angleterre, ku France, ku Italie, ku Allemagne ne ku Etats-Unis; dimuangalaka dikole dia malongesha a dijandula malu a mu matuku atshilualua mu université.’ Toffler wakafila nkomenu wa se: “Bushuwa, muntu nansha umue kêna mua ‘kumanya’ kakuyi ntupakanyi nansha mikese tshikala matuku atshilualua.”
2 Mukanda wa Signes de choses à venir (angl.) udi wamba ne: “Dijandula dia malu masokome ne atshilualua pa kubala mu mishonyi ya bianza, mu mitoto ne mabulunge, mu twarte tua majimbu, pa kutumika ne dibue diasuke dia kristale, . . . ng’imue ya ku mishindu kabukabu mikodiakane idi yambuluisha bua kutumanyisha kakese tshikala nsombelu wa matuku atshilualua nangananga buetu tuetu.” Kadi, pamutu pa tuetu kulonda bienzedi ebi bia bantu, tudi ne bua kutangila kudi mpokolo mulelela: Yehowa Nzambi.
3. Bua tshinyi mbiankanyine bua kueyemena Nzambi bua kumanya malu atshivuavua?
3 Nzambi mulelela wakamba ne: “Bushuwa, anu bu mundi muele meji, ke mudibi ne bua kuenzeka; ne anu bu mundi mufile mubelu, ke midibi ne bua kuenzeka.” (Yeshayi 14:24, 27; 42:9) Eyowa, Yehowa mmukumbane mua kuambila bantu tshikala matuku atshivuavua buabo buobo, ne ke tshituyi wenza pa tshibidilu ku butuangaji bua bantu batuadi ba dîyi diende. Umue wa ku baprofete aba mmufunde ne: “Yehowa kakuenza bualu nansha bumue diambedi kayi muanji kusokolola tshintu tshiende tshisokoka kudi bamusadidi bende, baprofete.”—Amosa 3:7, 8; 2 Petelo 1:20, 21.
4, 5. (a) Bua tshinyi Yezu udi mua kuambuluisha pa bidi bitangila malu atshivuavua? (b) N’lukonko kayi ludi ne malu mavule luvua bapostolo bende bamuele?
4 Yezu uvua muprofete munene wa Nzambi. (Ebelu 1:1, 2) Tuimanayi pa umue wa ku milayi yende minene udi umanyisha mianda idi yenzeka matuku etu aa. Mulayi eu udi kabidi utuleja malu atudi mua kuindila bua kumona dikumbana diawu pafika bulongolodi ebu bubi ku nshikidilu wabu ne papingaja Nzambi mparadizu pa buloba pa muaba wabu.
5 Yezu wakaleja se: uvua muprofete. (Mako 6:4; Luka 13:33; 24:19; Yone 4:19; 6:14; 9:17) Nenku, dîba divuaye musombe pa mukuna wa Olive mutangile Yeruzaleme, bidi biumvuika bua tshinyi bapostolo bende bakamuebeja malu avua ne bua kulua: “Ndîba kayi dienzeka malu aa, ne ntshinyi tshikala tshimanyinu tshia dikalaku diebe ne tshia nkomenu wa bulongolodi ebu bua malu?”—Matayi 24:3; Mako 13:4.
6. Ntshinyi tshidi tshisuikakaja Matayi 24, Mako 13 ne Luka 21; ne ndukonko kayi ludi ne bua kutamba kukoka ntema yetu?
6 Neusangane lukonko luabu elu ne diandamuna dia Yezu mu Matayi nshapita wa 24, Mako 13 ne Luka 21.a Mu tunungu tua bungi, miyuki eyi idi ikumbajangana, kadi kayena ilonda malu mushindu wa muomumue to. Tshilejilu, Luka nkayende ke udi mutele ‘masama a tshiambu mu muaba umue kunyima kua mukuabu.’ (Luka 21:10, 11; Matayi 24:7; Mako 13:8) Kadi, tudi ne bua kudiebeja ne: Yezu uvua umanyisha malu avua ne bua kuenzeka anu mu tshikondo tshivua bamuteleji bende ne muoyo anyi, peshi uvua mutume kabidi lungenyi ku tshikondo tshietu etshi ne ku bitshilualua mene?
Bapostolo bakajinga kumanya
7. Ntshinyi menemene tshiakebeja bapostolo, kadi diandamuna dia Yezu divua ne bualabale kayi?
7 Matuku makese kumpala kua kushipibuaye, Yezu wakamanyisha se: Nzambi uvua muimanshe Yeruzaleme, tshimamuende wa bukalenge tshia bena Yuda. Tshimenga etshi ne ntempelo watshi mulengele bivua ne bua kubutudibua. Ke bua tshinyi bamue ba ku bapostolo bakalomba ‘tshimanyinu tshia dikalaku dia Yezu ne tshia nkomenu wa bulongolodi ebu bua malu.’ (Matayi 23:37–24:3) Kakuyi mpata, bavua nangananga batume lungenyi luabu ku bulongolodi bua malu bua bena Yuda ne ku tshimenga tshia Yeruzaleme, bualu kabavua bajingulula bualabale bua malu avua ne bua kuenzeka pashishe to. Kadi mu dibandamuna, Yezu wakatangila kule kupita malu avua mua kuenzeka mu matuku awu too ne mu tshidimu tshia 70 B.B., dîba divua bena Roma babutule Yeruzaleme.—Luka 19:11; Bienzedi 1:6, 7.
8. Tela amue a ku malu avua Yezu mudianjile kumanyisha.
8 Anu bu munudi mua kubala miyuki eyi mu Evanjeliyo isatu, Yezu wakamanyisha se: ditunga nediluangane ne dikuabu, bukalenge bumue nebuluangane ne bukuabu, nekuikale dikepela dia biakudia, bikumina, bintu bidi bikuatshisha buôwa ne bimanyinu mu diulu. Mu kupita kua tshikondo tshivua Yezu muambe mêyi aa mu 33 B.B., ne dibutudibua dia Yeruzaleme mu (66-70 B.B.), baprofete ba dishima ne ba-kristo ba dishima bavua ne bua kupatuka. Bena Yuda bavua ne bua kukengesha bena nkristo bavua balongesha mukenji wende.
9. Mmunyi muakakumbana mulayi wa Yezu mu siekele wa kumpala?
9 Bitupa ebi bia tshimanyinu biakakumbana bushuwa, anu bu mudi mushikuluji wa mianda ya kale Flavius Josèphe ubijadika. Udi ulonda ne: kumpala kua Roma kubundaye Yeruzaleme, ba-Masiya ba dishima bakajudija buntomboji. Bikumina bikuate buôwa biakenzeka mu Yudeya ne mu miaba mikuabu. Mvita yakabudika mu bitupa bishilangane bia Ampire wa bena Roma. Kuakapatuka biyole bia nzala anyi? Eyowa. (Fuanyikija ne Bienzedi 11:27-30.) Kadi kumanyisha Bukalenge? Pabuipi ne tshidimu tshia 60 anyi 61 B.B., pakafundabu mukanda wa Kolosai, “ditekemena dia lumu luimpe elu” lua Bukalenge bua Nzambi bavua balumvue bia bungi mu Afrike, mu Azi ne ku Mputu.b—Kolosai 1:23.
“PASHISHE” ke nshikidilu
10. Bua tshinyi tudi ne bua kutangila bimpe muaku wa tshiena-Greke toʹte, ne udi ne diumvuija kayi?
10 Bu bumue bua ku malu, Yezu uvua muleje mianda ya matuku atshivuavua mu dilondangana dia pa buadi. Wakamba ne: “Lumu luimpe elu lua Bukalenge nelumanyishibue . . . , ne pashishe, nshikidilu nealue.” Bible ya mu muakulu wa anglais idi misangu ne misangu itumika ne muaku “pashishe” ne diumvuija patupu dia “nenku” anyi “kadi.” (Mako 4:15, 17; 13:23) Kadi, mu Matayi 24:14, muaku “pashishe” mmuashila pa muaku musakidila wa tshiena-Greke toʹte.c Bashikuluji ba tshiena-Greke badi bumvuija toʹte bu “muaku musakidila mufunkunyi wa dîba” mutumika nawu bua “kuleja tshidi tshilonda mu bule bua tshikondo” anyi “bua kuleja muanda kampanda uvuavua kuenzeka pashishe.” Pa nanku, Yezu wakamanyisha ne: Bukalenge nebumanyishibue ne pashishe (mbuena-kuamba ne: ‘kunyima kua bualu ebu,’ peshi ‘kunyima kua [anyi papita] lupolo kampanda’) “nshikidilu” uvua ne bua kulua. Uvua wakula bua nshikidilu kayi?
11. Mmushindu kayi uvua Yezu mushindamene pa malu avua masuikakaja ku dibutudibua dia Yeruzaleme?
11 Dikumbana dia mulayi wa Yezu didi mua kusanganyibua mu mianda yakafikisha bulongolodi bua malu bua bena Yuda ku nshikidilu. Mvita, bikumina, dikepela dia biakudia ne malu makuabo avua Yezu mudianjile kumanyisha akenzeka bushuwa mu bidimu ebi makumi asatu. Kadi, kutuadija mu Matayi 24:15, mu Mako 13:14, ne mu Luka 21:20, tudi tubala mianda idi buludiludi misuikakaja ku kabutu kakavua pabuipi ne kufika, dîba dikavua nshikidilu mulembelele menemene.—Tangila mushonyi umue wa tutoba mu tablo.
12. Mmunyi muvua biluilu bia bena Roma bibuele mu dikumbana dia Matayi 24:15?
12 Bua kuimanyika buntomboji bua bena Yuda, mu 66 B.B., [biluilu bia] bena Roma bilombola kudi Cestius Gallus biakabuela ne mvita mu Yeruzaleme, kunyungulula tshimenga etshi tshivua bena Yuda bangata bu tshinsantu. (Matayi 5:35) Nansha muakajula bena Yuda mutu bua kubatantamena, bena Roma bakafika ku dibuela mu tshimenga. Nenku, bakatuadija ‘kuimana mu muaba munsantu,’ anu bu muvua Yezu mubimanyishe mu Matayi 24:15 ne mu Mako 13:14. Pashishe, bualu budi bukemesha buakenzeka. Mu mushindu kawuyi mutekemena, bena Roma bavua banyungulule tshimenga bakapingana kuabo. Diakamue bena nkristo bakajingulula dikumbana dia mulayi wa Yezu, ne dialukila edi diakabapetesha mushindu wa kunyema mu Yudeya ne kusokoma ku mikuna, dia muamua dia musulu wa Yordane. Miyuki ya malu a kale idi ijadika se: ke muakenzabu.
13. Bua tshinyi bena nkristo bavua bakumbane mua kuteleja didimuija dia Yezu dia kunyema?
13 Kadi, bua tshinyi kunyema, pabi bena Roma bumuke ku mpenge kua Yeruzaleme? Bualu, bilondeshile miaku ya Yezu, tshivua tshienzeke etshi tshivua tshijadika bimpe bitambe ne: ‘kabutu ka Yeruzaleme kakavua pabuipi.’ (Luka 21:20) Eyowa, kabutu kajima. Wakadianjila kumanyisha ‘dikenga ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu ne kakuakuenzeka dia mushindu’awu pashishe nansha.’ Bushuwa, kunyima kua bidimu bitue ku bisatu ne tshitupa, mu 70 B.B., Yeruzaleme wakapeta “dikenga dinene” dikebesha kudi biluilu bia bena Roma bilombola kudi munene wa basalayi Titus. (Matayi 24:21; Mako 13:19) Kadi, bua tshinyi Yezu wakamba bua dikenga edi ne: nedikale dinene kutamba dikuabu kayi dionso, dia kumpala anyi kunyima kuadi?
14. Bua tshinyi tudi mua kuamba se: tshiakenzekela Yeruzaleme mu 70 B.B. tshivua “dikenga dinene” divua kadiyi dianji kuenzeka ku kale ne kadiena dianji kuenzeka kabidi?
14 Bushuwa, Yeruzaleme uvua musuya kudi bena Babilone mu 607 K.B.B., ne tshimenga tshiakalua muaba uvua mvita mikuabu mikuate buôwa yenda yenzeka mu siekele wetu eu. Kadi, tshivua tshienzeke mu 70 B.B. tshivua dikenga dinene dikena kufuanyikija ne dikuabu. Ku ndekelu kua dituilangana dia basalayi mu ngondo bu itanu, basalayi ba Titus bakatshimuna bena Yuda. Bakashipa bantu batue ku 1 100 000 ne kuya ne bakuabu pabuipi ne 100 000 mu bupika. Kabidi, bena Roma bakabumbula Yeruzaleme. Etshi ntshijadiki tshia se: bulongolodi bua bena Yuda bua ntendelelu buvua buanyishibue ne bushindamene pa ntempelo buakajika. (Ebelu 1:2) Eyowa, mianda ya mu 70 B.B. ivua mua kuangatshibua bushuwa bu ‘dikenga ditu kadiyi dianji kuenzeka [mu tshimenga etshi, ditunga ne bulongolodi ebu] katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu, tòo, ne kakuakuenzeka kabidi dia mushindu’awu nansha.’—Matayi 24:21.d
Amu bu muvuawu malayibue, malu mavule akalonda
15. (a) Yezu wakadianjila kumanyisha malu a mushindu kayi avua ne bua kulua kunyima kua dikenga dinene mu Yeruzaleme? (b) Bilondeshile mmuenenu udi mu Matayi 24:23-28, tudi ne bua kufila nkomenu kayi pa bidi bitangila dikumbana dia mulayi wa Yezu?
15 Kadi, mu mulayi wende, Yezu kavua mushikile anu ne dimanyisha dikenga dia mu siekele wa kumpala to. Bible udi uleja se: malu mavule avua ne bua kulonda dikenga edi mu nyima, anu bu mudi ditumika ne muaku toʹte anyi “pashishe,” mu Matayi 24:23 ne mu Mako 13:21 dibileja. Mmalu kayi atshivua ne bua kuenzeka mu tshikondo tshia kunyima kua 70 B.B.? Kunyima kua dikenga edi dimane kudituta pa bulongolodi bua bena Yuda, ba-Kristo ne baprofete ba dishima bavua ne bua kupatuka. (Fuanyikija ne Mako 13:6 ne 13:21-23.) Mianda ya kale idi ijadika se: bantu ba mushindu’eu bakamueneka mu kupita kua siekele bituadije ku 70 B.B., kadi, ki mbapambuishe aba badi ne lumono lukole menemene mu malu a mu nyuma ne badi bindile bushuwa “dikalaku” dia Kristo. (Matayi 24:27, 28) Nansha bikale nanku, mianda eyi yakenzeka kunyima kua dikenga dinene dia mu 70 B.B. idi ileja se: Yezu uvua usambuka ne pa dikenga adi, divu’anu dikumbana dia kumpala.
16. Mmalu kayi makuabo adi Luka 21:24 usakidila ku mulayi eu, ne adi ne diumvuija kayi?
16 Bituangata Matayi 24:15-28 ne Mako 13:14-23 kuyifuanyikija ne Luka 21:20-24, tudi tupeta tshijadiki tshibidi tshidi tshileja se: mulayi wa Yezu kawuvua ushikila ne dimanyisha kabutu ka Yeruzaleme to. Uvuluke se: anu Luka nkayende ke udi utela masama a tshiambu. Bia muomumue, udi ufila nkomenu wa tshitupa etshi [tshia mulayi], ne miaku eyi ya Yezu: “Yeruzaleme neadiatakajibue mu makasa kudi matunga too ne pakumbana bikondo bijadika bia matunga [“tshikondo tshia Bantu ba bisamba bia bende,” Mukanda wa Nzambi.]e (Luka 21:24) Bena Babilone bakatonkola mukalenge wa ndekelu wa bena Yuda mu 607 K.B.B., ne pashishe, Yeruzaleme, uvua muleji-mpala wa Bukalenge bua Nzambi wakadiatakajibua mu makasa. (2 Bakalenge 25:1-26, 1 Kulondolola 29:23; Yehezekele 21:25-27) Mu Luka 21:24, Yezu mmumanyishe ne: nsombelu eu neanenge too ne pakumbana dîba bua Nzambi kujadika Bukalenge.
17. Tudi ne tshimanyinu kayi tshisatu tshidi tshileja se: mulayi wa Yezu uvua ne bua kusambuka, kufika too ne ku malu atshivuavua?
17 Etshi ntshijadiki tshisatu tshidi tshileja se: Yezu uvua mutume lungenyi ku dikumbana dikuabo dia mulayi ditshivua kule: Bilondeshile Mifundu, Masiya uvua ne bua kufua ne kubiishibua, kunyima, uvua ne bua kusomba ku dia balume dia Nzambi too ne pavua Tatuende ne bua kumuambila bua kuya kukokesha munkatshi mua bena lukuna bende. (Musambu wa 110:1, 2) Yezu yeye muine wakamba ne: neasombe ku dia balume dia bukole dia Tatuende. (Mako 14:62). Ku luende luseke, mupostolo Paulo wakashindika se: Yezu mubiishibue ku lufu uvua musombe ku dia balume dia Nzambi ne uvua muindile tshikondo tshivuaye ne bua kulua Mukalenge ne Mukumbaji wa malumbuluisha a Nzambi.—Lomo 8:34; Kolosai 3:1; Ebelu 10:12, 13.
18, 19. Ndiambuluisha kayi didi Buakabuluibua 6:2-8 muikale nadi pa mulayi mufuanangane ne eu udi mu [mikanda ya] Evanjeliyo?
18 Tshijadiki tshinayi ne tshia ndekelu tshidi tshileja se: mulayi wa Yezu udi wakula bua nkomenu wa bulongolodi ebu bua malu udi ufunkuna tshikondo tshia kunyima menemene kua siekele wa kumpala, ntshitupesha mu Buakabuluibua nshapita 6. Pakufunda mukanda eu bidimu makumi kunyima kua 70 B.B., mupostolo Yone udi umvuija lubilu lukuate buôwa lua bena tubalu. (Buakabuluibua 6:2-8) Muanda eu mumanyisha mu mulayi udi ne bua kumueneka diakamue mu “dituku dia Mukalenge”—dituku dia dikalaku diende—udi ufunkuna siekele wetu wa 20 bu tshikondo tshia mvita ya pa buayi (mvese 4), dikepela dinene dia biakudia (mvese 5 ne 6), ne “tshipupu tshishipi.” (mvese 8) Mbimueneke patoke se: milayi eyi idi imueneka mifuanangane menemene ne bivua Yezu mumanyisha mu [mikanda ya] Evanjeliyo ne idi ijadika se: mulayi wende uvua ne bua kupeta dikumbana dinene mu ‘dituku edi dia Mukalenge.’—Buakabuluibua 1:10.
19 Bantu bena busunguluji badi bitaba se: tshimanyinu tshienza ne bintu bivule tshimanyisha mu Matayi 24:7-12 ne mu Buakabuluibua 6:2-8 tshidi tshimueneka patoke kubangila ku dibudika dia mvita bua musangu wa kumpala pa buloba bujima mu 1914. Bantemu ba Yehowa mbamanyishe pa buloba bujima ne: mulayi wa Yezu udi mu dikumbana dibidi ne ditambe bunene, anu bu mudibi bijadikibue kudi mvita mishipi ya bantu, bikumina bia tshinyangu, biyole bia nzala bia mbutula bantu ne masama a tshiambu. Bua masama a tshiambu, tshikandakanda kampanda tshia U.S. News & World Report (tshia mu dia 27 Kashipu 1992) tshidi tshiamba ne: “Disama dia tshiambu dia SIDA . . . didi dishipa bantu miliyo ne miliyo ne ndifuane kulua mu tshitupa tshîpi etshi tshipupu tshishipi mu miyuki ya bantu kupita bikuabu bionso. Disama dia Peste noire (didi difuanangane ne dia tshikupi) diakashipa bantu miliyo mitue ku 25 mu siekele wa 14. Kadi, kutuadija ku mpindieu too ne ku tshidimu tshia 2000, bantu kutuadija pa miliyo 30 too ne ku miliyo 110 nebikale bapie kîshi ka VIH, katuadi ka SIDA, pabi, batshidi amu miliyo mitue ku 12 lelu’eu. Bu mudi buanga bua kuondapa disama edi kabuyiku, buonso buabu mbafundila lufu lumona ne mêsu.”
20. Ntshinyi tshivua ntuadijilu wa dikumbana dia Matayi 24:4-22 utuangaja, kadi dikumbana dikuabo kayi didi dilejibua patoke?
20 Nkomenu kayi utudi mua kufila pa bidi bitangila diandamuna divua Yezu mupeshe bapostolo bende? Mulayi wende uvua umanyisha mu mushindu mujalame kabutu ka Yeruzaleme ne mianda yakenzeka kumpala kua kabutu aku, pamue ne amue malu akenzeka pashishe kunyima kua tshidimu tshia 70 B.B. Kadi, mavule a ku mêyi ende avua ne bua kupeta dikumbana ditambe bunene ku shòò, too ne muafikawu ku dikenga dinene diatuisha bulongolodi ebu bua malu bubi ku ndekelu wabu. Ebi bidi biumvuija se: mulayi wa Yezu udi mu Matayi 24:4-22, pamue ne miyuki ya muomumue milonda kudi Mako ne Luka, wakakumbana biangatshile mu tshidimu tshia 33 B.B. too ne ku dikenga dia mu 70 B.B. Kadi, mvese imue imue eyi ivua ne bua kupeta dikumbana dibidi, dia dikenga dinene diatambe kualabala mu matuku atshilualua. Tuetu nkayetu tudimuena dikumbana edi dialabala dia malu aa lelu’eu; tudi mua kubimona dituku dionso didi dipita.f
Mbitangile penyi?
21, 22. Mpenyi patudi tupeta tshimanyinu tshia mulayi tshia se: malu makuabo atshivua alua?
21 Yezu ki mmufile nkomenu wa mulayi wende, pa kumanyisha se: baprofete ba dishima nebenze bimanyinu bidi bidinga bantu mu tshikondo tshile too ne ‘muakumbana bikondo bijadika bia matunga [a bende]’ nansha. (Luka 21:24; Matayi 24:23-26; Mako 13:21-23) Tòo, kadi wakatungunuka ne kumanyisha makuabu malu adi akemesha avua ne bua kuenzeka, avua bantu bamona pa buloba bujima. Malu au avua ne bua kusuikakajibua ku dilua dia Muana wa muntu mu bukole ne butumbi. Mako 13:24-27 udi ufila ntungunukilu wa mulayi wa Yezu:
22 “Diakamue kunyima kua dikenga dia mu matuku awu, dîba nedifikuluke, ngondo kakufila kabidi butoke buende to, ne mitoto neyipone biangatshile mu diulu, ne makole adi mu mawulu neatenkakajibue. Ne pashishe, tshimanyinu tshia Muana wa muntu netshimueneke mu diulu, pashishe, bisa bionso bia pa buloba nebiditute pa tshiadi ne kuabakana, ne nebimone Muana wa muntu ulua pa matutu ne bukole ne butumbi bunene. Neatume banjelu bende ku dîyi dia mpungi munene, ne nebasangishe basungula bende, biangatshile ku mpepele inayi, biangatshile ku mfudilu kua kumue kua mawulu too ne kukuabo.”
23. Bua tshinyi tudi mua kukeba dikumbana dia Matayi 24:29-31 kunyima kule kua siekele wa kumpala?
23 Muana wa muntu, Yezu Kristo mubiishibue ku lufu, kavua mulue mu mushindu eu mukuate buôwa kunyima kua nshikidilu wa kabutu wa bulongolodi bua malu bua bena Yuda mu 70 B.B. nansha. Kabidi, bisa bionso pa buloba kabiakamuitaba, anu bu mudi Matayi 24:30 ubileja, bia muomumue, banjelu ba mu diulu kabavua basangishe bena nkristo bela manyi buonso pa buloba bujima nansha. Nunku, tshitupa tshikuabu etshi tshia mulayi wa dikema wa Yezu netshikumbane dîba kayi? Tshidi tshienda tshikumbana ne mianda idi yenzeka mu matuku etu aa anyi, peshi ku diambuluisha dia mulayi eu, Nzambi udi utusokoluela malu akadi pa kuenzeka mu tshitupa tshîpi emu? Bushuwa, tudi basue kumanya muanda eu, bualu Luka udi utumanyisha mubelu eu wakafila Yezu: “Patuadija malu aa kuenzeka, nubanduluke ne nujule mitu yenu, bualu dipikudibua dienu dikadi pabuipi.”—Luka 21:28.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bitupa bia nshapita eyi bidi mu tabló udi mu dibeji dia 14 ne dia 15; mishonyi ya matoba idi ileja bitupa bidi bifuanangane.
b Bua ditela malu a kale majadiki a malu aa, tangila Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu dia 15 Lumungulu 1970, mabeji 299 ne 300.
c Toʹte udi umueneka misangu mipite pa 80 mu Matayi (misangu 9 mu nshapita wa 24) misangu 15 mu mukanda wa Luka. Mako mmutumike ne toʹte anu misangu 6, kadi pa kumbusha inayi idi mibuelakana ne “tshimanyinu.”
d Pa bidi bitangila muanda eu, Matthew Henry wakafunda ne: “Kabutu ka Yeruzaleme kudi bena Kadeya kavua kabi katambe, kadi ka musangu awu kavua ka nkamisha. Kavua kamba kukebesha dijimina dijima . . . dia bena Yuda.”
e Bantu bavule badi bamona mu miaku ya Luka, dishintuluka dinene kunyima kua Luka 21:24. Doktere Léon Morris udi ufunda se: “Yezu udi utungunuka ne kuakula bua bikondo bia Bantu ba bisamba bia bende. . . . Bilondeshile mmuenenu wa bamanyi bapiluke bavule, ntema mmituma mpindieu ku dilua dia Muana wa muntu.” Mulongeshi R. Ginns udi ufunda se: “Dilua dia Muana wa muntu—(Mt 24:29-31; Mk 13:24-27). Ditela ‘bikondo bia bisamba bia Bantu ba bende’ didi diunzulula bualu ebu; mêsu [a Luka] mmasambuke kabutu ka Yeruzaleme, mmatangile mu malu atshivuavua.”
f Mulongeshi Walter L. Liefeld mmufunde ne: “Tudi mua kujadika se: mamanyisha a Yezu avua ne bitupa bibidi: (1) malu a mu 70 B.B. avua atangila ntempelo ne (2) malu atshilualua atshivua kule, maleja mu miaku mikuate buôwa.” Mêyi a J. R. Dummelow adi amba se: “Tshi-bungi tshia ntatu mikole ya mu muyuki eu muende lumu idi ijimina patudi tumvua se: Mfumuetu uvua ubitela ki mbu muanda umue, kadi mbu malu abidi, bua kumpala bufuanangane ne buibidi . . . nangananga [Luka] 21:24, udi wakula bua ‘bikondo bia Bantu ba bisamba bia bende,’ . . . udi uteka mukalu ukena mumanyike pankatshi pa dipona dia Yeruzaleme ne ndekelu wa bulongolodi ebu.”
Utshidi muvuluke anyi?
◻ Diandamuna dia Yezu ku lukonko mu Matayi 24:3 diakapeta dikumbana kayi mu tshikondo tshivua ne bua kufikisha too ne mu 70 B.B.?
◻ Mmunyi mudi muaku eu toʹte utuambuluisha bua kujingulula mulayi wa Yezu?
◻ Mmu ngumvuilu kayi muvuaku “dikenga dinene” mu siekele wa kumpala dikale kadiyi dianji kuenzeka bangabanga?
◻ Luka udi wakula bua malu kayi a pa buawu abidi adi atutangila lelu’eu?
◻ Bimanyinu kayi bidi bileja dikumbana dibidi ne ditambe bunene dia mulayi udi mu Matayi 24:4-22?
[Tablo mu mabeji 14, 15]
4 Yezu wakabambila ne: ‘Nudimuke bua muntu nansha umue kanupambuishi; 5 bualu bavule nebalue pa kutumika ne dîna dianyi, bamba ne: “Meme ndi Kristo,” ne nebapambuishe ba bungi. 6 Nenumvue bakula bua nvita ne bua manunganyi a nvita; binuasa, kanukuatshiki buôwa. Bualu malu aa adi ne bua kuanji kuenzeka, kadi, nshikidilu ki muanji kulua.
7 “‘Bualu ditunga nediluangishe dikuabo ditunga ne bukelenge nebuluangishe bukalenge bukuabo, ne nekuikale dikepela dia biakudia ne bikumina nebienzeke mu muaba kunyima kua mukuabo. 8 Bintu ebi bionso nntuadijilu wa tunyinganyinga tukole.
9 “‘Pashishe, bantu nebanufile mu dikenga, ne nebanushipe, kabidi nebanukine kudi matunga wonso bua dîna dianyi. 10 Pashishe, bavule nebalenduke, nebafilangane ku bilumbu, ne nebakinangane umue ne mukuabo. 11 Ne baprofete bavule ba dishima nebapatuke ne nebapambuishe ba bungi; 12 ne bua didiunda dia ditpetula dia mikenji, dinanga dia ba bungi nedikepe. 13 Kadi eu wananukila too ne ku nshikidilu ke wasungidibua. 14 Ne lumu luimpe elu lua bukalenge nelumanyishibue pa buloba bujima budi bantu bâse, neluikale tshimanyinu bua matunga wonso; pashishe, ke nshikidilu kuluaye.
------------------------------------------------------------------
15 “‘Nunku, panuamona tshintu tshikebeshi tshia dibutuka, tshiakambabo kudi muprofete Danyele, tshimane pa muaba munsantu (mubadi atumike ne busunguluji buende) 16 Pashishe, aba bikala mu Yudeya banyemene ku mikuna. 17 Muntu wikala pa mutu pa nzubu katuluki bua kumbusha bintu bidi mu nzubu; 18 ne muntu udi mu budimi kapinganyi bua kuangata tshivualu tshiende tshia pa mutu. 19 Kadi, diakabi kudi bakaji badi ne dîmi ne kudi aba badi bamusha bana ba katoto mu matuku awu! 20 Nulombe Nzambi ku musangu ne ku musangu bua kunyema kuenu kakuenzeki mu muvu wa hiver anyi mu dituku dia nsabatu; 21 bualu pashishe, nekulue dikenga dinene, ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, kakuakuenzeka dia mushindu’eu pashishe nansha. 22 Eyowa, bu matuku awu kaayi mipidijibue, muntu nansha umue kavua mua kupanduka; kadi anu bua basungula, matuku awu neyipidijibue.
------------------------------------------------------------------
23 “‘Pashishe, bianuambila muntu ne: ‘Tangilayi, Kristo udi apa,’ anyi, peshi ne: ‘Udi kuaka!’ kanumuitabi. 24 Bualu, bua ba-Kristo ba dishima ne baprofete ba dishima nebapatuke, ne nebafile bimanyinu binene ne nebenze malu a kukema mushindu wa kupambuisha too ne basungula, bu biobi mua kuenzeka. 25 Monayi, ndi mudianjile kunudimuija. 26 Nunku, bantu bianuambilabo ne: ‘Tangilayi, ke Yeye eu mu tshipela,’ kanupatuki; ‘Tangilayi, udi mu bibambalu bisokome,’ kanuitabi nansha. 27 Bualu anu bu mudi mupenya upatuka kudi dîba dipatukila ne ukenka too ne ku rejon ya kudidio dibuelela, ke muikala dikalaku dia Muana wa muntu. 28 Muaba udi tshitalu ke udi nyunyu ya mikanku idisangisha.
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
29 “‘Diakamue kunyima kua dikenga dia matuku awu, dîba nedifikuluke, ngondo kakufila kabidi butoke buende to, mitoto neipone biangatshile mu diulu, ne makole a mu mawulu neatenkakajibue. 30 Ne pashishe, tshimanyinu tshia Muana wa muntu netshimueneke mu diulu, pashishe bisa bionso bia pa buloba nebiditute pa tshiadi ne kuabakana, ne nebimone Muana wa muntu ulua pa matutu a mu diulu ne bukole ne butumbi bunene. 31 Neatume banjelu bende ku dîyi dia mpungi munene, ne nebasangishe basungula bende, biangatshile ku mpepele inayi, ku mfudilu kumue kua mawulu too ne kukuabo.’”
5 “Yezu wakabanga kubambila ne: ‘Nudimuke bua muntu kanupambuishi. 6 Ba bungi nebalue pa kutumika ne dîna dianyi, bamba ne: “Meme nyeye mene,” ne nebapambuishe ba bungi. 7 Kabidi, panunvua bakula bua mvita ne bua manunganyi a mvita, kanumvu buôwa nansha; malu awu adi ne bua kulua, kadi nshikidilu ki muanji kulua.
8 “‘Ditunga nediluishe ditunga dikuabo, bukelenge nebuluishe bukalenge, bikumina nebienzeke mu muaba kunyima kua mukuabo, nekuikale dikepela dia biakudia. Ebi bidi anu mbangilu wa tunyinganyinga tukole.
9 “‘Nudimuke; bualu bantu nebanufile ku tubadi tuabo, nebanukume mu nsunagoga yabo, nenuimane kumpala kua ba-guvernere ne kumpala kua bamfumu bua bualu buanyi, bu tshimanyinu kudibo. 10 Kabidi, mu matunga wonso, lumu luimpe ludi ne bua kumanyishibua diambedi. 11 Kadi, payabo nenu ku tshilumbuluidi, kanutambi kuela meji diambedi bua binudi ne bua kuamba; kadi bionso bianupeshabo dîba adi, nubiambe, bualu ki nnuenu bakula, apo spiritu munsantu. 12 Ku lukuabo luseke, muanabo ne muntu neafile muanabo ku lufu, tatu neafile muanende, ne bana nebatombokele baledi babo, ne nebabashipeshe; 13 Ne nebanukine kudi bantu buonso bua dîna dianyi. Kadi eu wananukila too ne ku nshikidilu neasungidibue.
------------------------------------------------------------------
14 “‘Kadi panuamona tshintu tshibutudi tshimane mu muaba uditshi katshiyi mua kuikala (mubadi atumike ne busunguluji buende), pashishe, aba badi mu Yudeya banyemene ku mikuna. 15 Muntu udi pa mutu pa nzubu katuluki, anyi kayi kupatula tshintu kayi tshionso tshia mu nzubu muende; 16 ne muntu udi mu budimi kapinganyi bua kuangata tshikowelu tshiende. 17 Kadi dikenga dikole nedikale kudi bakaji badi ne dîmi ne kudi badi bamusha bana mabele mu matuku awu! 18 Nulombe Nzambi bua se: kabienzeki mu muvu wa hiver; 19 bualu matuku awu neikale matuku a dikenga, didi kadiyi dianji kuenzeka biangatshile ku mbangilu wa bufuki buakafuka Nzambi too ne mu tshikondo etshi, ne kadiakuenzeka kabidi nansha. 20 Bushuwa, bu Yehowa kayi muipidije matuku awu, muntu nansha umue kakusungidibua. Kadi, anu bua basungula, wakipidija matuku awu.
------------------------------------------------------------------
21 “‘Pashishe, bianuambila muntu ne: “Tangilayi, Kristo udi apa,” “Tangilayi, udi kuaka,” kanumuitabiji. 22 Bualu, ba-Kristo ba dishima ne baprofete ba dishima nebapatuke, ne nebafile bimanyinu ne malu a kukema bua kupambuisha basungula pikalaku mushindu. 23 Nenku, nudimuke; bualu nyawu ndianjila kunuambila malu wonso.
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
24 “‘Kadi, mu matuku awu, kunyima kua dikenga adi, dîba nedifikuluke, ne ngondo kakufila bukenka buende nansha, 25 ne mitoto neipone biangatshile mu diulu, ne makole adi mu mawulu neanyukuke. 26 Ne pashishe, nebamone Muana wa muntu ulua mu matutu ne bukole bunene ne butumbi. 27 Ne pashishe, neatume banjelu bende ne neasangishe basungula bende kumbukila ku mpepele inayi, kumbukila ku mfudilu kua buloba too ne ku mfudilu kua diulu.’”
8 “Wakamba ne: ‘Nudimuke bua muntu kanupambuishi; bualu ba bungi nebalue mu dîna dianyi, bamba ne: “Meme nyeye mene” ne bamba kabidi ne: “Dituku dijadika diasemenyi pabuipi.” 9 Kabidi, panunvua bakula bua mvita ne bimvundu, kanutshinyi. Bualu, diambedi, malu aa adi ne bua kuanji kuenzeka, kadi, nshikidilu kakulua diakamue to.’
10 “Pashishe, wakabambila ne: ‘Ditunga nediluangane ne ditunga dikuabo, ne bukelenge nebuluangane ne bukalenge bukuabo; 11 ne nekuenzeke bikumina binene, bipupu bia masama ne dikepela dia biakudia nebikaleku mu muaba umue ne kunyima mukuabo; nekuikale malu adi akuatshisha buôwa ne bimanyinu binene nebifumine mu diulu.
12 “‘Kadi, bangabanga ne malu aa wonso kaayi manji kuenzeka, nebanukuate ne nebanukengeshe, nebanufile mu nsunagoga ne mu maloko, nebaye nenu kumpala kua bamfumu ne ba-guvernere bua dîna dianyi. 13 Malu awu nealue kunudi bu tshimanyinu. 14 Nuikale ne dipangadika dikole mu mitshima yenu bua kanuelakanyi meji bua mêyi anudi basue bua kubandamuna, 15 bualu nennupeshe mukana ne meji bidi badi nenu lukuna kabayi bakumbane mua kutantamena anyi kuela mpata. 16 Kabidi, nebanutungile kudi baledi benu mene ne bana benu, bena mu dîku dienu ne balunda benu, ne nebashipe bamue ba kunudi; 17 ne bantu buonso nebanukine bua dîna dianyi. 18 Pabi, lusuki nansha lumue lua ku mitu yenu kaluakujimina. 19 Ku dinanukila dienu, nenupete anyima yenu.
------------------------------------------------------------------
20 “‘Ku lukuabo luseke, panuamona Yeruzaleme munyungulula kudi biluilu, pashishe numanye se: kabutu kende kadi kenda kasemena pabuipi. 21 Pashishe, aba badi mu Yudeya batuadije kunyemena ku mikuna, ne aba badimu bapatuke, ne badi mu madimi kabapinganyimu; 22 bualu aa mmatuku a disombuela dietu mu diumvuangana ne buakane, bua malu wonso akafundibua akumbane. 23 Kadi, diakabi bua bakaji bena dîmi ne aba badi bamuisha bana batoke mabele mu matuku awu! Bualu dikengedibua dinene nedikale pa buloba ne tshiji tshikole pa bantu aba; 24 e nebapone ku muele wa mvita ne nebaye nabo mu matunga wonso bakuata ku bupika;
------------------------------------------------------------------
ne bantu bena matunga a bende nebadiatakaje Yeruzaleme mu makasa abo too ne pakumbana tshikondo tshia bantu bena matunga a bende.
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
25 “‘Kabidi, bimanyinu nebikale mu dîba, mu ngondo ne mu mitoto, ne pa buloba, tunyinganyinga tua matunga, bua tshiona tshia mbuu ne mavuala ende, 26 bantu nebafue tshipuka bua buôwa ne bua ditekemena dia malu alua pa buloba budi bantu bâse; bualu makole a mu diulu neanyukuke. 27 Ne pashishe, nebamone Muana wa muntu ulua mu ditutu ne bukole ne butumbi bunene. 28 Kadi, patuadija malu aa kuenzeka, nubanduluke, nujule mitu yenu, bualu dipikudibua dienu didi disemena pabuipi.’”
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Dikenga dinene dia mu 70 B.B. divua dipite bunene bionso bivua kabiyi bianji kuenzekela Yeruzaleme ne bulongolodi bua bena Yuda