Kabadi Kakulu ka ku Mputu kadi kakuba budikadidi bua buambi mu Grèce
BUA tshinyi muntu wa mushinga mukole ku bena mutumba nende wakakuatshibua misangu mipite pa 60 bituadijile ku 1938? Bua tshinyi ngenda-mushinga wa kueyemenyibua wa ku tshidiila tshia ditunga dia Grèce tshia Kreta uvua ne bua kufika misangu 18 ku tubadi tua bena Grèce ne kukuatshibua mu buloko munkatshi mua bidimu bipite pa bisambombo? Eyowa, bua tshinyi muena dîku eu mukuatshi wa mudimu wa dilambu, Minos Kokkinakis uvua ne bua kuumushibua kudi mukajende ne bana bende batanu ne kutekibua mu maloko mashilangane a mu bidiila?
Mikenji yakedibua mu 1938 ne mu 1939 bua kukandika dimuangalaja dia mitabuja ke ivua mipatule tshilumbu etshi. Mikenji eyi yakatekibua kudi tshikokesha-nkaya wa bena Grèce Ioannis Metaxas, ku buenzeji bua Eklezia Ortodokse wa ditunga dia Grèce.
Bu tshipeta tshia mikenji eyi, kumbukila mu 1938 too ne mu 1992, bakakuata Bantemu ba Yehowa 19,147 ne tubadi tuakakosa bibawu bisanga bia buloko bua bidimu 753, anu bidimu 593 bia ku biobi ebi ki biakakumbajibua. Bionso ebi biakenzeka bualu Bantemu ba ku ditunga dia Grèce, anu bu ba mikuabo miaba, badi balonda mêyi a Yezu Kristo a “kuvuija bantu ba mu matunga wonso balongi . . . kubalongesha mua kutumikila malu wonso” akabatuminaye dîyi.—Matayi 28:19, 20.
Kadi, mu dia 25 Mai 1993, kuvua ditshimuna dinene bua budikadidi bua ntendelelu. Dituku adi, Kabadi Kanene ka Maneme a Bumuntu ku Strasbourg, mu ditunga dia France, kakakuba maneme a muena-muabo muena Grèce bua kulongesha mitabuja ende kudi bakuabo. Pa kukosa tshilumbu etshi, Kabadi Kanene aka ka ku Mputu kakapatula mishindu ya kukuba budikadidi bua ntendelelu idi mua kuikala ne buenzeji bukole pa nsombelu wa bantu mikuabo miaba.
Tutangilayi bimpe bivua bipitakane, ne dipuekeshibua dia bumuntu diakakengeshabo nadi umue wa ku bena muabo muena Grèce, biakafikisha ku dipangadika edi dinene.
Malu akadianjila
Mu 1938, muena muabo eu, Minos Kokkinakis, wakalua wa kumpala wa ku Bantemu ba Yehowa wakapiishibua kudi mukenji wa bena Grèce udi ukandika dimuangalaja dia mitabuja. Kayi nansha mulumbuisha, wakatumibua bua buloko bua ngondo 13 mu tshidiila tshia Amorgos mu Mbuu wa Égée. Mu 1939, bakamukosela misangu ibidi buloko bua ngondo ibidi ne tshitupa ku musangu wonso.
Mu 1940, Kokkinakis wakakuatshibua bua ngondo isambombo mu tshidiila tshia Melos. Tshidimu tshiakalonda, munkatshi mua Mvita mibidi ya Buloba bujima, wakakuatshibua mu buloko bua basalayi Ku Athènes bua ngondo kupita pa 18. Bua tshine tshikondo atshi udi uvuluka ne:
“Kupanga kua biakudia mu buloko kuvua anu kuenda kukola. Tuakateketangana bikole e kupanga ne mua kuenda. Bu kabiyi bua Bantemu ba ku Athènes ne ba ku tshimenga tshia Pirée bakatupetesha biakudia ku dimona diabo dikepele, tuvua mua kuikala bafue.” Pashishe, mu 1947, bakamukosela tshikuabo tshibawu ne wakedibua kabidi mu buloko bua ngondo inayi ne tshitupa.
Mu 1949, Minos Kokkinakis wakakuatshibua ne kutumibua ku tshidiila tshia Makrónisos, dîna edi didi divuluija tshikisu tshikuata buowa mu lungenyi lua bena Grèce bua buloko buvuamu. Ku bena buloko 14 000 bavua bakuatshibue ku Makrónisos, muvua Bantemu batue ku 40. Tshibungu tshia encyclopédie wa Papyros Larousse Britannica tshidi tshiamba ne: “Ngenzelu ya tshikisu tshikole tshia lufu, . . . nsombelu wa bantu, uvua kayi mua kuanyishibua bua ditunga dishidimuke, ne ngikadilu wa kanyau uvuabo nende kudi balami ba bena buloko . . . mmalu adi enza bundu mu miyuki ya bena Grèce.”
Kokkinakis, upitshishile tshidimu tshijima mu buloko bua Makrónisos, wakumvuija nsombelu uvuamu nenku: “Masolayi, anu bu bena Kabadi ka Inquisition, bavua bela muena buloko yonso nkonko kubangila ku dinda too ne dilolo. Ndi mupange miaku ya kumvuija nayi tshinyangu tshivuabo natshi kudi bantu. Bena buloko bavule bakajimija makanda abo a mu lungenyi; bakuabo bakashipibua; bavule bakashala balema. Mu matuku awu a bufuku makuate buowa, patuvua tumvua miadi ne didiyenga bia aba bavuabo bakengesha, tuvua tusambila mu kasumbu.”
Kunyima kua bamane kupanduka ku makenga mu tshidiila tshia Makrónisos, Kokkinakis wakakuatshibua kabidi misangu isambombo mu bidimu bia 1950 ne wakasadila buloko bua ngondo dikumi. Mu bidimu bia 1960, wakakuatshibua kabidi misangu inayi ne bakamukosela buloko bua ngondo muanda mukulu. Kadi, vulukayi bua se: Minos Kokkinakis uvua anu umue wa ku nkama ya Bantemu ba Yehowa bakakuatshibua ne kuedibua mu buloko bualu bakambila bakuabo malu a ditabuja diabo!
Ndekelu wa bionso, mmunyi muakafika kansungansunga kakole kakakengeshabo naku Bantemu ba Yehowa ku ditunga dia Grèce kumpala kua Kabadi ka Mputu ka maneme a bumuntu?
Tshilumbu tshia diteta
Tshilumbu tshiakajuka dia 2 Mars 1986. Dituku adi, Minos Kokkinakis, uvua ku kale ngenda-mushinga, ukavua ne bidimu 77, ne mukajende bakakokola ku nzubu kua Ina-banza Georgia Kyriakaki ku tshimenga tshia Sitia, mu Kreta. Bayende wa Ina-banza Kyriakaki, uvua kangimba mu Eklezia Ortodokse wakamanyisha biro bia bampulushi. Bampulushi bakafika ne bakakuata Kokkinakis ne mukajende, ne bakaya nabo ku biro bia bampulushi. Bakapitshishaku butuku bujima.
Tshivuabo babafundile ntshinyi? Anu wowo muanda uvuabo bafunda nawo Bantemu ba Yehowa misangu binunu ne binunu munkatshi mua bidimu 50 bishale, mbuena kuamba se: bavua bamanyisha bakuabo mitabuja abo. Tshibungu tshia mikenji ya ditunga dia Grèce, tshia mu (1975), kanungu ka 13, tshidi tshiamba ne: “Dimuangalaja dia mitabuja ndikandikibue.” Tangilayi kabidi mikenji ya ditunga dia Grèce, tshitupa 4, numero 1363/1938 ne 1672/1939, idi ikandika dimuangalaja dia mitabuja. Tshidi tshiamba ne:
“Miaku ‘dimuangalaja dia mitabuja’ idi yumvuija, nangananga, dikeba mu mushindu kampanda anyi kansanga bua kubuela mu mitabuja a ntendelelu a muntu wa tshitendelelu tshikuabo . . . , ne tshipatshila tshia kunyanga mitabuja awo, nansha mu mushindu kayi wonso wa dibombeleja anyi dilaya dia dibombeleja anyi diambuluisha dia mu nsombelu anyi dia ku mubidi, anyi ne mishindu ya dikosa mishiku anyi pa kubabidila dipanga, tshitabataba, dikengela, lungenyi lukese peshi kupanga kuabo kua budimu.”
Kabadi ka dikosa dia bilumbu ku Lasithi, mu tshidiila tshia Kreta, kakalumbuluisha tshilumbu etshi mu dia 20 Mars 1986, ne bakasangana Mukalenge Kokkinakis ne mukajende bapiile bua dimuangalaja mitabuja. Bubidi buabo bakabakosela ngondo inayi ya buloko. Mu dipiisha bena dibaka aba, kabadi kakamba se: bafundibue bakadibueja mu “mitabuja a bena nkristo bena Ortodokse . . . pa kubabidila dipanga diabo, dipuekela dia lungenyi luabo ne dipanga diabo dia budimu.” Bafundibue bakapiishibua kabidi bua “dikankamija [Ina-banza Kyriakaki] ku diambuluisha dia mumvuija abo a budimu, ne disu ditue . . . bua kushintulula mitabuja ende a buena Ortodokse.”
Bakafila tshilumbu mu bianza bia Kabadi kabandile ka Kreta. Mu dia 17 Mars 1987, kabadi aka kakalekesha Ina-banza Kokkinakis kadi kakakuata bayende nansha muvuaku kakepeshe tshibawu tshia buloko pa ngondo isatu. Dilumbuluisha diakamba se: Mukalenge Kokkinakis uvua “mubabidile dipanga dia [Ina-banza Kyriakaki], dishadila dia lungenyi luende ne dipanga diende dia budimu.” Kakamba ne: wakatuadija “kubala bitupa bia Mifundu Minsantu, yeye kuyikonkonona ne ntema mu mushindu wa mukaji muena nkristo, bua kupanga kuende kua dishindama mu mitabuja kuelaye mpata.”
Bishilangane, umue wa ku banzuji ba kabadi ka dilumbuluishilula wakafunda se: Mukalenge Kokkinakis “udi ne bua kubingishibua pende bualu kakuena tshijadiki tshia se: Georgia Kyariakaki . . . uvua mupangi menemene mu malongesha a buena nkristo a Eklezia Ortodokse, bu muvuaye mukaji wa kangimba, peshi bu mudi tshijadiki nansha tshimue katshiyiku bua kuleja se: lungenyi luende luvua lutambe kupuekela ne kayi nangananga ne budimu, nenku mufundibue e kumubambidika ne . . . [mushindu’eu] kumufikisha ku dilua umue wa bena mu tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa.”
Mukalenge Kokkinakis wakafunda kabidi tshilumbu etshi ku kabadi kakulu ka ditunga dia Grèce. Kadi, Kabadi aka kakabenga dilomba edi mu dia 22 Avril 1988. Kadi, mu dia 22 Août 1988, Mukalenge Kokkinakis wakalomba dilumbuluisha dia Tshisangilu tshia bena Mputu tshia maneme a bumuntu. Bakanyisha dilomba diende mu dia 21 Février 1992, ne bakadibueja mu Kabadi ka bena Mputu ka Maneme a Bumuntu.
Bipeta bia tshilumbu etshi
Bu mudi ditunga dia Grèce dikale mu Ndongoluelu wa bena Mputu, didi ne bua kutumikila mêyi ne mikandu bia Nsangilu wa matunga a Mputu bua Dikuba dia maneme a bumuntu ne buobumue. Kanungu ka 9 ka Mêyi aa kadi kamba ne: “Muntu yonso udi ne budikadidi bua kuela lungenyi, bua kuondo ka muoyo ne bua ntendelelu; budikadidi ebu budi kabidi butangila dishintulula tshitendelelu tshiende anyi mitabuja ne budikadidi, nkayende anyi mu tshisumbu ne bakuabo, bua kumanyisha tshitendelelu tshiende anyi mitabuja, mu kutendelela, dilongesha, bienzedi ne ditumikila.”
Nenku, mbulamatadi wa ditunga dia Grèce uvua ne bua kuandamuna kumpala kua Kabadi ka bena Mputu. Bakamufunda bua dishipa patoke maneme a nshindamenu a muena muabo muena Grèce bua kuenza ntendelelu pa kulama mukenji wa Yezu Kristo wa ‘kulongesha ne kuvuija balongi.’ (Matayi 28:19, 20) Kabidi, mupostolo Petelo wakamba ne: “[Yezu] wakatutumina dîyi dia kulongesha bantu ne kufila bumanyishi buondoke.”—Bienzedi 10:42.
Nimero wa pa buenda wa mu 1992 wa Tshibejibeji tshia bena Mputu bua maneme a bumuntu (angl.) uvua ne tshiena-bualu etshi pa tshizubu: “Grèce—Ditupa ku bukole dia maneme a bumuntu.” Tshikandakanda tshiakumvuija mu dibeji 2 ne: “Grèce ke ditunga dimuepele didi mu C.E.E. ne ku Mputu didi ne mikenji ya kunyoka nayi eu yonso udi usaka muntu nende bua kushintulula tshitendelelu.”
Nenku, mpindieu, munda ne pambelu pa bisumbu bia bashikuluji ba mikenji, buonso bavua bateya ntema bua kumanya tshiapitakana. Ntshinyi tshivua ne bua kuikala dipangadika pa bidi bitangila mikenji ya bena Grèce idi ikandika dilongesha bakuabo mitabuja?
Dilumbuisha ku Strasbourg
Ndekelu wa bionso dituku dia dilumbuluisha diakakumbana—dia 25 Novembre 1992. Kuvua mavuba a bujitu a mvula pamutu pa tshimenga tshia Strasbourg, ne mashika avua atuta pambelu, kadi munda mua nzubu wa Kabadi balumbuluishi bavua ne luya lua kumvuija mabingila abo. Munkatshi mua mêba abidi, bakafila bijadiki. Mulongeshi wa université Phedon Vegleris, avocat wa Kokkinakis, wakalenga mitshima mu tshilumbu etshi, wakebeja ne: ‘Mukenji eu udi ukandika bena Eklezia Ortodokse bua kubuela mu tshikuabo tshitendelelu, udi ne bua kutungunuka ne kuikalaku ne kulondibua anyi?’
Mu dileja diende dia kanyinganyinga kalelela pa bidi bitangila tshilumbu atshi, Mulongeshi Vegleris wakebeja ne: “Ndi ndiebeja bua tshinyi mukenji eu udi utangila [dimuangalaja dia mitabuja] udi uteka buena-ortodokse mu mulongo umue ne butshimbakane ne dipanga. Mvua anu ndiebeja bua tshinyi buena-ortodokse budi bukengela dikubibua ku butshimbakane, ku bupangi bua mu nyuma . . . Bualu ebu budi buntatshisha ne bunsuya.” Bualu bua mushinga buvua pa kumona se: muena-mpala wa mbulamatadi kavua mua kufila tshilejilu nansha tshimue tshia mushindu uvua mukenji eu mulondibue bua bakuabu bantu pa kulekela Bantemu ba Yehowa.
Avocat muibidi wa Kokkinakis, Mukalenge Panagiotis Bitsaxis, wakaleja kupanga kua meji kuvua mu mukandu wa dimuangalaja mitabuja. Wakamba ne: “Ditabuja dia buenzeji bua umue kudi mukuabu ntshimue tshia ku bintu bidi bikengedibua bua kuyukidilangana munkatshi mua bantu bakole. Tshianana, tudi mua kuikala mu bulongolodi bua bantu badi kabayi bakuishangana, badi mua kuela meji kadi kabayi bakula, badi mua kuakula kadi kabayi bumvuangana, badi mua kuikalaku kadi kabayi basombeshangana.”
Mukalenge Bitsaxis wakumvuija kabidi se: “Mukalenge Kokkinakis kakapiishibua bua ‘bualu buakenzaye’ kadi mbua ‘tshivuaye.’” Nenku, anu muakabileja Mukalenge Bitsaxis, mêyi-maludiki a budikadidi bua ntendelelu kaavua anu manyanga kadi avua kabidi mabumbula wonso.
Ba-muena-mpala ba mbulamatadi wa bena Grèce bakakeba mua kuleja mmuenenu mushilangane ne bulelela, pa kuamba ne: ditunga dia Grèce “mmparadizu bua maneme a bantu.”
Dipangadika
Dituku dindila bua kukosa tshilumbu diakafika mu dia 25 Mai 1993. Mu disungula dia dipangadika dia banzuji basambombo pa tshitema, Kabadi kakamanyisha se: mbulamatadi wa ditunga dia Grèce uvua munyange budikadidi bua ntendelelu bua Minos Kokkinakis, muena bidimu 84. Kusakidila ku ditumbisha dia nsombelu wende mujima wa mudimu wa buambi patoke, kakamufundila bua kumufutabo dolare 14 400 bua bibi bimuenzela. Nenku, Kabadi kakabenga kabingila ka mbulamatadi wa bena ditunga dia Grèce ka se: Kokkinakis ne Bantemu ba Yehowa badi basadila disakangana ku bukole padibo bayukila bua mitabuja abo ne bakuabo.
Nansha mudi tshibungu tshia mêyi ne mikandu tshia ditunga dia Grèce ne mukandu mukulukulu bikale mua kukandika dimuangalaja dia mitabuja, kabadi kanene ka bena Mputu kakamanyisha se: kusadila mukandu eu bua kukengesha Bantemu ba Yehowa ki mbualu buimpe to. Kabiena mu diumvuangana ne Kanungu ka 9 ka Ndongoluelu wa bena Mputu bua maneme a bumuntu.
Dipangadika dia Kabadi diakumvuija ne: “Kutendelela ntshimue tshia ku malu ‘adi enda anu ashintuluka mu ngenyi ya bantu’ ne kakuena mushindu wa kuumusha bualu ebu mu diyukidilangana dia bantu.”
Mmuenenu muimpe wa umue wa ku banzuji tshitema wakamba ne: “Dimuangalaja mitabuja, padidi ne diumvuija dia ‘mitalu mu dimanyisha mitabuja,’ kadiena mua kunyokibua mushindu’eu to; mmushindu—muakane menemene—wa ‘kumanyisha tshitendelelu tshia muntu.’
“Pa bidi bitangila tshilumbu etshi, mufundianganyi [Mukalenge Kokkinakis] wakabandibua anu bua dileja diende dia mitalu ya mushindu’eu kakuyi tshilema ku luende luseke.”
Bipeta bia dipangadika edi
Dilomba dia Kabadi ka bena Mputu bua maneme a bumuntu ndia se: bamfumu ba mbulamatadi wa ditunga dia Grèce balekele kusadila bibi mukenji udi ukandika dimuangalaja dia mitabuja. Tudi batekemene se: ditunga dia Grèce neditumikile dîyi-dituma dia kabadi aka ne kulekela dikengesha Bantemu ba Yehowa.
Tshipatshila tshia Bantemu ba Yehowa ki ntshia kubueja nshintulukilu mu nsombelu wa bantu pa buloba. Tshipatshila tshiabo tshia kumpala ntshia kumanyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi pa kutumikila mukenji wa Yezu Kristo. Kadi, bua kuenza nenku, badi ne disanka dia ‘kusungila ne kujadika lumu luimpe bilondeshile mikenji ya ditunga,’ anu muakenza mupostolo Paulo mu siekele wa kumpala.—Filipoi 1:7.
Bantemu ba Yehowa mba-muena muabo batumikidi ba mikenji mu matunga wonso mudibo basombele. Kadi, kutamba bionso, mbasakibue bua kutumikila mukenji wa Nzambi anu mudiwo mufunda mu Bible Munsantu. Nenku, pikala mukenji wa ditunga kayi dionso ubakandika dimuangalaja dia mitabuja abo mashindamene mu Bible, mbenzejibue bua kuangata mmuenenu eu wa bapostolo: “Tudi ne bua kutumikila Nzambi bu mfumu pamutu pa kutumikila bantu.”—Bienzedi 5:29.
[Kazubu mu dibeji 28]
DIKUABO DIKENGESHIBUA DIKEBESHA KUDI BAMFUMU BA BITENDELELU
Bamfumu ba bitendelelu ku ditunga dia Grèce badi ‘bakeba kujula ndululu ku diambuluisha dia mikenji’ kukadi mpindieu makumi a bidimu. (Musambu wa 94:20) Tshikuabo tshilejilu tshia dikengeshibua tshiakoshibu matuku adi panshi aa mu tshidiila tshia Kreta. Mu 1987, muepiskopo wa tshimenga ne bansaserdose 13 bakabanda Bantemu 9 se: mbashipe mukandu wa dimuangalaja mitabuja. Ndekelu wa bionso, dia 24 Janvier 1992, bakalumbuluisha tshilumbu etshi.
Nzubu wa kabadi uvua muwule tente ne bantu. bansaserdose batua ku 35 bakafika bua kutua mufundianganyi nyama ku mikolo. Kadi, nkuasa mivule ikavua mimana kuangata kudi Bantemu bavua pabo balue bua kukankamija bana babo bena nkristo. Nansha kumpala kua dilumbuluisha kutuadijadi, avocat wa bafundibue wakaleja bilema binene bienza kudi mufundibue bivua kabiyi bilonda mikenji.
Ndekelu wa bionso, aba bavua balumbuluishangana bakaya ku luseke bua kubuela mu diyuki pa nkayabo. Kunyima kua diyukilangana dia mêba abidi ne tshitupa, Mulombodi wa Kabadi wakamanyisha se: avocat wa bafundibue uvua muambe bulelela. Nenku, bakakupula mabandu avuabo bafunde nawo Bantemu tshitema! Wakumvuija se: makebulula avua ne bua kutuadijilula bua kumanya bikala bafundibue bapie tshilema tshia dimuangalaja mitabuja.
Mu dimanyisha dia bualu ebu, kuakajuka mutoyi mukole mu nzubu wa tshilumbuishidi. Bansaserdose bakatuadija kuela bibingu bia dibundangana ne bia bipendu. Umue wa ku bansaserdose wakabunda avocat wa Bantemu ba Yehowa ne nkuruse ne ukeba mua kumusaka ku bukole bua kumutendelela. Bampulushi bakabuela mu tshilumbu etshi, ne Bantemu bakapeta mushindu wa kupatuka mu ditalala.
Kunyima kua dikupula dia dilumbuluisha, muena-mpala wa mbulamatadi wakalongolola difundibua dipiadipia dia Bantemu aba tshitema. Bakateka dilumbuluisha mu dia 30 Avril 1993, mbingu isatu kumpala, kua Kabadi ka bena Mputu ka maneme a bumuntu kukosaku tshilumbu tshia Kokkinakis. Tshia kabidi, bansaserdose bavua bavule munkatshi mua bateleji.
Ba-avocat ba Bantemu tshitema bakaleja se: bafundi ba Bantemu kabavua mu nzubu wa tshilumbuluidi. Mu didibamba diende dia kulongolola lukasa lukasa difundibua dipiadipia, muena-mpala wa mbulamatadi wakenza tshilema tshia kupanga kubikidisha bafundianganyi. Nenku, ba-avocat ba Bantemu bakalomba bua kabadi kukupulaku difundibua edi bilondeshile tshilema etshi tshinene.
Pa nanku, banzuji bakajuka e kupatuka mu nzubu wa tshilumbuluidi ne kuyukidilanganabo munkatshi mua dîba dijima. Mu dipingana diabo, Mulombodi wa Kabadi, ne mpala muinyika, wakamanyisha se: Bantemu buonso tshitema kabavua ne bualu to.
Bantemu ba ku ditunga dia Grèce badi ne disakidila bua mushindu uvua tshilumbu tshijike, ne bua mushindu uvua Kabadi ka bena Mputu bua maneme a bumuntu kakose tshilumbu tshia Kokkinakis mu dia 25 Mai wa tshidimu etshi. Masambila abo adi a se: bu tshipeta tshia matshimuna aa a ku tubadi, batungunuke ne nsombelu wabo wa buena nkristo ‘mu ditalala, mu bupole, ne ditshina dia Nzambi dionso ne buneme buonso.’—1 Timote 2:1, 2.
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Minos Kokkinakis ne mukajende