Tshitupa tshia kumpalaa​—Mushindu wakatufikila Bible

MU DITANDA kampanda dikese, mututshi wa mikanda ku biamu ne bansonga bende balongi ba mudimu badi batumika ne tshiamu tshidi tshikosa ne tshipunga mikanda tshienza ne mabaya, bikale bateka ne lubatshi luonso mabeji matoke pa mutu pa tshiamu etshi. Padibu baumbusha, badi bakenketa mifundu mipatula muaku ku muaku. Ku nshinga idi misuika ku tshimanu ne tshimanu, badi balembeleja mabeji mabunya bua kuumisha.

Diakamue, mukumu mukole udi umvuika ku tshiibi. Muikale ne buôwa, mututshi eu wa mikanda ku tshiamu udi ukangula tshiibi, ne musumba wa basalayi bikale ne bingoma e kuditua mu nzubu. Badi babanga kukeba mikanda idibu babenge bikole ne idi mikenji mikandike​—Bible mu muakulu wa bantu bonso!

Mbalue panyima bikole. Mukudimunyi ne mumuambuluishi, bamana kudimuija bua njiwu, bakavua baye lubilu ku ditanda, baboye mishiki ya mabeji onso, ne mpindieu badi banyema batangile ku Musulu wa Rhin. Mbapandishe tshitupa tshia mudimu wabu.

Mukudimunyi mu bualu ebu uvua William Tyndale, uvua uteta bua kupatuila mu Cologne, ku Allemagne mu 1525, “Dipungila Dipiadipia” diende dia mu Anglais divuabu bakandike. Bualu buakamufikila buvua butamba kuenzeka pa tshibidilu. Mu bidimu bitue ku 1 900 katshia ku dijikija dia difunda Bible, balume ne bakaji ba bungi mbajimije bintu bionso bua kukudimuna ne kuabanya Dîyi dia Nzambi. Lelu’eu tutshidi tupetela dikuatshisha ku mudimu wabu. Ntshinyi tshivuabu benze? Mmushindu kayi wakatufikila Bible itudi nayi mpindieu?

Ditentula ne dikudimuna Bible dia kumpala

Basadidi balelela ba Nzambi misangu yonso batu bangata Dîyi diende ne mushinga mukole. Tshibungu kampanda (New Catholic Encyclopedia) tshidi tshimanyisha ne: “Bafuane bankambua babu bena Yuda, bena nkristo ba kumpala bakangata ne mushinga dibala dia Mikanda ya Tshijila. Balonda tshilejilu tshia Yezu (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Yo 5.39), Bapostolo bavua banyisha dibidilangana ne T[shiovo tshia] K[ale], didi diumvuija dibala ne dilonga mutantshi mule ne ntema yonso, ne bavua babela bayidi babu bua kuenza nenku (Lm 15.4; 2Tm 3.15-17).”

Bua tshipatshila atshi, bavua ne bua kutentula Bible. Mu bikondo bia kumpala kua Buena-nkristo, tshitupa tshinene tshia mudimu eu tshivua tshienza kudi ‘batentudi bapiluke’ bikale bashikuluji bavua batshina dienza bilema. (Ezela 7:6, 11, 12, NW) Bikale baditatshisha bua kuenza kopi mipuangane, bakashiya tshilejilu tshitumbuke bua batentudi bonso ba Bible bavua ne bua kulonda kunyima.

Kadi, mu siekele muinayi K.B.B., lutatu luakajuka. Alexandre Munene wakajinga bua bantu bonso ba pa buloba balonge nshidimukilu wa bena Greke. Matunga akatshimunaye akajadika tshiena-Greke tshivuabu bakula, anyi Koine, bu muakulu wa bantu bonso ku Moyen-Orient. Bu tshipeta, bena Yuda bavule bakakola kabayiku banji kulonga mua kubala tshiena-Ebelu, bua nenku kabavua mua kubala Mifundu nansha. Pa nanku, bu mu 280 K.B.B., bakasangisha kasumbu ka bashikuluji bena Ebelu mu Alexandrie, ku Ejipitu, bua kukudimuna Bible wa tshiena-Ebelu mu tshiena-Koine tshivua tshitangalake. Nkudimuinu wabu wakamanyika ku dîna dia La Septante, mmumue ne: “Makumi muanda-mutekete” mu Latin, bileja bungi butshinka bua bakudimunyi badibu bamba ne: bavua mu mudimu eu. Nkudimuinu eu wakajika bu mu 150 K.B.B.

Mu matuku a Yezu, batshivua bakula tshiena-Ebelu mu Palestine. Pabi tshiena-Koine ke tshivua tshitangalake kuine aku ne mu provense mikuabu yonso ya kulekule ya bena Roma. Pa nanku, bafundi ba Bible bena nkristo bakatumika ne tshiena-Greke etshi tshivuabu bakula bua kumona mua kupeta bantu bapite bungi ba matunga. Kabidi, ne budikadidi buonso bakatela mêyi a mu Septante ne kutumika ne mivule ya ku miaku yende.

Bu muvua bena nkristo ba kumpala bikale ba-misionere ba lukunukunu, ne lukasa luonso bakalua bapiluke mu ditumika ne nkudimuinu wa Septante bua kujadika ne: Yezu uvua Masiya muindila katshia kuonso aku. Ebi biakasalula lungenyi lua bena Yuda ne kubasaka bua kupatula imue nkudimuinu mipiamipia ya tshiena-Greke, milongolola bua kupangisha bena nkristo bijadiki biabu pa kuakajilula mvese yabu minene. Tshilejilu, mu Yeshaya 7:14, nkudimuinu wa Septante wakatumika ne muaku wa mu Greke udi umvuija “mukaji utshidi kamama,” wakula mu tshiprofete bua mamuende wa Masiya. Nkudimuinu mipiamipia yakatumika ne muaku mushilangane wa mu Greke, udi umvuija “nsongakaji.” Ditumika dia musangu mule ne nkudimuinu wa Septante dienza kudi bena nkristo ndekelu wa bionso diakasaka bena Yuda ku dilekela budimu buabu buonso ne ku dikankamija bua kupingana ku mifundu ya tshiena-Ebelu. Ndekelu wa bionso, tshienzedi etshi tshiakamueneka bu dibenesha bua dikudimuna dia Bible divua dilonda, bualu tshiakambuluisha bua kulama muakulu wa tshiena-Ebelu muikale utumika.

Bapatudi ba kumpala ba mikanda ya Buena-nkristo

Bena nkristo ba kumpala ba lukunukunu bakaditua mu kupatula kopi mivule ya Bible, yonso mifunda ku tshianza. Bavua kabidi bapandi ba njila wa ditumika ne codex, mukanda uvua ne mabeji menze bu a mukanda wa matuku etu aa, pamutu pa kutungunuka ne dienza mudimu ne mivungu. Pa kumbusha dikala muakanyine bikole bua kupetamu mifundu ne lukasa, codex uvua mua kuikala ne bintu bivule mu mupimbu umuepele kupita bivuabu mua kufunda mu muvungu umuepele​—tshilejilu, yonso ya ku Mifundu ya tshiena-Greke anyi mene Bible mujima.

Bakajikija tshisumbu tshia mikanda mianyisha (canon) ya Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo bu mu 98 B.B. ne mikanda ya Yone, mupostolo wa ndekelu uvua mushale ne muoyo. Kudi tshitupa tshia kopi wa Evanjeliyo wa Yone tshidibu babikila ne: Papirise ya Rylands 457 (P⁵²), tshia mu 125 B.B. anyi kumpala. Ku ntuadijilu menemene kua 150 batangile mu 170 B.B., Tatien, mulongi wa Justin Martyr, wakapatula Diatessaron, muyuki wa nsombelu wa Yezu muenza ne bitupa bishilangane biangata mu Evanjeliyo inayi imue-imue idi mu Bible itudi nayi mpindieu.b Ebi biakaleja ne: wakangata anu Evanjeliyo ayi bu ya kueyemena ne se: ikavua mimane kutangalaka mu bantu. Bu mu 170 B.B., bakapatula tshibadilu tshia mbangilu menemene tshitambe kumanyika tshia mikanda ya mu “Dipungila Dipiadipia,” tshidibu babikila ne: Tshitupa tshia Muratori. Tshidi tshitela mêna a mikanda mivule ya mu Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo.

Ditangalaka dia mitabuja a bena nkristo kadiakanenga bua kujula dijinga dia nkudimuinu ya Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo pamue ne Mifundu ya tshiena-Ebelu. Ndekelu wa bionso bakenza nkudimuinu ya bungi mu miakulu bu mudi Arménien, Copte, Géorgien, ne Araméen. Misangu ya bungi bavua ne bua kupatula nsangilu ya maleta anu bua tshipatshila atshi. Tshilejilu, badi bamba bua Ulfilas, muepiskopo wa mu siekele muinayi wa mu Ekleziya wa ku Roma muvuaye mupatule nsangilu wa maleta a tshiena-Gothique bua kukudimuna Bible. Kadi wakatumpika mikanda ya Bakalenge bualu wakela meji ne: ivua mua kukankamija ngenyi ya mvita ya bena Goth. Kadi, tshienzedi etshi katshiakapangisha bena Goth “bavuija bena nkristo” bua kupawula Roma mu 410 B.B.!

Bible ya mu Latin ne mu tshiena-Slavon

Mu tshine tshikondo atshi, muakulu wa Latin wakalua ne mushinga wa bungi, ne nkudimuinu mivule ya mu Latin wa Kale yakapatuka. Kadi ivua mishilangane ku mfundilu ne ku bujalame. Nenku mu 382 B.B., Pape Damase wakapesha Jérôme, eu uvua mufundi wende, mudimu wa kulongolola Bible wa nshindamenu wa mu Latin.

Jérôme wakatuadija pa kuakajilula nkudimuinu ya mu Latin ya Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo. Kadi, bua Mifundu ya tshiena-Ebelu, wakasuminyina anu bua kuyikudimuna biangatshila mu tshiena-Ebelu tshia ku ntuadijilu. Nenku, mu 386 B.B., wakaya ku Beteleme bua kulonga tshiena-Ebelu ne bua kukeba dikuatshisha dia rabbi kampanda. Bua muanda eu, wakajula dikokangana kadiyi kuamba mu bisumbu bia ekleziya. Bamue, kukonga ne Augustin wa mu tshikondo tshia Jérôme, bakitaba ne: nkudimuinu wa Septante uvua muenzeja ku spiritu, ne bakafunda Jérôme bua “diya kudi bena Yuda.” Mutangile anu kumpala, Jérôme wakajikija mudimu wende bu mu 400 B.B. Mu difika pabuipi ne mpokolo wa miakulu ne mikanda bia ntuadijilu ne mu diyikudimuna mu muakulu uvuabu bakula tshikondo atshi, Jérôme wakadianjidila ngenzelu ya nkudimuinu wa buena-lelu ne bidimu tshinunu. Mudimu wende wakafika ku dimanyika bu la Vulgate, anyi Nkudimuinu wa Buonso, ne wakakuatshisha bantu munkatshi mua siekele mivule.

Mu Bukua-buena-nkristo bua ku Mputu wa ku Est, bavule batshivua mua kuikala babala nkudimuinu wa Septante ne Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo. Kadi pashishe, bakabanga kutumika ne miakulu minene ne mikese ya tshiena-Slavon anyi tshiena-Slave ku Mputu wa ku Est. Mu 863 B.B., bana ba muntu babidi bena muakulu wa Greke, Cyrille ne Méthode, bakaya ku Moravie, udi mpindieu mu République Tchèque. Bakabanga kukudimuna Bible mu tshiena-Slavon tshia Kale. Bua kuenza nenku, bakapatula nsangilu wa maleta a mfundilu wa Glagolitique, wakapingajabu pashishe pa muaba wa Cyrillique, muinyika dîna dia Cyrille. Eu uvua mpokolo wa nsangilu ya maleta adiku lelu’eu a tshiena-Russie, tshiena-Ukraine, tshiena-Serbie, ne tshiena-Bulgarie. Bible wa mu tshiena-Slavon wakambuluisha bantu ba tshitupa atshi munkatshi mua bipungu bivule. Kadi, ndekelu wa bionso bu muakashintuluka miakulu, wakalua katshiyi umvuika bimpe kudi bantu bavua ne dimanya dia nankunanku.

Bible wa tshiena-Ebelu udi utungunuka

Mu tshikondo etshi, kumbukila bu mu siekele muisambombo too ne mu wa dikumi B.B., kasumbu ka bena Yuda kamanyike ku dîna dia ba-Masorete kakadiundisha ngenzelu ya ditentula milongolola bimpe bua kukuba Mifundu ya tshiena-Ebelu. Bakadienzeja bua kubala milongo yonso anyi mene dileta ne dileta dionso, batangila dishilangana dia mikanda mifunda ku bianza, bionso ebi mu tshipatshila tshia kukuba mifundu ya kueyemena. Madikolela abu kaavua a patupu. Tudi tutela tshilejilu tshimue: difuanyikija mifundu ya ba-Masorete idiku lelu’eu ne Mivungu ya Mbuu Mufue, mifunda pankatshi pa 250 K.B.B. ne 50 B.B., kadiena dileja dishintuluka nansha dimue dia malongesha manene munkatshi mua bidimu bipite pa 1 000.c

Ku Mputu, bikondo bia Moyen Âge bivua pa tshibidilu mumue ne Bikondo bia Mîdima. Dibala ne dilonga bivua bikese mu bantu. Ndekelu wa bionso, nansha tshitupa tshinene tshia bamfumu ba ekleziya, kabatshivua kabidi mua kubala Latin wa mu ekleziya, ne misangu ya bungi kabavua mene mua kubala muakulu wabu muine. Ku Mputu, etshi tshivua kabidi tshikondo tshivua bena Yuda basangisha mu ghetto. Bua diditola pa nkaya edi, ke kukubabu bushikuluji bua Bible wa tshiena-Ebelu. Kadi, bua ngenyi mifuikakaja ne dibenga kueyemenangana, bantu bavua pambelu pa ghetto kabavua mua kupeta misangu yonso dimanya dia bena Yuda. Ku Mputu wa ku Ouest, dimanya dia tshiena-Greke divua padi dienda dipueka. Nsombelu eu wakatamba kabidi kukola pavua Ekleziya wa ku Ouest unemekela la Vulgate, nkudimuinu wa Jérôme mu muakulu wa Latin. Bavua bamuangata pa tshibidilu bu nkudimuinu umuepele muanyishibue, nansha muvuabi ne: ku ndekelu kua tshikondo tshia ba-Masorete, Latin ukavua wenda ulua muakulu mufue. Nenku, bu muakabanga dijinga dia kumanya Bible kudiunda kakesekakese, bakasa tshishimikidi bua dikokangana ditambe bunene.

Dikudimuna dia Bible didi dipeta buluishi

Mu 1079, Pape Grégoire VII wakapatula wa kumpala wa ku mikandu mivule ya ekleziya ya mu Moyen Âge, ukandika dipatula nansha pamu’apa dikala ne nkudimuinu ya mu miakulu ya muaba au. Wakabenga dilomba dienza bua kufuka Misa mu tshiena-Slavon, bualu abi bivua mua kulomba bua kukudimuna bimue bitupa bia Mufundu Munsantu. Kayiku mua kupetangana ne mmuenenu wa bena nkristo ba kumpala, wakafunda ne: “Mbisankishe Nzambi Wa-Bukole-Buonso bua se: mufundu munsantu wikale bualu busokoka mu imue miaba.” Bikala ne bualu ebu bu mmuenenu mumanyike wa ekleziya, bakankamiji ba dibala dia Bible bavua batamba kuangatshibua bu njiwu.

Nansha muvuaku nsombelu mubi, ditentula ne dikudimuna Bible mu miakulu ya bantu bonso diakatungunuka. Nkudimuinu mishilangane ya mu miakulu mivule yakatangalaka ku Mputu mu musokoko. Yonso eyi ivua mifunda ku bianza, bualu ku Mputu, too ne munkatshi mua bidimu bia 1400, kabavua banji kuenza tshiamu tshia ditapa natshi mikanda tshia diambula. Kadi bu muvua mikanda mitentula mikale ne mushinga mukole ne kayiyi ya bungi, muena muabu wa pa tshibidilu uvua mua kudiangata bu wa diakalenga bua dikala anu ne tshitupa tshia mukanda umue wa Bible anyi anu mabeji makese. Bamue bakakuata bitupa binene ku muoyo, anyi mene Mifundu yonso ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo!

Kadi, ndekelu wa bionso, kuakabanga midimu miasakane bua kuakajilula ekleziya. Ku lunga luseke, ebi bivua bijula kudi dimanya dipiadipia dia mushinga wa Dîyi dia Nzambi mu nsombelu wa ku dituku ne ku dituku. Mmunyi muvua midimu eyi ne dilubuluka dia dipatula mikanda bikale ne buenzeji ku Bible? Ne ntshinyi tshiakenzekela William Tyndale mutela ku ntuadijilu, pamue ne nkudimuinu wende? Netutungunuke ne muyuki eu udi ukoka ntema too ne mu bikondo bietu ebi mu nimero idi ilonda.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tablo mu mabeji 8, 9]

Matuku manene mu disambuluja dia Bible

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

KUMPALA KUA BIKONDO BIETU (K.B.B.)

Mifundu ya tshiena-Ebelu mijikija bu mu 443 K.B.B.

400 K.B.B.

Alexandre Munene (mufue mu 323 K.B.B.)

300 K.B.B.

La Septante mutuadija bu mu 280 K.B.B.

200 K.B.B.

100 K.B.B. Mivule ya ku Mivungu ya Mbuu Mufue bu mu 100 K.B.B. too ne mu 68 B.B.

BIKONDO BIETU (B.B.)

Yeruzaleme mubutula mu 70 B.B.

Mifundu ya tshiena-Greke mijikija mu 98 B.B.

100 B.B.

Papirise wa Rylands wa Yone (kumpala kua 125 B.B.)

200 B.B.

300 B.B.

400 B.B. La Vulgate wa Jérôme mu Latin bu mu 400 B.B.

500 B.B.

600 B.B.

Dilongolola Mifundu ya ba-Masorete

700 B.B.

800 B.B.

Cyrille ku Moravie 863 B.B.

900 B.B.

1000 B.B.

Dikandika Bible wa muakulu wa muaba au mu 1079 B.B.

1100 B.B.

1200 B.B.

1300 B.B.

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Bena nkristo ba kumpala bakapanda njila wa ditumika ne codex

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Jérôme wakaya ku Beteleme bua kulonga tshiena-Ebelu