Muyuki mulelela wa diledibua dia Yezu

ELA meji bua muanda mutambe kumanyika mu malu a kale a mu ditunga dienu. Bafundi bavule ba malu a kale mbakule bimpe bua tunungu tuawu tuonso. Mpindieu, bidi munyi biakuambila muntu kampanda ne: muanda au katshia kautu muenzeke, ne se: uvua anu muanu patupu? Peshi, bua kutela bualu budi butamba kukutangila, newambe tshinyi biakumanyisha muntu ne: malu a bungi avua dîku diebe dikuambile bua diledibua dia kakuebe mulume ne bua matuku a ntuadijilu a nsombelu wende nga dishima? Mu nsombelu yonso ibidi, lungenyi elu ludi mua kukubungamija. Bushuwa kuakuitabakana bua mamanyisha aa to!

Pabi, lelu’eu bakonkononyi ba bungi badi babenga miyuki ya mu Evanjeliyo ya diledibua dia Yezu mifunda kudi Matayo ne Luka. Badi bamba ne: miyuki eyi idi ibengangana bikole ne kayena mua kupetangana, ne se: yonso ibidi mmiûle ne malu a mafi ne bilema binene. Bidi mua kuikala bilelela anyi? Pamutu pa kuitaba malu adibu bamba aa, tudikonkonuenayi miyuki ya mu Evanjeliyo. Mu dienza nunku, tumonayi bidiyi ne bua kutulongesha lelu’eu.

Tshipatshila mu difunda

Bangabanga, bidi bituambuluisha bua kuvuluka tshipatshila tshia miyuki eyi ya mu Bible. Ki mmiyuki idi ilonda nsombelu wa muntu to; kadi ng’Evanjeliyo. Kuleja dishilangana edi kudi ne mushinga. Mu muyuki udi ulonda nsombelu wa muntu, mufundi udi mua kuuja mabeji bungi tshianana, udienzeja bua kuleja muakashintuluka muena bualu budiye ulonda bua kulua muntu udibu batambe kumanya bimpe. Nunku, imue miyuki idi ilonda nsombelu wa muntu itu yangata mabeji a bungi, ileja mu katoba mu katoba dilondangana dia bankambua ba muntu eu, diledibua diende ne malu a ku buana buende. Mbishilangane bua Evanjeliyo. Ku miyuki inayi ya mu Evanjeliyo, anu muyuki wa Matayo ne wa Luka ke idi yakula bua diledibua ne tshikondo tshia buana bua Yezu. Kadi tshipatshila tshiayi ki ntshia kuleja muvua Yezu mukole bua kulua tshivuaye atshi to. Vuluka ne: balondi ba Yezu bakamba ne: ukavuaku bu tshifukibua tshia mu nyuma bangabanga ne kuluaye pa buloba. (Yone 8:23, 58) Nenku, Matayo ne Luka kabakakoka ntema ku tshikondo tshia buana bua Yezu bua kumvuija tshiakaluaye pashishe nansha. Kadi, bakalonda malu menzeke avua akumbanangana ne tshipatshila tshia Evanjeliyo yabu.

Bavua ne tshipatshila kayi mu diyifunda? Muaku “evanjeliyo” udi umvuija “lumu luimpe.” Bantu babidi aba bavua ne mukenji wa muomumue​—wa se: Yezu udi Masiya mulaya, anyi Kristo; ne se: wakafuila bantu bena mpekatu; kabidi ne: bakamubisha ku lufu bua kuikala ne muoyo mu diulu. Kadi bafundi babidi aba bavua mu nsombelu mishilangane mu mushindu wa pa buawu ne bakafunda bua babadi bashilangane. Matayo, mulambuishi wa bitadi, wakalonda muyuki wende nangananga bua bateleji bena Yuda. Luka, munganga, wakafundila “Teofile . . . wakunemekibua”​—uvua pamu’apa ne muanzu munene—​ne kabidi, bateleji ba bungi bena Yuda ne Bampangano. (Lukase 1:1-3, Mukanda wa Mvidi Mukulu) Mufundi yonso wakasungula mianda mienzeke ivua mitambe kuikala ne mushinga ne pamu’apa ivua mua kutamba kutuisha bende bateleji. Nunku, muyuki wa Matayo udi wela kashonyi pa milayi ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu ivua mikumbanyine Yezu. Ku luende luseke, Luka udi ulonda ngenzelu wa difunda malu a kale mutambe kumanyika udi bateleji bende bavua kabayi bena Yuda mua kuikala bamanye.

Kabiena bikemesha bua mudi miyuki yabu mishilangane to. Kadi bubidi buayi kayena ibengangana bu mudi bakonkononyi bamba to. Idi ikumbajangana, yenza tshintu tshimue bua kufila diumvuija dijima.

Diledibua dia Yezu mu Beteleme

Matayo ne Luka, bubidi buabu badi bafunda tshishima tshia pa buatshi tshia diledibua dia Yezu​—uvua muledibue kudi mukaji utshivua kamama. Matayo udi uleja ne: tshishima etshi tshiakakumbaja mulayi muamba kudi Yeshaya siekele mivule kumpala. (Yeshaya 7:14; Matayo 1:22, 23) Luka udi umvuija ne: Yezu uvua muledibue mu Beteleme bualu dîyi divua Kaisa mutume bua kubadika bantu diakenzeja bua se: Yozefe ne Mariya benze luendu batangile kuine aku. (Tangila kazubu mu dibeji dia 7.) Muanda wa se: Yezu uvua muledibue ku Beteleme uvua ne mushinga. Muprofete Mika uvua mudianjile kumanyisha siekele mivule kumpala ne: Masiya uvua ne bua kupatukila mu musoko eu uvua umueneka mukese, pabuipi ne Yeruzaleme.​—Mika 5:2.

Butuku bua diledibua dia Yezu mbulue kumanyika bu nshindamenu wa bimfuanyi bia Diledibua diende. Kadi muyuki mulelela mmushilangane bikole ne utubu baleja misangu mivule. Luka, mufundi wa malu a kale, udi utuambila bua dibadika dia bantu diakafikisha Yozefe ne Mariya ku diya ku Beteleme, udi kabidi utuambila bua balami ba mikoko bavua batshishila pambelu ne bimuna biabu butuku abu bua mushinga. Nsombelu ibidi eyi mmifikishe bakebuludi bavule ba malu a mu Bible bua kukoma ne: Yezu kavua mua kuikala muledibue mu Tshisua-munene nansha. Badi baleja muvua Kaisa kayi mufuane kuenzeja bena Yuda bavua basua kujula tshimvundu bua kuya mu misoko yabu mu muvu wa mashika ne mvula, bualu buvua mua kujula kabidi luonji lua bantu aba bakavua batomboke. Bashikuluji badi bamba ne: bia muomumue kabidi, balami ba mikoko kabavua mua kuikala pambelu ne bimuna biabu mu tshikondo tshibi mushindu’eu nansha.​—Luka 2:8-14.

Mona bua se: Yehowa kavua musungule bua kumanyisha diledibua dia Muanende kudi bantu balonge mukanda ne bamfumu ba bitendelelu bavua ne buenzeji bukole mu tshikondo atshi to, kadi wakamanyisha bualu ebu kudi benji ba mudimu mukole bavua balala pambelu. Pamu’apa baskribe ne Bafarizeyi kabavua batamba kupetangana ne balami ba mikoko, bavua programe wabu wa mudimu upangisha bua kutumikila tumue tunungu tua mikenji ya mukana. Kadi ne lumu lua bungi Nzambi wakapesha bantu ba lulamatu aba bena budipuekeshi diakalenga​—tshisumbu tshia banjelu tshiakabamanyisha ne: Masiya, eu uvua bantu ba Nzambi bindile bidimu binunu bivule, uvua mufume ku diledibua mu Beteleme. Bantu aba ke bakaya kumona Mariya ne Yozefe ne kumona muana eu uvua kayi mumanye bualu muladika mu tshidiilu tshia nyama, ki ‘mbakalenge basatu’ batubu baleja misangu mivule mu bimfuanyi bia Diledibua dia Yezu nansha.​—Luka 2:15-20.

Yehowa udi ubandisha bena budipuekeshi bakebi ba bulelela

Nzambi udi ubandisha bena budipuekeshi badi bamunange ne badi basankidila bikole dikumbana dia malongolola ende. Ke tshiena-bualu tshitu tshilua misangu yonso mu mianda idi minyunguluke diledibua dia Yezu. Bu ngondo mujima panyima pa diledibua dia muana, dîba didi Yozefe ne Mariya bamuleja mu ntempelo mu ditumikila Mikenji ya Mozese, badi bafilamu mulambu wa “nyunyu ya nkutshi ibidi, anyi bana babidi ba nyunyu ya nkudimba.” (Luka 2:22-24) Bushuwa Mikenji ivua ilomba bua kufila muana wa mukoko, kadi ivua yanyishila bapele bua kufila mulambu eu wa mushinga mukese. (Lewitiki 12:1-8) Ela meji pa bualu ebu. Yehowa Nzambi, Mfumu mukulu pa bionso, wakasungula, ki ndîku dia babanji, kadi dîku dia bapele bu nzubu uvua ne bua kukolesha Muanende umuepele mulela uvuaye mutambe kunanga. Biwikala muledi, bualu ebu budi ne bua kukuambuluisha bu tshivuluiji tshia bukole tshia se: dipa ditambe buimpe diudi mua kupesha bana bebe​—ditambe buimpe kupita bubanji anyi dimanya mukanda dia lumu—​nnsombelu muimpe wa kumbelu udi uteka malu a mu nyuma pa muaba wa kumpala.

Mu ntempelo, Yehowa wakabandisha batendeledi bakuabu babidi bena budipuekeshi. Umue diende ng’Ana, mukaji mukamba wa bidimu 84 utu ‘kayiku upangika ku ntempelo.’ (Luka 2:36, 37, NW) Mukuabu mmuntu mulume mukulakaje wa lulamatu diende Shimeona. Bonso babidi mbalengibue ku muoyo bikole bua diakalenga didi Nzambi mubapeshe​—kumpala kua buobu kufua, dia kumona eu uvua ne bua kuikala Masiya mulaya. Shimeona udi wakula mêyi a mulayi bua muana. Mmulayi mûle ne ditekemena, kadi muikale ufila dibungama kakese. Udi udianjila kumanyisha ne: muoyo wa Mariya mamu eu utshivua nsonga, neusunsuke dimue dituku ne kanyinganyinga bua muanende munanga.​—Luka 2:25-35.

Muana udi mu njiwu

Mulayi wa Shimeona udi uleja ne: bavua ne bua kukina muana eu udi kayi mumanye bualu. Nansha patshidiye muana mutekete, lukuna elu ludi lumueneka. Muyuki wa Matayo udi ulonda mudilu lumueneka. Ngondo mimane kupita, Yozefe ne Mariya pamue ne Yezu mbasombele mpindieu mu nzubu kampanda mu Beteleme. Badi bapeta dikumbula divuabu kabayi batekemene dia kasumbu ka benyi. Kabiyi bu mudi bimfuanyi bivule bia Diledibua dia Yezu bileja, Matayo kêna ujadika bungi bua bantu bakalua to, kêna mene ubabikila ne: “bena meji,” anyi ne: “bakalenge basatu” nansha. Udi ukuata mudimu ne muaku wa tshiena-Greke maʹgoi, mmumue ne: “bena lubuku lua mitoto.” Bualu ebu nkayabu budi ne bua kupesha mubadi lungenyi lua se: kukavua muanda kampanda mubi udi wenzeka muaba eu, bualu lubuku lua mitoto mmudimu udi Dîyi dia Nzambi dibenga ne uvua bena Yuda ba lulamatu bepuka bikole menemene.​—Dutelonome 18:10-12; Yeshaya 47:13, 14.

Bena lubuku lua mitoto aba mbalonde mutoto kubangila ku Est ne mbambule mapa a kupesha “Mfumu wa bena Yuda udibo balele.” (Matewuse 2:2, MMM) Kadi mutoto eu kawena ubalombola buludiludi ku Beteleme to. Udi uya nabu mu Yeruzaleme too ne kudi Herode Munene. Muntu nansha umue pa buloba kêna ne mishindu bu eyi ne lungenyi lua kuenzela muana eu Yezu bibi to. Muntu eu mukebi wa lumu ne mushipianganyi uvua mushipe bantu ba bungi ba mu dîku diende bavuaye umona se: bavua mua kumukebela njiwu.a Ne dipampakana bua kumvua bakula bua diledibua dia ‘mukalenge wa bena Yuda’ wa matuku avua alua, udi utuma bena lubuku aba bua kukebabu Muntu au mu Beteleme. Mu diya diabu, bualu kampanda bua dikema budi buenzeka. “Mutoto” uvua mubalombole bua kuya ku Yeruzaleme udi umueneka wenda uya!​—Matayo 2:1-9.

Mpindieu, katuena bamanye bikala mutoto eu uvua bukenke bua bushuwa muulu anyi tshikena-kumona patupu. Kadi tudi bamanye se: “mutoto” eu kauvua wa kudi Nzambi to. Kauyi upambuka, udi ulombola batendeledi aba bampangano too ne muaba udi Yezu​—muana udibu bafuane kuenzela bibi ne kayi mua kuenza bualu nansha bumue, mukuba anu kudi muena mabaya mupele ne mukajende. Bena lubuku lua mitoto aba, bavuabu bashime kudi Herode, bavua bafuane kupingena kua mukalenge wa tshikisu eu bua kumumanyisha muaba uvua Yezu, muanda uvua mua kufikisha ku dishipibua dia muana. Kadi Nzambi udi ubalotesha ne ubapingaja ku mabu pa kulonda njila mukuabu. Nenku “mutoto” eu udi ne bua kuikala mayele menza kudi Satana muluishi wa Nzambi, uvua mua kuenza bualu kayi buonso bua kuenzela Masiya bibi. Kakuena bushuwa diumvuangana ne mianda ivua mienzeke pa kumona se: mu bimfuanyi bia Diledibua dia Yezu mbaleje “mutoto” ne bena lubuku lua mitoto bu batumibue ba Nzambi.​—Matayo 2:9-12.

Nansha nanku, Satana kêna ulekela to. Mukalenge Herode, udiye ukuata nende mudimu mu bualu ebu, udi utuma dîyi bua bashipe bana bonso ba mu Beteleme badi ne bidimu bishadile ku bibidi. Kadi Satana kêna mua kutshimuna Yehowa mu mvita to. Matayo udi wamba ne: Nzambi uvua mudianjile kumona mutantshi mule nansha dishipa edi dibi dia bana bavua kabayi bamanye bualu. Yehowa wakapangisha kabidi Satana pa kudimuija Yozefe ku butuangaji bua muanjelu bua anyemene mu Ejipitu bua kupandisha muana. Matayo udi umanyisha ne: panyima pa tshikondo kampanda Yozefe wakumbukamu kabidi ne dîku diende dikese ne ndekelu wa bionso bakatudila mu Nazarete, muaba wakakolela Yezu ne bakunyi bende ba balume ne ba bakaji.​—Matayo 2:13-23; 13:55, 56.

Tshidi diledibua dia Kristo diumvuija buebe wewe

Mianda ivua minyunguluke diledibua ne matuku a ntuadijilu a Yezu milonda mu tshikoso idi ikukemesha anyi? Bantu ba bungi batu bakema. Badi bakema bua kumona se: kudi diumvuangana dilelela mu miyuki eyi ne se: mmijalame, nansha mudiku mêyi makole a bamue bantu badi bela mpata. Badi bakema pa kumvua ne: amue malu avua madianjila kuamba bidimu nkama mivule kumpala. Ne badi bakema bua mudi amue malu manene a mu Evanjeliyo mashilangane bikole ne bimfuanyi bitu bileja pa tshibidilu Diledibua dia Yezu.

Kadi, pamu’apa bualu budi butamba kukemesha ku onso mbua se: mu misekelelu ya bungi ya Nowele pa tshibidilu batu bapua muoyo malu a mushinga mukole a mu miyuki ya mu Evanjeliyo. Tshilejilu, badi batuma lungenyi lukese kudi Tatuende wa Yezu​—ki n’Yozefe, kadi Yehowa Nzambi. Ela meji muakumvuaye mu difila Muanende munanga kudi Yozefe ne Mariya bua bamukoleshe ne bamudishe. Ela meji bua kanyinganyinga ka Tatu wetu wa mu diulu pakalekelaye Muanende ukolela munkatshi mua bantu muvua mukalenge mûle ne lukuna uvua ne bua kuela tshifufu bua kumushipa nansha patshivuaye muana mutekete tshianana! Dinanga diondoke bua bukua-bantu ke diakasaka Yehowa bua kufila mulambu eu.​—Yone 3:16.

Misangu mivule mu misekelelu ya Nowele batu bapua Yezu mulelela muoyo. Kakuena muyuki nansha umue wa se: uvuaku muambile bayidi bende dituku dia diledibua diende; kakuena nansha tshimanyinu tshimue tshidi tshileja ne: balondi bende bakasekelela mufikilu wa diledibua diende.

Yezu wakambila balondi bende bua kusekelela ki ndiledibua diende, kadi lufu luende​—muanda munene mu malu a kale. (Luka 22:19, 20) Tòo, Yezu kavua ujinga bua kumuvulukabu bu muana kayi mua kuenza bualu nansha bumue mu tshidiilu tshia nyama, bualu mpindieu katshiena kabidi mushindu’au to. Bidimu bipite pa 60 kunyima kua lufu luende, Yezu wakamuenekela mupostolo Yone mu tshikena-kumona bu Mukalenge wa bukole wendela pa kabalu mutangile ku mvita. (Buakabuluibua 19:11-16) Mmu muanzu eu mutudi ne bua kumanya Yezu lelu’eu, bu Mukokeshi wa Bukalenge bua Nzambi bua mu diulu, bualu yeye ke Mukalenge washintulula buloba.

[Mêyi adi kuinshi]

[Kazubu/​Bimfuanyi mu dibeji 7]

Luka uvua muenze tshilema anyi?

MMUNYI muvua Yezu, wakakolela mu Nazarete ne uvua bantu bamanye bu muena Nazarete, mua kuikala muledibue mu Beteleme, mutantshi wa kilometre 150? Luka udi umvuija ne: “Matuku au [kumpala kua diledibua dia Yezu] Kezare Auguste kutuma diyi bua kubadikabo bantu mu buloba bujima. Dibadika edi dia kumpala divua dienzeke pavua Kirino muikale muludiki wa Siriya. Bonso bavua baya kudifundisha, muntu kuabo, muntu kuabo.”​—Lukase 1:1; 2:1-3, MMM.

Bakomononyi batu bela mvese eyi mpata bikole, bayangata bu tshilema tshinene anyi bipite bubi, bu dishima. Batu basuminyina bamba ne: dibadika bantu ne bu-ngovena bua Kirino biakenzeka mu tshidimu 6 anyi tshia 7 B.B. Bikalabu bamba bulelela, muanda eu udi mua kujudisha mpata mikole pa muyuki wa Luka, bualu bijadiki bidi bileja ne: Yezu uvua muledibue mu tshidimu 2 K.B.B. Kadi bakomononyi aba mbapue malu manene abidi muoyo. Bua kumpala: Luka udi ujadika ne: kakuvua dibadika anu dimue to​—mona se: udi wakula bua “dibadika edi dia kumpala.” Uvua mumanye bimpe dibadika dikuabu diakenzeka pashishe. (Bienzedi 5:37) Dibadika bantu dia ndekelu edi ke dia muomumue ne divua Josèphe, mufundi wa malu a kale, mumvuije, diakenzeka mu tshidimu 6 B.B. Buibidi: bu-ngovena bua Kirino kabuena butuenzeja bua kuteka diledibua dia Yezu mu tshidimu atshi to. Bua tshinyi? Bualu kakuyi mpata Kirino wakenza mudimu mu muanzu eu misangu ibidi. Bashikuluji ba bungi badi bitaba ne: yeye ke uvua ukokesha mu tshidimu 2 K.B.B.

Bamue bakomononyi badi bamba ne: Luka uvua mufuikakaje dibadika bantu adi bua kukeba kabingila ka se: Yezu uvua muledibue mu Beteleme, nunku ukumbaja mulayi wa Mika 5:2. Lungenyi elu ludi luvuija Luka muena mashimi a ku bukole, kadi mukomononyi nansha umue kêna mua kuleja ne: lungenyi elu ludi mu diumvuangana ne ngikadilu wa mufundi muena bululame wa malu a kale wakafunda Evanjeliyo ne mukanda wa Bienzedi to.

Bualu bukuabu budi mukomononyi nansha umue kayi mua kumvuija mbua se: Dibadika dine edi diakakumbaja mulayi! Mu siekele muisambombo K.B.B., Danyele wakamanyisha mu tshiprofete bua mukokeshi uvua ne bua ‘kutuma mulambuishi bua kupitaye ku luseke lua bukalenge ludi lupita bulengele.’ Bualu ebu buakakumbanyina Augusto ne dîyi diakatumaye dia kubadika bantu mu Izalele anyi? Mulayi udi utungunuka ne udianjila kumanyisha ne: Masiya, anyi ‘Mukalenge wa tshipungidi’ uvua ne bua ‘kubutudibua’ mu bukokeshi bua mukalenge eu mupinganyi. Bushuwa Yezu ‘wakabutudibua’ peshi wakashipibua mu bukokeshi bua Tiberiyo, mupinganyi wa Augusto.​—Danyele 11:20-22.

[Bimfuanyi]

Kaisa Augusto (27 K.B.B.–14 B.B.)

Tiberiyo Kaisa (14-37 B.B.)

[Mêyi a dianyisha]

Musée de Normandie, Caen, ku France

Foto mukuata ne dianyisha dia British Museum

[Tshimfuanyi mu dibeji 8]

Muanjelu wa Yehowa wakapesha balami ba mikoko bena budipuekeshi diakalenga pa kubambila lumu luimpe lua diledibua dia Kristo