Nshapita wa 34

Bualu busokome bukuate buôwa budi busokolodibua

1. (a) Yone udi wenza tshinyi padiye umona ndumba munene ne nyama mukuate buôwa udiye mubande? (b) Bena mu kasumbu ka Yone badi benza tshinyi lelu’eu padibo bamona mianda ya pa buloba ikumbaja tshikena-kumona tshia buprofete?

YONE wakenza tshinyi pakamonaye ndumba munene ne nyama mukuate buôwa uvuaye mubande pa nyima? “Pabi, pangakamumona, ngakakema ne kukema kukole.” (Buakabuluibua 17:6b) Ne bukole buende nkayende bua diela meji, muntu nansha umue kêna mua kupeta lungenyi lua kufuanyikija tshimfuanyi tshia mushindu’eu to. Pabi​—kule mu tshipela—​ndumba wa bienzedi bia bukoya ny’awu mubande bushuwa pa nyama wa luonji mukuate buôwa wa dikala dikunze kunzuu! (Buakabuluibua 17:3) Lelu’eu, kasumbu ka Yone kadi paku kakema bikole bua dipitakana dia mianda idi ikumbaja tshikena-kumona tshia mulayi. Bu bantu buonso mua kumona tshikena-kumona etshi, bavua mua kukatshila ne: ‘Mbualu bua dikema!’ ne bamfumu pabo bavua kuela lubila ne: ‘Kabiena mua kuedibua meji to!’ Kadi, mbualu bulelela budi buenzeka mu matuku etu aa. Tshisamba tshia Nzambi tshikadi tshikumbaje amue malu mu mushindu wa dikema mu diumvuangana ne dikumbana dia tshikena-kumona, ke tshidi tshitshipetesha dishindika dia se: mulayi neutungunuke ne kukumbana too ne ku nkomenu wawu wa dikema.

2. (a) Pa kumona kukema kua Yone, ntshinyi tshiakamuambila muanjelu? (b) Ntshinyi tshivuabu basokoluele kasumbu ka Yone? Mmu mushindu kayi?

² Muanjelu wamonyi kukema kua Yone. Yone udi utungunuka ne: “Pashishe, muanjelu wakangambila ne: ‘Udi ukema bua tshinyi? Nenkuambile bualu busokome bua mukaji ne bua nyama wa luonji udi mumuambule ne udi ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi.’” (Buakabuluibua 17:7) Ah, muanjelu neasokolole mpindieu bualu busokome! Udi umvuija Yone mutonone mêsu, bitupa bishilangane bia tshikena-kumona ne mianda ya dikema ikadi pa kuenzeka. Bia muomumue, bu mudibu basadila ku bulombodi bua banjelu lelu’eu, bena mu kasumbu ka Yone, badi bakenketa bikole, ke bakamona babasokoluela diumvuija dia mulayi. “Nzambi ki ng’udi ne bukokeshi bua kufila mumvuija anyi?” Amu bu Yozefe muena lulamatu, tudi ne dishindika edi. (Genese 40:8; fuanyikija ne Danyele 2:29, 30.) Mu ngumvuilu kampanda, basadidi ba Nzambi badi ne mudimu munene mu muanda eu bu mudi Yehowa ubapesha diumvuija dia tshikena-kumona ne buenzeji buatshi mu nsombelu yabu. (Musambu wa 25:14) Pakakumbana tshikondo tshivuaye musungule, wakunzulula lungenyi luabo bua kujingululabu bualu busokome bua mukaji ne bua nyama wa luonji.​—Musambu wa 32:8.

3, 4. (a) Mmuyuki kayi wa patoke uvua N. H. Knorr muenze mu 1942, ne wakasokolola nyama wa luonji wa dikala dikunze bu tshinyi? (b) Mmiaku kayi ya muanjelu ivua Knorr mumvuije?

³ Bituadije dia 18 too ne dia 20 Kabitende 1942, mu bukole bua mvita mibidi ya buloba bujima, Bantemu ba Yehowa ba ku Etats-Unis bakenza mpuilu wabu wa Bukalenge bua bulongolodi bupiabupia. Tshimenga tshia Cleveland, Ohio, Etats-Unis, kuvua mpuilu muenzekele, tshivua tshisuikakaja ku telefone ne bimenga bikuabu 50 ne bungi busanga bua bateleji buvua bua bantu 129 699. Mpuilu mikale ne programe wa muomumue yakenjibua pa buloba bujima mu miaba ivua nsombelu mukumbanyine bu muvuaku mvita. Tshikondo atshi, basadidi bavule ba Yehowa bavua batekemene ne: mvita neyikole menemene bua kushikilayi ne Armagedon, mvita ya Nzambi; pine apu tshiena-bualu tshia muyuki wa patoke, “Ditalala​—nedikale dia musangu mule anyi?” tshiakajudija dijinga dikole dia kumanya bia bungi dia bateleji. Mmunyi muvua N. H. Knorr, mulombodi mupiamupia wa Société Watch Tower, mua kuenza muyuki pa ditalala, pavua nsombelu mushilangane umueneka muindile matunga wonso?a Kabingila nka ne: bena mu kasumbu ka Yone ‘bavua bateya ntema kupita ya pa tshibidilu’ ku dîyi dia mulayi dia Nzambi.​—Ebelu 2:1; 2 Petelo 1:19.

⁴ Muyuki eu “Ditalala​—nedikale dia musangu mule anyi?” wakafila butoke kayi pa mulayi? Mumane kuleja patoke ne: nyama wa luonji wa dikala dikunze wa mu Buakabuluibua 17:3 udi Nsangilu wa Matunga, N. H. Knorr wakakula pashishe bua mudimu mukodiakaja kudi bimvundu wa nyama eu pa kushindamena pa mêyi adi alonda aa avua muanjelu muambile Yone: “Nyama wa luonji uwamonyi awu uvuaku, kadi, katshienaku to, ne ukadi mene pa kupatuka mu dijimba, ne udi ne bua kuya ku kabutu.”​—Buakabuluibua 17:8a.

5. (a) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: “nyama wa luonji . . . uvuaku” ne pashishe “katshienaku”? (b) Mmunyi muvua Mulombodi Knorr muandamune ku lukonko elu: “Nsangilu wa Matunga neashale kashidi mu dijimba anyi?”

⁵ “Nyama wa luonji . . . uvuaku.” Bushuwa, uvuaku, bituadije mu dia 10 Tshiongo 1920, bu Nsangilu wa Matunga, muenza ne matunga 63 mu tshikondo kampanda peshi kansanga. Kadi, ku dimue ku dimue, matunga aa: Japon, Allemagne ne Italie akadiumbukila, ne Union soviétique wa kale wakiipatshibua. Pashishe, mu Kabitende 1939, tshikokesha-nkaya muena Nazi wa ditunga dia Allemagne wakatuadija mvita mibidi ya buloba bujima.b Bu muakapangaye kukuba ditalala pa buloba, Nsangilu wa Matunga wakapona mu dijimba, kayi utumika kabidi. Mu 1942 bulongolodi ebu buakajimina. Kabiyi kumpala anyi kunyima​—anu mu tshikondo etshi tshia ndululu mikole—​ke muvua Yehowa mufile kudi tshisamba tshiende diumvuija dia tshikena-kumona mu buondoke buatshi buonso! Mu mpuilu wa teokrasi wa bulongolodi bupiabupia, mu diumvuangana ne mulayi, N. H. Knorr uvua mua kuamba ne: “Nyama wa luonji . . . katshienaku to.” Pashishe, wakela lukonko elu: “Nsangilu wa Matunga neashale tshiendelele mu dijimba anyi?” Pa kutela Buakabuluibua 17:8, wakandamuna ne: “Kudisangisha kua matunga a pa buloba nekumueneke tshiakabidi.” Ke tshiakenzeka menemene, bua kubingisha dîyi dia buprofete dia Yehowa.

Udi upatuka mu dijimba

6. (a) Ndîba kayi diakapatuka nyama wa luonji wa dikala dikunze mu dijimba, ne uvua ne dîna kayi dipiadipia? (b) Bua tshinyi O.N.U. udi’amu kuledibua tshiakabidi kua nyama wa luonji wa dikala dikunze?

⁶ Bushuwa, nyama wa luonji wa dikala dikunze wakapatuka mu dijimba. Mu dia 26 Kabalashipu 1945 ku San Francisco, Etats-Unis, ne mitoyi mikole ya tshisumbu tshia mpungi, matunga 50 akela tutshi ne kuanyisha tshibungu tshia mêyi ne mapangadika tshia Bulongolodi bua Matanga masanga. Buvua ne tshipatshila tshia “kulama ditalala ne dikubibua mu matunga wonso.” Kuvua diumvuangana mu malu mavule pankatshi pa Nsangilu wa Matunga ne O.N.U. Tshibungu tshia The World Book Encyclopedia tshidi tshiamba ne: “Mu bimue bitupa, O.N.U. mmufuane Nsangilu wa Matunga uvuabu benze kunyima kua Mvita ya Kumpala ya buloba bujima. . . . Matunga mavule avua menze O.N.U. ke avua menze kabidi S.D.N. Amu bu S.D.N., O.N.U. wakenjibua bua kuambuluisha bua kukuba ditalala pankatshi pa matunga. Malongolodi manene a O.N.U. mmafuanangane bikole ne a S.D.N.” Nenku, O.N.U. udi bushuwa diledibua tshiakabidi dia nyama wa luonji wa dikala dikunze. Udi ne matunga bungi bupite pa 190 kupita a S.D.N., avu’anu ne 63 patupu; mbudifundile kabidi midimu mivule kupita S.D.N.

7. (a) Mmu mushindu kayi muvua bantu badi basombe pa buloba bakeme ne bakatshile bua dipingajibua ku muoyo dia nyama wa luonji wa dikala dikunze? (b) Ntshipatshila kayi tshiakapangila O.N.U. kukumbaja, ne ntshinyi tshivua sekretere wende wa kumpala muambe pa bualu ebu?

⁷ Ku ntuadijilu, bantu bavua bâse matekemena manene pa O.N.U. Ke tshivua tshikumbaja miaku ya muanjelu idi ilonda eyi: “Ne pamonabu mushindu uvua nyama wa luonji muikaleku, kadi, katshiyiku, ne neavue mene ku dikalaku, aba badi basombe pa buloba nebakeme ne dikatshila, kadi, mêna abu kaavua mafunda mu muvungu wa muoyo katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu nansha.” (Buakabuluibua 17:8b) Bantu badi basombe pa buloba bakanyisha bikole nsangilu eu mupiamupia munene ne wa bukole bupitshidile udi utumika biangatshile ku tshilombuelu tshiende tshinene, ku muelelu wa musulu wa East River, ku New York. Kadi, ditalala ne dikubibua bia bushuwa kabiakutekibua ku bukokeshi bua O.N.U. nansha. Mu tshitupa tshinene tshia siekele wa 20 kuvua ditalala divua dikubibua pa buloba amu bua “dibutulangana dijadika”​—didi ­difundibua mu tshikepeshilu ne: MAD mu muakulu wa anglais​—ne difuilakana mu dienza bingoma ­didi’amu diya ditangile kumpala ne lubilu lukole. Kunyima kua bidimu bitue ku 40 bia madikolela menza kudi Bulongolodi bua Matunga masanga, sekretere wabu munene wa mu tshikondo atshi, Javier Pérez de Cuéllar, wakadiabila mu 1985 ne: “Tudi mu tshikondo tshipiatshipia tshia didianyisha dinekesha, ne katuena bamanye mua kudijikija.”

8, 9. (a) Bua tshinyi O.N.U. mmupange mua kujikija ntatu ya bukua-bantu buonso, ne, bilondeshile dipangadika dia Nzambi, ntshinyi tshiamufikila mu tshitupa tshîpi emu? (b) Bua tshinyi mêna a benji ne banyishi ba O.N.U. ki mmafunda mu “muvungu wa muoyo” wa Nzambi? (c) Ntshinyi tshiakumbaja Bukalenge bua Yehowa?

⁸ O.N.U. ki mmumanye tshia kuenza to. Ne mbua tshinyi? Bualu Eu udi upesha bantu buonso muoyo ki ng’udi muenze bulongolodi ebu to. Kabuakunenga to, bualu, bilondeshile dipangadika dia Nzambi, budi ne “bua kubutudibua.” Mêna a benji ne banyishi ba O.N.U. kaavua mafundibue mu muvungu wa muoyo wa Nzambi. Mmushindu kayi wikala bantu bena mpekatu ne bena kufua, ne bavule ba kudibo bikale baseki ba dîna dia Nzambi, ku diambuluisha dia O.N.U., mua kuenza muanda ukadi Yehowa Nzambi pa kukumbaja, bilondeshile mêyi ende nkayende, kabiyi ku diambuluisha dia bantu, kadi ku butuangaji bua Bukalenge bua Kristo wende?​—Danyele 7:27; Buakabuluibua 11:15.

⁹ O.N.U. udi bushuwa tshintu tshia dipenda natshi Nzambi tshitentula pa Bukalenge bua Masiya bua Nzambi bupesha Muana wa mukalenge wende wa ditalala, Yezu Kristo​—muena bukokeshi bua Muana wa mukalenge buikala kabuyi ndekelu. (Yeshayi 9:6, 7) Nansha biafika O.N.U. ku diteka ditalala dia tshitupa tshîpi, mvita kayakunenga bua kubudika kabidi to. Ng’umue muanda udi mulamate ku ngikadilu wa bantu bena mpekatu. “Mêna abu kaavua mafundibue mu muvungu wa muoyo katshia ku ntuadijilu wa [bukua-bantu].” Bukalenge bua Yehowa bulombola kudi Kristo kabuakuteka anu ditalala dia kashidi pa buloba, kadi, ku diambuluisha dia mulambu wa bupikudi wa Yezu, nebubiishe bafue, bantu bakane ne bapange buakane, badi Nzambi uvuluka mu lungenyi luende. (Yone 5:28, 29; Bienzedi 24:15) Munkatshi mua bantu aba mudi aba buonso bavua batantamene buluishi bua Satana ne bua dimiinu diende, ne bakuabu batshidi ne bua kuleja pabu butumike buabu. Kabiyi mpata, musangu nansha umue, mêna a bena kuitabuja bakena kululamija ba mu Babilone Munene nansha a aba badi batungunuka ne kutendelela nyama wa luonji kaakufundibua mu muvungu wa muoyo wa Nzambi to.​—Ekesode 32:33; Musambu wa 86:8-10; Yone 17:3; Buakabuluibua 16:2; 17:5.

Ditalala ne dikubibua​—Ditekemena dia patupu

10, 11. (a) Ntshinyi tshiakamanyisha O.N.U. mu 1986, ne kuakapatuka bipeta kayi? (b) “Mêku a bisumbu bia malu a Nzambi” avua madisangishe bungi munyi ku Assise, ku Italie, bua kusambila bua ditalala ne Nzambi wakandamuna ku masambila aa anyi? Umvuija.

¹⁰ Mu madikolela menza bua kukankamija bantu mu matekemena abu, O.N.U. wakakobola bua 1986 ikale “Tshidimu tshia ditalala pa buloba bujima,” ne tshiena-bualu tshia “Kukuba ditalala ne muoyo wa bukua-bantu mu matuku atshivuavua.” Bakalomba matunga avua mu mvita bua kuanji kuteka bingoma ku luseke munkatshi mua tshidimu bu tshijima. Ntshinyi tshiakenzawu? Bilondeshile luapolo lua Bulongolodi bua makebulula a kuteka ditalala pa buloba bujima, bantu batue ku miliyo itanu bakashipibua bua mvita mu tshidimu tshimuepele tshia 1986! Nansha muakenzabu makuta a biamu ne timbre bia kuvuluka nabi tshidimu etshi, matunga mavule kaakenza bua nsongo nansha bumue bua kukumbaja tshipatshila etshi tshia ditalala mu tshidimu atshi. Kadi, bitendelelu bia mu bulongolodi ebu​—amu ne dijinga dikole dia kudia malanda malenga ne O.N.U.—​biakenzeja kampanye kakole bua tshidimu etshi mu mishindu kabukabu. Nenku, mu dia 1 Tshiongo 1986, Pape Jean Paul II wakasamuna mudimu muenza kudi O.N.U. ne kujidila tshidimu tshipiatshipia bu tshidimu tshia ditalala. Pashishe, mu dia 27 Kasuamansense, ku Assise, ku Italie, wakasangisha bamfumu ba bitendelelu binene bivule bua kusambila bua ditalala.

¹¹ Nzambi utu wandamuna ku masambila a mushindu’eu bua ditalala anyi? Tuanji kuamba mene, nNzambi kayi uvua bamfumu aba ba bitendelelu batumina masambila abu? Bu wewe mua kuebeja bena bisumbu kabukabu bia malu a Nzambi, bavua kukupesha mandamuna mashilangane. Kudiku ntempelo kampanda wa miliyo ya banzambi badi bumvua ne bandamuna ku malomba menza mishindu mishilangane nenku anyi? Bavule ba kudibo bakatendelela Busatu bua banzambi bua bena bukua-buena-nkristo.c Bena Buddha, bena Hindu ne bakuabu bakimbidija masambila matangija kudi banzambi kabayi kubala. Bionso bisanga, “mêku a bitendelelu bishilangane” 12 avua madisangishe ne avua maleja-mpala kudi bamfumu banene bu mudi muarkepiskopo wa bena anglikane wa ku Canterbury, Dalai Lama muena Buddha, muarkepiskopo wa Ekleziya ortodokse wa ku Russie, mulombodi wa tshisumbu tshia sanktuere wa bena Shinto ku Tokyo, bena Afrike batendeledi ba bintu pa kubiangata bu bantu badi ne anyima ne bena Inde babidi ba ku Amerike bâse bifulu biabu biasa nsala. Bivua tshisumbu tshia mekala mavule, tshiena-bualu tshia disanka tshia kubandila ku televizion bua bantu bavule. Tshimue tshia ku bisumbu ebi tshiakasambila munkatshi mua mêba dikumi ne abidi kabiyi kuikisha. (Fuanyikija ne Luka 20:45-47.) Kadi, dimue dia ku masambila aa diakabanda muulu kupita mavuba a mvula avua apitakana pa mitu ya aba bavua badisangishe anyi? Tòo, ne monayi tubingila:

12. Mbua tubingila kayi buvua Nzambi mubenge kuandamuna ku masambila bua ditalala menza kudi bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu?

¹² Bishilangane ne bantu badi ‘benda mu dîna dia Yehowa,’ nansha umue wa ku bamfumu aba ba bitendelelu kavua musambile Yehowa, Nzambi wa muoyo, muena dîna didi dimueneka misangu mitue ku 7 000 mu mifundu ya kale ya mu Bible. (Mika 4:5; Yeshayi 42:8, 12)d Buonso buabu, ki mbasemene kudi Nzambi mu dîna dia Yezu to, bualu bavule ba kudibo kabena mene bitabuja Yezu Kristo. (Yone 14:13; 15:16) Nansha umue wa kudibo kêna ukumbaja disua dia Nzambi bua tshikondo tshietu etshi: kumanyisha muavua Bukalenge bua Nzambi​—ki ng’O.N.U.—​kukokesha bifukibua bionso mu katupa kîpi emu, ke ditekemena dimuepele dia bukua-bantu. (Matayi 7:21-23; 24:14; Mako 13:10) Bivule bia ku bitendelelu bidibu bamfumu bitu bidibueja mu mvita idi mieleshe mashi panshi mu mianda ya bantu, pamue ne mu mvita ibidi ya pa buloba bujima ya mu bidimu bia 1900. Nzambi udi wambila bantu ba mushindu’eu ne: “Nansha binuenza masambila mavule menemene, tshiena nteleja to; bianza bienu mbiuwule tente ne mashi.”​—Yeshayi 1:15; 59:1-3.

13. (a) Bua tshinyi kudisangisha kua bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu ne O.N.U. bua kulomba ditalala kudi kusokolola bualu kampanda? (b) Bilondeshile mêyi mamanyisha kudi Nzambi, mbila ya kulomba ditalala neyishikile ne muanda kayi?

¹³ Ku lukuabu luseke, kudisangisha pamue kua bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu ne Matunga masanga bua kulomba ditalala mu tshikondo tshietu etshi kudi kusokolola bualu kampanda. Bushuwa, mbasue kubambidika O.N.U. bua bapeteleku disanka kampanda, nangananga lelu’eu udi bena kuitabuja babu bavule bumuka mu bitendelelu biabu. Amu bu bamfumu bapange lulamatu ba mu Izalele wa kale, badi bela mbila mikole ne: “Ditalala didiku! Ditalala didiku! ditalala padi kadiyiku.” (Yelemiya 6:14) Kabiyi mpata, nebatungunuke ne kuela mbila bua ditalala, benda babingisha dimanyisha dia ndekelu dia mupostolo Paulo wakamanyisha mu mêyi a buprofete ne: “Dituku dia Yehowa didi dilua anu bu muibi menemene munkatshi mua butuku. Anu padibo bamba ne: ‘Ditalala ne dikubibua!’ ke padi kabutu ka tshimpitshimpi kadituta diakamue kudibo amu bu bisama bia kudinyenga kua mukaji wa dîmi, ne kabakupanduka nansha kakese.”​—1 Tesalonike 5:2, 3.

14. Lubila lua “Ditalala ne dikubibua!” ludi mua kuedibua mushindu kayi, ne ntshinyi tshidi tshikengela kuenza bua kuepuka didingibua kudilu?

¹⁴ Mu bidimu bidi panshi ebi, bena tshididi badi bakula bua “ditalala ne dikubibua” padibu bakula bua malu a bungi adi bantu balongolole bua kuenza. Malu adi bena tshididi balongolole aa ke ntuadijilu wa dikumbana dia tshidi 1 Tesalonike 5:3 wamba anyi? Peshi Paulo uvua wakula bua bualu bua tshikuma buikala mua kukoka ntema ya bantu bonso? Bu mututu tulua kumvua bimpe malu adi Bible ulaya anu pakadiwu mamane kukumbana anyi padiwu enda akumbana, nebikengele bua kuindila bua kumona muenzekabi. Kadi bena nkristo mbamanye ne: nansha ditalala ne bupole bia mushindu kayi bidi matunga mua kumueneka bu mafile, mu bulelela kakuakuikala bualu bua nsongo buikala buenzeke to. Bualu nekuikale anu didinanga, lukinu, dienzelangana malu mabi, dinyanguka dia nsombelu mu mêku, tshiendenda, masama, tunyinganyinga ne lufu. Ke bualu kayi lubila kayi luonso lua “ditalala ne dikubibua” kaluena mua kukudinga to, wewe mushale mutabale ne wenda ukeba diumvuija dia mianda idi yenzeka pa buloba ne biwikala ulonda tshidi Dîyi dia Nzambi diamba padidi ditudimuija.​—Mako 13:32-37; Luka 21:34-36.

[Mêyi adi kuinshi]

[Kazubu mu dibeji 250]

“Ditalala” dibengangane

Nansha muvua 1986 mumanyishibue kudi O.N.U. bu Tshidimu tshia ditalala mu matunga wonso, difuilakana mu dienza bingoma bia lufu nditangile kumpala ne lubilu. Luapolo lufila mu mukanda wa World Military and Social Expenditures 1986 (Biakatulabu bua basalayi ne bua bantu mu 1986) ludi lumanyisha malu adi elesha meji bikole:

Mu 1986, mfranga mitula bua bingoma ne biluilu pa buloba bujima ivua mitue ku dolare miliyare 900.

Mfranga idi matunga wonso pa buloba atula ku dîba dimuepele bua biamvita ne biluilu ivua mua kuikala mikumbane bua kutua bantu miliyo 3 ne binunu 500 bisàlu bia diepula masama a tshiambu adi ashipa bantu tshidimu tshionso.

Pa buloba bujima, muntu umue pa batanu uvua mu nsombelu wa dipangila biakudia. Bavua mua kudiisha aba buonso bavua mu nzala munkatshi mua tshidimu tshijima ne makuta adi matunga matule mu matuku abidi bua kudikungijila bingoma.

Bukole bua bingoma bionso bia nikleere bisanga pa buloba bujima mbupite bukole bua bingoma biakabudika ku Tchernobyl misangu 160 000 000.

Bombe wa nikleere umuepele udi mua kutayika ne bukole bubutudi kupita bua bombe muela ku Hiroshima mu 1945 misangu 500.

Bibutshilu bia bingoma bia nikleere bivua ne bingoma bungi bupite ebi bivua ku Hiroshima misangu mipite pa muliyo mujima. Bivua ne bukole bupite bua bingoma bitumika nabi mu mvita mibidi ya buloba bujima misangu 2 700, ivua mishipe bantu miliyo 38.

Mvita ivua itamba kubudika mu tshikondo etshi ne ivua itamba kushipa bantu. Mu siekele wa 18, mvita yakashipa bantu miliyo 4 ne binunu 400; mu siekele wa 19, bantu miliyo 8 ne binunu 300, ne mu bidimu 86 bia kumpala bia siekele wa 20, mmishipe bantu miliyo 98 ne binunu 800. Bituadije mu siekele wa 18, bungi bua bantu bashipa mu mvita mbuvule lukasa lukasa misangu mipite pa isambombo kupita divulangana dia bungi bua bantu pa buloba. Bungi bua bantu bafue mu mvita mu siekele wa 20 buvua bupite bua ba mu siekele wa 19 misangu 10.

[Bimfuanyi mu dibeji 247]

Anu muvuabi bimanyisha mu mulayi udi utangila nyama wa luonji wa dikala dikunze, Nsangilu wa Matunga wakapona mu dijimba mu tshikondo tshia mvita mibidi ya buloba bujima, kadi, wakapingana ku muoyo bu Bulongolodi bua Matunga masanga

[Bimfuanyi mu dibeji 249]

Bua kutua “Tshidimu tshia ditalala” tshimanyisha kudi O.N.U. nyama ku mikolo, baleji-mpala ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu bakenza masambila mavule makodiakane ku Assise, ku Italie, kadi, nansha umue wa kudibo kavua musambile Nzambi udi ne muoyo, Yehowa