Kudi muoyo kunyima kua lufu anyi?
“Badi bamanye mua kutekemena mutshi ne, biautapilabo kuinshi, neusampile kabidi . . . Biafua muntu, neikale ne muoyo kabidi, anyi?” —MOZESE, MUPROFETE WA KALE.
MU TSHIMENGA tshia New York, mu nzubu kampanda wa dilongoluela bitalu kumpala kua dibijiika, balunda ne bena dîku badi benda bapuwe mu mulongo ku luseke lua mushete mubulula. Badi babandila tshitalu tshia muana wa balume wa bidimu 17. Balunda bende ba mu kalasa kabena mua kumumanya kabidi. Diondapibua ne manga ndijikije nsuki yende; disama dia kansere ndimufikishe ku dinyana bikole. Eu udi mua kuikala bushuwa mulunda wabu anyi? Ngondo mikese kumpala, uvua ne ngenyi mivule, ne nkonko, ne makanda—ne muoyo! Mamuende wa muana wa balume eu, ne mutshima musunsuke, udi upetela ndambu wa ditekemena ne disulakana ku lungenyi lua se: mu mushindu kampanda muanende utshidi amu ne muoyo. Udi wambulula amu kuambulula ne binsonji ku mêsu tshidibu bamulongeshe: “Tommy udi mpindieu ne diakalenga dipite. Nzambi uvua musue bua Tommy ikale nende mu diulu.”
2 Kilometre mitue ku 11 000 ne kuine aku, mu tshimenga tshia Jamnagar, mu Inde, bana ba balume basatu ba ngenda-mushinga wa bidimu 58 badi bateka tshitalu tshia tatuabu pa mushiki wa nkunyi bua kutshiosha. Mu munya uvua mupatuke wa mu dinda, mukuluabu bonso udi utuadija diosha tshitalu pa kutua mudilu ku mushiki wa nkunyi ne tshimunyi, ne kuela bintu bisambakaja bia dipembu ne kamonya pa mubidi kautshiyi ne muoyo wa tatuende. Mêyi a ditenda nawu bakishi mu muakulu wa Sanskrit, mambulula kudi Brahman (muakuidi muena Hindu), adi umvuika kupita ditudika dia mudilu. Adi umvuija ne: “Anyima utu kayi ufua atungunukeku mu madikolela ende bua kulua tshintu tshimue ne bulelela bua ndekelu.”
3 Padi bena muntu basatu aba babandila dioshika dia tshitalu, muntu ne muntu udi udikonka mundamunda ne: ‘Ndi ngitabuja muoyo kunyima kua lufu anyi?’ Bu mudibu bakolele mu bitupa bishilangane bia buloba, badi bafila mandamuna mashilangane. Wa mukala udi witaba bushuwa se: tatuabu munanga neabuele mu mubidi mukuabu mu muoyo mubandile. Muibidi udi witaba ne: mu ngumvuilu kampanda bafue mbalale, kabayi bamanye bualu nansha bumue. Mukuluabu bonso udi uteta patupu bua kuitaba lufu bu bualu bulelela, bualu udi wela meji ne: kakuena muntu udi mua kumanya bushuwa tshidi tshitufikila patudi tufua.
Lukonko lumue, mandamuna a bungi
4 Kudi muoyo kunyima kua lufu anyi? ke lukonko ludi lupampakaje bukua-bantu kukadi binunu bia bidimu. Hans Küng, mushikuluji muena Katolike, udi wamba ne: “Nansha bena teoloji badi batata padibu batuilangana [nalu].” Munkatshi mua bikondo, bantu ba mu nsangilu yonso mbelangane meji pa bualu ebu, ne mandamuna mafila mmapite bungi.
5 Bena nkristo bavule ba ku dîna patupu badi bitabuja diya mu diulu ne mu inferno. Ku lunga luseke, bena Hindu badi bitabuja dibuela mu mubidi mukuabu. Amir Muawiyah, muambuluishi mu tshilongelu tshia malu a Islame, udi wela nseka pa mmuenenu wa ba-Mizilman, wamba ne: “Tudi tuitaba ne: nekuikale dituku dia dilumbuluisha kunyima kua lufu, dituaya kumpala kua Nzambi, Allah, dikala anu bu dipita ku tshilumbuluidi.” Bilondeshile ditabuja dia Islame, dîba adi Allah neajadike mushinga wa nsombelu wa muntu ne muntu ne kumufundila bua kuya mu mparadizu anyi mu inferno wa kapia.
6 Mu ditunga dia Sri Lanka, bena Buddha pamue ne bena Katolike batu bashiya biibi ne madidishi buashi padi muntu mufuile kumbelu kuabu. Badi batemesha muendu wa manyi, ne bateka mushete wa mufue ne makasa matangija ku tshiibi tshidi kumpala. Badi bitabuja ne: ngenzelu eyi idi yambuluisha bua spiritu, peshi anyima wa mufue apatuke mu nzubu kakuyi lutatu.
7 Ronald M. Berndt, wa mu Université wa Western Australia, udi wamba ne: bena ditunga dia Australie batu bitabuja ne: “kabena mua kubutula bantu mu nyuma.” Bimue bisa bia mu Afrike bidi bitabuja ne: kunyima kua lufu bantu ba tshianana badi balua mikishi, eku bantu bavua ne mianzu balua spiritu ya bankambua, yanemekabu ne yatendabu bu balombodi ba tshinsanga bakena bamueneka.
8 Mu amue matunga, mitabuja adi atangila bidibu babikila ne: anyima ya bafue ndisambakaja dia bilele bia kale bia muaba au ne Buena-nkristo bua ku dîna patupu. Tshilejilu, mu bena Katolike ne bena Mishonyi ba bungi ba mu Afrike wa ku Ouest, bitu tshilele bua kubuikila mmuenu padi muntu ufua bua se: muntu katangidimu ne kalu kumona spiritu wa mufue au. Pashishe, matuku 40 kunyima kua lufu lua munangibue au, bena dîku ne balunda badi basekelela dibanda dia anyima mu diulu.
Tshiena-bualu tshitangalake miaba yonso
9 Mandamuna ku lukonko lua kumanya tshidi tshitufikila patudi tufua mmashilangane anu bu mudi bilele ne mitabuja bia bantu badi baafila. Kadi, bitendelelu bivule bidi bipunga ku dîyi pa lungenyi lumue lua nshindamenu: Tshintu kampanda munda mua muntu—anyima, spiritu, mukishi—katshitu tshifua ne tshidi tshitungunuka ne muoyo kunyima kua lufu.
10 Ditabuja mu dibenga kufua dia anyima didi miaba bu yonso mu binunu bia tusumbu ne bitendelelu bia Bukua-buena-nkristo. Ndilongesha dianyisha kabidi mu Buena-Yuda. Mu Buena-Hindu ditabuja edi didi tshishimikidi mene tshia dilongesha dia dibuela mu mubidi mukuabu. Ba-Mizilman badi bitabuja ne: anyima udi ufika ku dikalaku pamue ne mubidi kadi udi utungunuka ne muoyo padi mubidi ufua. Mitabuja makuabu—ntendelelu wa bankambua wa bena Afrike, wa Shinto, ne nansha wa Buddha—adi alongesha malu kabukabu pa tshiena-bualu tshimue-tshimue etshi.
11 Bamue badi bangata mmuenenu mubengangane nende wa se: muoyo mulelela udi ushikila ku lufu. Buabu buobu, lungenyi lua ne: muoyo udi muikale ne mpampakenu ne meji udi utungunuka mu anyima udi kayi ne bumuntu ne wa lungidingidi mutapuluke ne mubidi ludi lumueneka kaluyi lua meji. Mufundi wa mikanda ne mushikuluji wa bena Espagne wa mu siekele wa 20, Miguel de Unamuno, mmufunde ne: “Kuitabuja dibenga kufua dia anyima nkujinga bua se: anyima ikaleku kayi ufua, kadi nkujinga bualu ebu ne bukole buonso mu mushindu wa se: disua edi didiatakaje lungenyi muinshi mua dikasa ne dilupita.” Munkatshi mua aba bakabenga bua kuitabuja dibenga kufua dia muntu tudi mua kutela bena nkindi ba kale bamanyike bu mudi Aristote ne Épicure, munganga Hippocrate, muena nkindi wa bena Écosse David Hume, mushikuluji wa bena Arabe Averroës, ne kavula-mbedi wa ditunga dia Inde wa kumpala panyima pa dipanda, Jawaharlal Nehru.
12 Lukonko ludi ne: Tudi bushuwa ne anyima ukena ufua anyi? Bikala bushuwa anyima muikale ufua, mmunyi mpindieu mudi dilongesha dia dishima dia nunku mua kuikala tshitupa tshinene tshia bitendelelu bivule bia lelu? Lungenyi elu luakatuadijila kuepi? Ne bikala bushuwa anyima ulekela kuikalaku kunyima kua lufu, nditekemena kayi didi mua kuikalaku bua bafue?
13 Tudi mua kupeta mandamuna malelela adi asankisha ku nkonko eyi anyi? Eyowa! Nkonko eyi ne mikuabu neyipete mandamuna mu mabeji adi alonda aa. Bangabanga, tuanji kukonkonona muakatuadija dilongesha edi dia dibenga kufua dia anyima.
[Nkonko ya dilonga]
1-3. Mmunyi mudi bavule bakeba busambi padibu bajimije munangibue kampanda mu lufu?
4. Ndukonko kayi ludi lutatshishe bukua-bantu munkatshi mua bikondo?
5-8. Ntshinyi tshidi bitendelelu kabukabu bilongesha pa muoyo kunyima kua lufu?
9, 10. Mpa ditabuja kayi dia nshindamenu padi bitendelelu bivule bipunga ku dîyi?
11. Mmunyi mudi bamue bashikuluji bangata lungenyi lua ne: anyima katu ufua?
12, 13. Nnkonko kayi ya mushinga idi ijuka pa dilongesha dia dibenga kufua dia anyima?