Nshapita Wa Kumpala
Mushinga udi nawu Mukanda wa Danyele Kuudi
1, 2. (a) Ng’amue malu kayi a pa buawu adibu baleje mu mukanda wa Danyele? (b) Mu bikondo bietu ebi, nnkonko kayi idi ijuka bua mukanda wa Danyele?
MUKALENGE munene udi ufuna bua kushipa bena meji bende bualu mbapangile bua kumusokoluela ne kumujinguluila tshilota tshikole tshidiye mulote. Badi bela bansongalume basatu mu tshikutu tshia kapia kakole bualu mbabenge bua kukukuila lupingu lule, kadi badi bapatukamu ne muoyo. Mu difesto kampanda, bantu nkama ne nkama badi bamona tshianza tshifunda miaku kayiyi kujingulula ku tshimanu tshia nzubu wa mukalenge. Bena lunsonge badi belesha mukulakaje mukuabu mu buina bua ntambue, kadi udi upatukamu katakata. Muprofete wa Nzambi udi umona nyama inayi mu tshikena-kumona, ne diumvuija diayi didi ditungunuka ne kukumbana too ne bidimu binunu bivule panyima.
2 Aa ng’amue a ku malu adi mu mukanda wa mu Bible udi ne dîna ne: Danyele. Bidiku bimpe bua tuetu kuakonkonona ne muoyo mujima anyi? Mukanda wa kale eu udi mua kuikala ne mushinga kayi matuku etu aa? Bua tshinyi malu akenzeka kukadi bidimu bitue ku 2600 adi ne bua kututangila?
DANYELE: MUKANDA WA KALE UDI MUAKANYINE TSHIKONDO TSHIETU ETSHI
3, 4. Bua tshinyi ki mbibi mudi bantu ba bungi baditatshisha bua kumanya nsombelu wikala nende bukua-bantu mu matuku atshilualua?
3 Tshitupa tshinene tshia mukanda wa Danyele tshidi tshiakula bua muanda udi ne mushinga wa bungi lelu, udi utangila bukokeshi bualombola buloba bujima. Bantu pabuipi ne bonso badi bitaba ne: tudi mu tshikondo tshikole. Dituku dionso, tudi tumvua ngumu ya dibungama idi ituvuluija ne: bantu badi benda badina mu ntatu mikolakolayi, nansha mudi bena meji ne bena malu a biamu bapatula bintu bia dikema.
4 Tangila bualu ebu: Bantu bakadi baye ku ngondo, pabi miaba mivule kabena mua kuenda kabayi ne buôwa mu njila ya pa buloba apa to. Badi mua kuuja nzubu tente ne bintu bia mishindu ne mishindu bidiku lelu, kadi mbibakolele bua kukepesha bungi bua mêku adi mapanduluke. Mbapatule biamu bia ordinatere, kadi ki mbakokeshe bua kuleja bantu mua kusomba pamue mu ditalala to. Hugh Thomas, mulongeshi wa malu a kale, wakafunda umue musangu ne: “Ditangalaka dia dimanya ne tulasa mbilongeshe bantu malu makese pa mushindu wa kumanya mua kudikanda, ne mbibalongeshe malu makese menemene bua mushindu wa kusomba bimpe ne banga bantu.”
5. Mmalu kayi atu bumfumu bua bantu butukebela misangu ya bungi?
5 Bantu mbaditapulule mu makalenge a mishindu ne mishindu bua kuikale bulongame ndambu. Kadi kakuena bukalenge nansha bumue budi mêyi a Mukalenge Solomo aa kaayi mabukumbanyine to: “Muntu [mmukokeshe] mukuabo bua kumukengesha.” (Muambi 4:1; 8:9, MMM) Bushuwa, bamue bamfumu bavua ne ngenyi mimpe. Kadi nansha nanku, kakuena mukalenge peshi mfumu anyi tshikokesha-nkaya wa tshikisu udi mua kujikija masama ne lufu to. Kakuena muntu udi mua kuvuija buloba ebu Mparadizu mushindu uvua Nzambi mulongolole to.
6. Bua tshinyi Yehowa kêna dijinga ne diambuluisha dia mamfumu a bantu bua kushishaye kukumbaja disua diende?
6 Kadi Mufuki wetu yeye udi ne bukole ne dijinga dia kuenza malu onso aa. Kêna dijinga ne dianyisha dia kudi mbulamatadi ya bantu bua kushishaye kukumbaja malu adiye mulongolole to, bualu ku mêsu kuende ‘bisamba bia bantu bidi bu dimata dia mâyi didi ditanduka ku luesu, yeye udi ubibala bu lupuishi lukese lua pa tshiamu tshia kuidikijila natshi bujitu.’ (Yeshaya 40:15) Bulelela, Yehowa udi Mukokeshi Munene wa diulu ne buloba. Nanku udi ne bukokeshi bupite bua mbulamatadi ya bantu kule ne kule. Bukalenge bua Nzambi ke buapingana mamfumu onso a bantu, ne muanda eu neutuadile bantu masanka a kashidi. Pamu’apa anu mu mukanda wa Danyele ke mudibu bumvuije bualu ebu bimpe menemene.
DANYELE: MUNANGIBUE BIKOLE KUDI NZAMBI
7. Danyele uvua nganyi, ne mmunyi muvua Yehowa umuangata?
7 Yehowa Nzambi uvua munange bikole Danyele, eu uvua muprofete wende bidimu bia bungi. Bushuwa, muanjelu wa Nzambi wakamba bua Danyele ne: uvua “munangibue bikole.” (Danyele 9:23) Muaku wa mu tshiena-Ebelu udibu bakudimune ne: “munangibue bikole” udi mua kumvuija ne: muntu “udibu basue be,” “udibu batua mushinga wa bungi,” anyi “udibu banyisha bikole.” Danyele uvua ne mushinga wa bungi be ku mêsu kua Nzambi.
8. Mmunyi muakafika Danyele mu Babulona?
8 Mpindieu tumonayi mu tshikoso malu a pa buawu akafikila muprofete munangibue eu. Mu 618 kumpala kua bikondo bietu ebi (K.B.B.), basalayi ba Nebukadenesâ Mukalenge wa Babulona bakajingila Yelushalema. (Danyele 1:1) Katupa kakese kunyima, bakakuata bamue bansongalume bena Yuda bavua balonge bikole, kuyabu nabu mu bupika mu Babulona. Danyele uvua munkatshi muabu. Bidi bimueneka ne: dîba adi utshivua muana wa tshitende.
9. Mmalu kayi akalongeshabu Danyele ne balunda bende bena Ebelu?
9 Danyele ne balunda bende: Hananiya, Mishaele ne Azaliya bavua munkatshi mua bena Ebelu bavuabu basungule bua kubalongeshabu “mikanda ne [muakulu] bia bena Kasada” munkatshi mua bidimu bisatu bijima. (Danyele 1:3, 4) Bamue bamanyi badi bamba ne: kadivua anu dilongesha dia muakulu patupu to. Tshilejilu, Mulongeshi Carl Keil udi wamba ne: “Bavua ne bua kulongesha Danyele ne balunda bende meji a bakuidi bena Kasada ne a bantu balonge, avuabu balongesha bantu mu bilongelu bia mu Babulona.” Nenku bakalongesha nangananga Danyele ne balunda bende abu bua kuenzabu mudimu mu mbulamatadi wa ditunga.
10, 11. Nntatu kayi yakapeta Danyele ne balunda bende, ne ndiambuluisha kayi diakabapesha Yehowa?
10 Edi divua dishintuluka dinene mu nsombelu wa Danyele ne balunda bende! Mu Yuda bavua munkatshi mua batendeledi ba Yehowa. Mpindieu badi munkatshi mua bantu bavua batendelela nzambi-milume ne nzambi-mikaji ya mu mianu ya bena Babulona. Kadi kabiakazakeja bansonga aba: Danyele, Hananiya, Mishaele ne Azaliya to. Nansha muvuaku nsombelu eu uvua uteta ditabuja diabu, bavua badisuike anu bua kushala balamate ntendelelu mulelela.
11 Kabivua bitekete to. Mukalenge Nebukadenesâ uvua mutendeledi wa dilambu wa Marduk, nzambi munene wa bena Babulona. Mutendeledi wa Yehowa kavua mua kuitaba misangu yonso bua kutumikila malu avua mukalenge eu ulomba nansha. (Tshilejilu, tangila Danyele 3:1-7.) Kadi Danyele ne balunda bende bavua babalombola kudi mêyi a Yehowa atu kaayi ayila panshi to. Mu bidimu bisatu bia malonga abu, Nzambi wakabapesha “meji ne lungenyi mu diyila dia mikanda yonso ne mu meji makuabo.” Wakapesha kabidi Danyele tshipedi tshia kujingulula diumvuija dia bikena-kumona ne bilota. Pakalua mukalenge kuela bansonga banayi aba nkonko ya mateta, wakabasangana ‘bapite bena mbuku ne bena buloji bonso ba mu bukalenge buende misangu dikumi.’—Danyele 1:17, 20.
UDI UMANYISHA MIKENJI YA NZAMBI
12. Mmudimu kayi wa pa buawu uvua nawu Danyele?
12 Mu bidimu bivule biakenzaye mu Babulona, Danyele uvua umanyisha bantu bu mudi Mukalenge Nebukadenesâ ne Beleshasâ mikenji ya kudi Nzambi. Mudimu wa Danyele uvua wa mushinga wa bungi. Yehowa uvua mulekele Nebukadenesâ ubutula Yelushalema, kumuangataye bu tshia-mudimu Tshiende. Pashishe, bavua ne bua kubutula Babulona pende. Bulelela, mukanda wa Danyele udi utumbisha Yehowa Nzambi, umuangata bu Mukokeshi Mutambe Bunene mu ‘bukalenge bua bantu.’—Danyele 4:17.
13, 14. Ntshinyi tshiakenzekela Danyele kunyima kua dikuluka dia Babulona?
13 Danyele wakatungunuka ne kuenza mudimu mu lubanza lua mukalenge bidimu bitue ku 70, too ne pakakuluka Babulona. Wakashala ne muoyo bidimu bivule ne kumonaye muakapingana bena Yuda ba bungi mu ditunga diabu mu tshidimu tshia 537 K.B.B., nansha mudi Bible kayi wamba ne: uvua muye nabu. Uvua ne tshisumi tshia bungi too ne mu tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Mukalenge Kolesha (Cyrus), eu wakenza Ampire wa bena Pelasa. Dîba adi, Danyele ukavua pabuipi ne kukumbaja bidimu 100!
14 Kunyima kua dikuluka dia Babulona, Danyele wakafunda malu manene avua menzeke mu matuku ende a muoyo. Mukanda wende udi mpindieu tshitupa tshia pa buatshi tshia Bible Munsantu, ne badi baubikila ne: mukanda wa Danyele. Kadi bua tshinyi tudi ne bua kutuma ntema yetu yonso ku malu adi mu mukanda wa kale eu?
BITUPA BIBIDI, KADI MUKENJI UMUE
15. (a) Mbitupa kayi bibidi bidi mu mukanda wa Danyele? (b) Mmunyi mudi tshitupa tshia miyuki tshia mukanda wa Danyele mua kutuambuluisha?
15 Mukanda wa pa buawu wa Danyele udi ne bitupa bibidi bishilangane bikole: tshimue ntshia miyuki, tshikuabu ntshia milayi. Bitupa ebi bibidi bia mukanda wa Danyele bidi mua kukolesha ditabuja dietu. Mushindu kayi? Tshitupa tshia miyuki (idi munkatshi mua miyuki ya tshikuma idi mu Bible) tshidi tshituleja ne: Yehowa Nzambi neabeneshe ne nealame bantu badi bashala bamulamate. Danyele ne balunda bende basatu bakashala bashindame mu mateta avua mafuanyike kubutula mioyo yabu. Lelu, dilonga tshilejilu tshiabu ne lubatshi nedikoleshe bonso badi basue kushala balamate Yehowa.
16. Ndilongesha kayi ditudi tupeta mu tshitupa tshia milayi tshia mukanda wa Danyele?
16 Tshitupa tshia milayi tshia mukanda wa Danyele tshidi tshikolesha ditabuja dietu bualu malu adimu adi aleja ne: Yehowa mmumanye luendu lua mianda yenzeka, bidimu nkama mivule peshi binunu bivule kumpala. Tshilejilu, Danyele udi umvuija bua dijuka ne dikuluka dia makokeshi a bukole kubangila ku tshikondo tshia Babulona wa kale too ne mu ‘tshikondo tshia ku nshikidilu.’ (Danyele 12:4) Danyele udi utangija ntema yetu ku Bukalenge budi Nzambi mupeshe Mukalenge udiye muteke ne “bansanto” badi bakokesha nende; uleja kabidi ne: mbulamatadi eu neashale kashidi. Mbulamatadi eu neakumbaje tshishiki disua dia Yehowa bua buloba ebu ne neatuadile bonso badi basue kuenzela Nzambi mudimu masanka.—Danyele 2:44; 7:13, 14, 22.
17, 18. (a) Mmunyi muikala dilonga mukanda wa Danyele ne lubatshi mua kukolesha ditabuja dietu? (b) Mbualu kayi butudi ne bua kuanji kukonkonona kumpala kua tuetu kuya kule ne dilonga mukanda eu wa milayi?
17 Diakalenga, Yehowa ki mmudilamine nkayende dimanya dia malu a matuku atshilualua nansha. Kadi udi “usokolola malu masokoka.” (Danyele 2:28) Tuetu bakonkonone mushindu udi milayi idi mu mukanda wa Danyele ikumbana, ditabuja dietu dia malu adi Nzambi mulaye nedikole. Netufike ku dituishibua menemene se: Nzambi neakumbaje malu onso adiye mulongolole mu tshikondo tshijalame ne neaakumbaje bimpe mushindu udiye musue.
18 Bonso badi balonga mukanda wa Danyele ne mutshima munzulula, ditabuja diabu nedishindame. Kadi kumpala kua tuetu kuya kule ne dilonga dia mukanda eu, mbimpe tuanji tukonkonone malu adi mua kutujadikila bikala mukanda eu wamba bulelela. Bamue bedi ba mpata mbatue mukanda wa Danyele mutu, bamba ne: bavua bafunde milayi idimu kunyima kua yoyi mimane kukumbana. Malu aa adi bena milandu aba bamba mmajalame anyi? Nshapita udi ulonda neatangile tshilumbu etshi.
MMALU KAYI AUDI MUMVUE?
• Bua tshinyi mukanda wa Danyele mmukanda muakanyine tshikondo tshietu etshi?
• Mmunyi muakafika Danyele ne balunda bende ku dibuela mu mudimu wa mbulamatadi mu Babulona?
• Mmudimu kayi wa pa buawu uvua nawu Danyele mu Babulona?
• Bua tshinyi tudi ne bua kutuma ntema ku mulayi wa Danyele?
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 4]
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 11]