Nshapita Muisatu
Bakabateta, kadi Bakashala Balamate Yehowa!
1, 2. Mmalu kayi a tshikuma avuabu batuadije nawu mukanda wa Danyele?
BAKABANGA kufunda milayi ya mu mukanda wa Danyele mu tshikondo tshivua malu enda ashintuluka bikole pa buloba. Ashû uvua ufuma ku dijimija Ninewe, tshimenga tshikulu tshia ditunga edi. Ditunga dia Ejipitu, divua ku sude kua ditunga dia Yuda, kaditshivua kabidi ditunga dia bukole muvuadi kumpala to. Ne Babulona uvua wenda ubanda ne lukasa bua kulua ditunga dia bukole bua bungi ne tshipatshila tshia kukokesha buloba bujima.
2 Mu 625 K.B.B., Palô Neko mfumu wa mu Ejipitu wakenza muende muonso bua kujika bena Babulona bavua bavuila ku sude. Nenku, Palô Neko wakaya ne tshiluilu tshiende ku Kâkemisha, lua ku muelelu wa Musulu wa Pelata. Mvita ya ku Kâkemisha (dîna diakaluabu kuyipesha) ivua muanda wa tshikuma utu mushale mukana mua bantu. Tshiluilu tshia bena Babulona, tshilombola kudi Nebukadenesâ uvua ne bua kulua kupiana bumfumu, tshiakatshimuna basalayi ba Palô Neko. (Yelemiya 46:2) Ditshimuna edi dimane kumupesha bulobo, Nebukadenesâ wakafika ku dikuata ditunga dia Sulia ne dia Palestine, ne anu pinapu, kumbushaye mukono wa bukokeshi bua bena Ejipitu buvua mu tshitupa etshi. Lufu lua tatuende Nabopolassar ke luakanji kumupangisha bua kutungunuka ne mvita yende eyi.
3. Mmunyi muakajika mvita ya kumpala ivua Nebukadenesâ muele Yelushalema?
3 Tshidimu tshiakalonda, bu muvua Nebukadenesâ mumane kulua mukalenge wa Babulona, wakatungunuka ne mvita yende mutangile nayi mu ditunga dia Sulia ne mu Palestine. Mu tshikondo etshi ke muakafika Nebukadenesâ mu Yelushalema bua musangu wa kumpala. Bible udi ulonda ne: ‘Mu matuku ende Nebukadenesâ, mukalenge wa Babulona, wakalua, ne Yehoyakima wakalua muntu wende bidimu bisatu, pashishe wakamutombokela.’—2 Bakelenge 24:1.
NEBUKADENESÂ MU YELUSHALEMA
4. Tshiambilu etshi: “tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Yehoyakima” tshidi mu Danyele 1:1 tshidi tshiumvuija tshinyi?
4 Tshiambilu etshi “bidimu bisatu” tshidi tshikoka ntema yetu bikole, bualu mêyi a ntuadijilu a Danyele adi amba ne: ‘Mu tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Yehoyakima, mukalenge wa Yuda, Nebukadenesâ, mukalenge wa Babulona, wakafika ku Yelushalema, wakautshintshimika.’ (Danyele 1:1) Too ne mu tshidimu tshisatu tshia bukalenge bua Yehoyakima, eu wakakokesha kubangila mu tshidimu tshia 628 too ne tshia 618 K.B.B., Nebukadenesâ kavua muanji kuikala ‘mukalenge wa Babulona’ nansha, kadi tshivuabi uvua ne bua kubupiana. Mu 620 K.B.B., Nebukadenesâ wakenzeja mukalenge Yehoyakima bua ikale umulambula milambu. Kadi kunyima kua bidimu bitue ku bisatu, Yehoyakima wakamutombokela. Nenku, mu 618 K.B.B. anyi mu tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Yehoyakima bu tshilolo mu Babulona, ke muakalua Mukalenge Nebukadenesâ mu Yelushalema musangu muibidi, bua kupesha ntomboji Yehoyakima dinyoka.
5. Mmunyi muakajika mvita mibidi ivua Nebukadenesâ muele Yelushalema?
5 Dijingila tshimenga etshi diakashikila mushindu’eu: ‘Mukalenge Yehowa wakafila Yehoyakima, mukalenge wa Yuda, mu bianza biende, ne tshitupa tshia malongo ne mpanza bia mu nzubu wa Nzambi.’ (Danyele 1:2) Bidi bimueneka ne: Yehoyakima wakafua anu batshijingilaku tshimenga etshi, pamu’apa bavua mua kuikala bamushipe, peshi uvua mua kuikala mufue mu tshimvundu kampanda. (Yelemiya 22:18, 19) Mu 618 K.B.B., muanende wa balume wa bidimu 18, Yehoyakina, wakadia bukalenge pa muaba wende. Kadi bumfumu bua Yehoyakina buobu buakenza anu ngondo isatu ne matuku dikumi patupu, pashishe wakadifila mu bianza bia mukalenge wa Babulona mu tshidimu tshia 617 K.B.B.—Bala 2 Bakelenge 24:10-15.
6. Ntshinyi tshiakenza Nebukadenesâ ne malongo a tshijila a mu ntempelo wa mu Yelushalema?
6 Nebukadenesâ wakangata malongo a tshijila a mu ntempelo wa mu Yelushalema e ‘kuya nawu mu buloba bua Shinâ mu nzubu wa nzambi wende. Wakabiteka mu nzubu wa tshibutshilu tshia nzambi wende’ Marduk anyi Melodaka mu tshiena-Ebelu. (Danyele 1:2; Yelemiya 50:2) Bakalua kuangula mifundu mikuabu ya mu Babulona ivua Nebukadenesâ muambamu bua ntempelo wa Marduk ne: “Ndi mubumbemu argent ne or ne mabue a mushinga mukole . . . ne ndi mutekemu nzubu wa tshibutshilu wa bukalenge buanyi.” Netuakule malu a malongo a tshijila aa patuakula bua mu matuku a Mukalenge Beleshasâ.—Danyele 5:1-4.
BANSONGA BA PA BUABU BA MU YELUSHALEMA
7, 8. Bilondeshile Danyele 1:3, 4, ne 6, ntshinyi tshitudi mua kuamba bua muaba uvua Danyele ne balunda bende basatu bakolele?
7 Ki ng’anu bibutshilu bia mu ntempelo wa Yehowa nkayabi bivuabu baye nabi mu Babulona to. Muyuki udi wamba ne: ‘Mukalenge wakambila Ashepenaza, kapita ka bantu bende batungula ne: Lua ne bantu bakuabu ba bena Isalele, bana ba bakalenge ne ba bantu banene; bansongalume badi kabayi ne tshilema pambidi pabu, badi ne mpala milengele, meji makane ne ngenyi yonso, bayishibue meji, bajingulule lungenyi lua malu onso, bakumbane biabu bua kukuata mudimu mu nzubu wa mukalenge.’—Danyele 1:3, 4.
8 Mbanganyi bakasungulabu? Badi batuambila ne: ‘Munkatshi mua bantu aba muakadi bakuabu ba bena Yuda, Danyele, Hananiya, Mishaele, ne Azaliya.’ (Danyele 1:6) Mêyi aa adi atokesha bimpe tshilumbu tshia muaba uvua Danyele ne balunda bende bakolele, uvua kumpala kawuyi mumanyike bimpe. Tshilejilu, tudi tumona ne: bavua “bena Yuda,” tshisamba tshia bakalenge. Katuena bamanye ni bavua anyi kabavua ba mu mulongo wa bakalenge, kadi mbia meji bua kuamba ne: bavua bafumine mu mêku a bantu banene. Pa kumbusha meji makane ne mubidi muimpe uvuabu nawu, bavua kabidi ne bujinguludi, lungenyi, dimanya ne dijingulula dia malu, ngikadilu yonso eyi bavua nayi nansha mutshivuabu bapuekele, bababikila ne: “bansongalume,” pamu’apa batshivua bana ba bitende. Danyele ne balunda bende bavua ne bua kuikala bantu basunguluke anyi ba pa buabu munkatshi mua bansonga bakuabu ba mu Yelushalema.
9. Bua tshinyi tudi bajadike ne: baledi ba Danyele ne ba balunda bende basatu abu bavua batshina Nzambi?
9 Ki mbatuleje baledi ba bansongalume aba mu muyuki eu to. Kadi bidi bimueneka bimpe ne: baledi babu bavua batshina Nzambi, ne bavua bangata mudimu wabu wa buledi ne mushinga wa bungi. Patudi tuvuluka muvua bikadilu bia bantu ne malu a mu nyuma binyanguke mu Yelushalema tshikondo atshi, nangananga munkatshi mua ‘bana ba bakalenge ne ba bantu banene,’ bidi bimueneka patoke ne: ngikadilu milenga ivua nayi Danyele ne balunda bende basatu kayivua mipeta ku mpukapuka to. Kakuyi mpata, bivua ne bua kuikala bibungamije baledi babu bikole bua kumona baya ne bana babu mu ditunga dia kule. Kadi bu bobu bamanye tshivua mua kulua kuenzeka pashishe, bavua mua kuikala basanke bikole! Ke bualu kayi baledi badi ne bua kukolesha bana babu “mu dilongesha ne mu mibelu bia kudi Mfumu [Yehowa].”—Efeso 6:4, MML.
DILUANGANA BUA KUNYANGA LUNGENYI LUABU
10. Mmalu kayi avuabu balongeshe bansongalume bena Ebelu, ne bua tshinyi bavua babalongeshawu?
10 Diakamue, bakabanga mvita mikole bajinga bua kunyanga lungenyi lua bansonga bapika aba. Bua kuikalaye mujadike ne: bulelela bansonga bena Ebelu aba bavua balonda bilele ne malu a bena Babulona, Nebukadenesâ wakatuma dîyi bua batangidi ba bena mudimu bende ‘babayishe mikanda ne [muakulu] bia bena Kasada.’ (Danyele 1:4) Malu aa ki ngavuabu balongesha bantu pa tshibidilu nansha. Mukanda kampanda udi umvuija ne: “bavua balongamu tshiena-Sumer, tshiena-Akkad, tshiena-Alama . . . , ne miakulu mikuabu, kabidi ne mikanda mivule mifunda mu miakulu eyi.” (The International Standard Bible Encyclopedia) “Mikanda mivule” eyi ivua ya miyuki ya kale, ya makumi, ya malu a mabulungu a muulu ne malonga a makuabu malu. Kadi, “mikanda ya malu a ntendelelu, ya dimanya dia malu atshilualua ne lubuku lua mitoto ivuabu basakidile . . . , bavua bayipesha mushinga wa bungi.”
11. Mmapangadika kayi akangatabu bua kujadika se: bansongalume bena Ebelu bavua ne bua kulonda nsombelu wa bena mu lubanza lua mukalenge wa Babulona?
11 Bua bansonga bena Ebelu aba kulondabu bilele ne bibidilu bia mu lubanza lua mfumu wa bena Babulona, ‘Mukalenge wakabatekela tshitupa tshia biakudia biende bishême bia buatshia-buatshia ne tshia mvinyo wakadiye unua, bua bobu bakokeshibue nunku bidimu bisatu; bua ku ndekelu kua bidimu ebi bamanye mua kuimana kumpala kua mukalenge.’ (Danyele 1:5) Kabidi, ‘kapita ka bantu batungula kakabinyika mêna makuabu. Kakinyika Danyele ne: Beleteshasâ; kakinyika Hananiya ne: Shadalaka; kakinyika Mishaele ne: Meshaka; kakinyika Azaliya ne: Abedenego.’ (Danyele 1:7) Mu bikondo bivuabu bafunda Bible, kuvua tshilele tshia kupesha muntu dîna dipiadipia bua kuleja bualu kampanda bunene budi bumufikile. Tshilejilu, Yehowa wakashintulula dîna dia Abalama kuluadi Abalahama, dia Salai kuluadi Sala. (Genese 17:5, 15, 16) Padi muntu ushintulula dîna dia mukuabu bidi bileja ne: udi ne bukokeshi ne bukole. Pakalua Yosefe mutangidi wa malu a biakudia mu Ejipitu, Palô wakamuinyika ne: Sefenata-panea.—Genese 41:44, 45; tangila 2 Bakelenge 23:34; 24:17.
12, 13. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: dishintulula dia mêna a bansongalume bena Ebelu aba divua bua kunyanga ditabuja diabu?
12 Bua Danyele ne balunda bende bena Ebelu basatu, dishintulula dia mêna abu edi divua ne diumvuija kampanda. Mêna avua baledi babu babapeshe avua umvuangana ne ntendelelu wa Yehowa. “Danyele” mmumue ne: “Nzuji wanyi n’Nzambi.” “Hananiya” udi umvuija ne: “Yehowa mmuleje dianyisha.” “Mishaele” udi pamu’apa umvuija ne: “Nnganyi udi bu Nzambi?” “Azaliya” mmumue ne: “Yehowa mmuambuluishe.” Bushuwa, baledi babu bavua batekemene ne muoyo mujima bua se: bana babu aba bavua ne bua kukola mu mêyi a Yehowa Nzambi ne kulua basadidi bende ba lulamatu.
13 Kadi, mêna mapiamapia aa avuabu bapeshe bena Ebelu banayi aba avua onso apetangana ne a nzambi ya dishima, bienze anu bu se: nzambi eyi ivua mitshimune Nzambi mulelela. Eu uvua mushindu musokome uvuabu bakeba kunyanga ditabuja dia bansongalume aba!
14. Mêna avuabu bapeshe Danyele ne balunda bende basatu avua umvuija tshinyi?
14 Dîna dia Danyele diakalua Beleteshasâ, mmumue ne: “Kuba muoyo wa Mukalenge.” Bushuwa, edi divua dîna dia mu tshikoso divuabu batenda nadi Bel, anyi Marduk, nzambi munene wa bena Babulona. Bikala Nebukadenesâ ni uvua muele pende dîyi mu disungula dîna dia Danyele anyi kayi muelamu dîyi, tshitudi mua kumanya ntshia se: uvua ne disanka dia kumona ne: dîna adi divua ‘bu mudi dîna dia nzambi [wende].’ (Danyele 4:8) Bakapesha Hananiya dîna dia Shadalaka, didi bamue bamanyi bamba ne: ndienza ne bitupa bia bungi ne didi diumvuija ne: “Mukenji wa Aku.” Tshia kumanya ntshia se: Aku divua dîna dia nzambi wa bena Sumérie. Bakapesha Mishaele dîna dia Meshaka (pamu’apa: Mi·sha·aku), bimueneka ne: mbashintulule mu mayele mêyi aa a se: “Nnganyi udi bu Nzambi?” malue “Nnganyi udi tshidi Aku?” Dîna dia Azaliya dia bena Babulona divua Abedenego, bumue divua diumvuija ne: “Musadidi wa Nego.” “Nego” ntshibikidilu tshikuabu tshia “Nebo,” dîna dia nzambi divuabu binyika bakokeshi bavule ba mu Babulona.
BAPANGADIKE BUA KUSHALA BALAMATE YEHOWA
15, 16. Mmalu kayi avua mateke mpindieu Danyele ne balunda bende mu njiwu, ne ntshinyi tshiakenzabu?
15 Mêna a bena Babulona, malu akabalongeshabu ne biakudia bia pa buabi, bionso ebi bivua bienza ne tshipatshila tshia kulongesha Danyele ne bansonga bena Ebelu basatu nsombelu wa bena Babulona, kabidi ne tshia kubasemeja kule ne Nzambi wabu Yehowa ne malu a mu ntendelelu wabu avuabu babalongeshe katshia ku buana. Ntshinyi tshivua bansongalume aba mua kuenza kumpala kua malu aa ne mateta onso aa?
16 Muyuki mufundisha ku nyuma wa Nzambi udi wamba ne: ‘Danyele wakapangidija bualu mu mutshima wende bua kadinyangi ne biakudia bia mukelenge ne mvinyo wakadiye unua.’ (Danyele 1:8a) Nansha mudibu batele anu Danyele muaba eu, malu akalua kuenzeka adi aleja patoke ne: balunda bende basatu bavua pabu bangate dipangadika dia muomumue. Miaku ‘wakapangadija bualu mu mutshima wende’ idi ileja ne: malu avua baledi ba Danyele ne bantu bakuabu bamulongeshe kuabu avua malenge mutshima wende. Kakuyi mpata, malu a muomumue akalombola bena Ebelu bakuabu basatu aba bua kuangata dipangadika. Muanda eu udi uleja bimpe mushinga wa kulongesha bana bulelela, nansha padibu bamueneka batshikale batekete menemene bua kumvuabu bidibu babalongesha.—Nsumuinu 22:6; 2 Timote 3:14, 15.
17. Bua tshinyi Danyele ne balunda bende bakabenga anu biakudia bivua mukalenge ufila dituku dionso, kushiyabu bintu bikuabu ebi?
17 Bua tshinyi bansonga bena Ebelu bakabenga anu biakudia ne mvinyo, kushiyabu bikuabu bintu ebi? Meji avua nawu Danyele adi atuleja patoke tshivuabu benzele nunku: “Bua kadinyangi.” Kulongesha muntu “mikanda ne muakulu bia bena Kasada” ne kumupesha dîna dia bena Babulona, nansha muvuabi kabiyi ku disua diende, kabivua anu mua kumunyanga nansha. Angata tshilejilu tshia Mose, uvua ne muoyo kukavua kupite bidimu bitue ku 1000. Nansha muvuabu ‘bamuyishe lungenyi luonso lua bena Ejipitu,’ wakashala mulamate anu Yehowa. Malu avua baledi bende bamulongeshe akamupesha bishimikidi bikole. Ke bualu kayi, ‘bua ditabuja Mose, pakakolaye, wakapidia kubikidibua muana wa muana mukaji wa Palô; musungule kukengeshibua pamue ne bantu ba Nzambi kumpala kua masanka a malu mabi a tshitupa tshîpi.’—Bienzedi 7:22; Ebelu 11:24, 25.
18. Mmushindu kayi uvua biakudia bia mukalenge mua kunyanga bansongalume bena Ebelu?
18 Mmushindu kayi uvua biakudia bia mukalenge wa Babulona mua kunyanga bansongalume aba? Tshia kumpala, biakudia abi bivua mua kuikala bisambakaja ne bintu bivua Mikenji ya Mose mikandike. Tshilejilu, bena Babulona bavua badia nyama ivua kayiyi miakane, ivuabu bakandike bena Isalele bavua muinshi mua Mikenji. (Lewitiki 11:1-31; 20:24-26; Dutelonome 14:3-20) Tshibidi, bena Babulona kabavua ne tshilele tshia kuela mashi a nyama ivuabu bashipa panshi kumpala kua kuyidia to. Kudia munyinyi kauyi muela mashi panshi kuvua ne bua kuikala dishipa patoke mukenji wa Yehowa udi ukandika mashi. (Genese 9:1, 3, 4; Lewitiki 17:10-12; Dutelonome 12:23-25) Tshisatu, batendeledi ba nzambi ya dishima bavua ne tshibidilu tshia kuanji kulambula biakudia biabu kudi mpingu kumpala kua kubidia pamue mu tshisumbu. Basadidi ba Yehowa kabavua ne bua kubuelakana mu bionso ebi to! (Tangila 1 Kolinto 10:20-22.) Bua kujikija, kudia biakudia bishême ne kunua maluvu makole dituku dionso kakuvua mua kuikala kuimpe menemene bua bantu ba bidimu bionso, nansha bobu bikale bansonga!
19. Mmeji kayi avua bansonga bena Ebelu mua kuikala bele, kadi ntshinyi tshiakabambuluisha bua kuangata dipangadika dia kuenza tshidi tshimpe?
19 Kumanya tshia kuenza mbualu bukuabu, kadi kupeta dikima dia kutshienza padibu bakuela anu mutoyi anyi paudi kumpala kua diteta mbualu pa bule. Danyele ne balunda bende basatu bavua mua kuikala bele meji ne: bu muvuabu mutantshi mule ne baledi ne balunda babu, kabavua mua kumanya tshivuabu benza to. Bavua mua kuikala bele kabidi meji ne: adi ke dîyi divua mukalenge mutume, ne kakuvua tshikuabu tshia kuenza to. Kabidi, kakuena mpata bua se: bansonga bakuabu bakitaba biakudia ebi, ne bavua babimona bu diakalenga pamutu pa kubimona bu bualu buvua butatshisha. Kadi ngelelu wa meji mubi wa mushindu’eu uvua mua kubafikisha bipepele ku buteyi bua kuenza mpekatu wa mu musokoko, utu muikale buteyi kudi bansonga ba bungi. Bansonga bena Ebelu bavua bamanye ne: “Mesu a Yehowa adi kuonso,” ne kabidi bua se: “Yehowa [nealumbuluishe bua] mudimu wonso ne bualu buonso busokoka, nansha buimpe nansha bubi.” (Nsumuinu 15:3; Muambi 12:14) Ngikadilu wa bansongalume aba ba lulamatu atupeshe tuetu bonso dilongesha.
MASANKA AKAPETABU BUA DIKIMA NE DISUMINYINA
20, 21. Mbualu kayi buakenza Danyele, ne ntshinyi tshiakenzeka?
20 Bu muvuaye mupangadike mu mutshima wende bua kubenga bintu bibi, Danyele wakatungunuka ne kuenza malu mumvuangane ne dipangadika diende. “Uvua usengelela mutangidi wa bena mudimu ba mfumu bua kamudishi biakudia ebi.” (Danyele 1:8b, MMM) Tuanji kuimana kakese pa miaku eyi: “uvua usengelela.” Misangu mivule, tudi ne bua kusuminyina bituikala basue kukandamena mateta anyi kutshimuna bimue bilema.—Galatia 6:9.
21 Bua Danyele, disuminyina diakamuambuluisha. “Nzambi wakendesha Danyele diakalengele ne luse ku mêsu kua kapita ka bantu batungula.” (Danyele 1:9) Pakenda malu bimpe bua Danyele ne balunda bende aba, ki mbualu bavua bantu balenga ne ba lungenyi to. Kadi mbualu Yehowa wakababenesha. Kakuyi mpata, Danyele wakavuluka lusumuinu lua bena Ebelu lua se: ‘Eyemena Yehowa ne mutshima webe wonso, kueyemenyi dijingulula diebe dia mianda. Umumanye yeye bimpe mu bienzedi biebe bionso, yeye neakululamijile njila yebe.’ (Nsumuinu 3:5, 6) Dilonda mubelu au diakabambuluisha bikole.
22. Mmalu kayi malelela akamba mutangidi wa bena mudimu ba mukalenge bua kubenga dilomba dia Danyele?
22 Tshia kumpala, mutangidi wa bena mudimu ba mukalenge wakabenga wamba ne: ‘Meme ndi ntshina mukalenge wanyi, wakanulongoluela biakudia ne biakunua bienu. Mmunyi mudiye mua kulua kumona mpala yenu [miletele] mipite ya bansongalume ba mulongo wenu? Nunku nenumbuejije mu tshilumbu tshia kunkosesha mutu kudi mukalenge.’ (Danyele 1:10) Malu akamba mutangidi wa bena mudimu ne buôwa buvuaye nabu bivua bilelela. Mukalenge Nebukadenesâ kavua muntu wa kutekela tshishiku to, ne mutangidi wa bena mudimu eu wakajingulula ne: “mutu” wende uvua mua kuikala mu njiwu bu yeye muenze malu mabengangane ne avua mukalenge mumuambile. Ntshinyi tshivua Danyele mua kuenza?
23. Ntshinyi tshiakenza Danyele bua kuleja bujinguludi ne meji?
23 Muaba eu ke uvua bujinguludi ne meji bikale ne mushinga. Bumue nsonga Danyele wakavuluka lusumuinu lua se: “Diandamuna dimpe didi dituyisha tshiji, diyi dibi didi dilundula tshiji.” (Nsumuinu 15:1, MMM) Pamutu pa kusuminyina anu bua bitabe dilomba diende, bualu buvua bufuanyike kumushipesha, Danyele wakalekela tshilumbu atshi. Mu tshikondo tshiakane, wakayikila ne “mulami,” uvua pamu’apa muitabe bua kupesha Danyele budikadidi ndambu, bualu mulami eu kavua ulubuila mukalenge malu buludiludi nansha.—Danyele 1:11.
DITETA DIA MATUKU DIKUMI
24. Nditeta kayi diakalomba Danyele?
24 Danyele wakalomba mulami eu bua abele mu diteta, wamba ne: “Ndi nkusengelela, ututete tuetu basadidi bebe matuku dikumi malondangane; batupeshe amu bisekiseki bia kudia ne mayi a kunua. Kunyima utangile mpala yetu ne ya bansongalume badi badia biakudia bia ku mesa a mfumu. Nenku, wenzele basadidi bebe muwikala mumone.”—Danyele 1:12, 13, MMM.
25. Mbintu kayi bivua mua kuikala munkatshi mua “bisekiseki” bivuabu bapesha Danyele ne balunda bende basatu?
25 Bu bobu benze matuku dikumi badia anu ‘bisekiseki ne mâyi a kunua,’ bavuaku mua kulua ne ‘mpala miletele’ mishilangane ne ya bakuabu anyi? “Bisekiseki” mmuaku udibu bakudimune muangatshila ku muaku wa mu tshiena-Ebelu udi umvuija “ntete.” Imue Bible idi yandamuna ne: “midioko miume,” idibu bumvuija bu “ntete ya bisekiseki kabukabu itubu badia (bu nkunde ya mikese-mikese ne ya minene).” Bamue bamanyi badi bamba ne: mêyi adi mu mvese mikuabu adi aleja ne: kabavua ne bua kudia anu ntete nkayayi to. Umue mukanda udi wamba ne: “Tshivua Danyele ne balunda bende balomba tshivua biakudia bipepele bivua bantu bonso ba tshianana badia, pamutu pa biakudia bia bishême bia munyinyi bivua ku mêsa a mukalenge.” Nenku, bisekiseki abi bivua mua kuikala biumvuija biakudia bilenga bipika ne nkunde, konkombre, matungulu a ail, a pwaro, nkunde, pasteke, matungulu a bimuma ne mampa menza ne ntete kabukabu. Bushuwa, katuena mua kuamba muntu udi udia biakudia bia mushindu’eu ne: kêna udia bimpe to! Bidi bimueneka ne: mulami au uvua mumvue tshivua Danyele wamba. ‘Nunku yeye wakabumvuila mu bualu ebu, wakabateta matuku dikumi.’ (Danyele 1:14) Ntshinyi tshiakenzeka?
26. Ntshinyi tshiakenzeka kunyima kua diteta dia matuku dikumi, ne bua tshinyi malu akenzeka mushindu’au?
26 ‘Pakajika matuku au dikumi, mpala yabu yakamueneka mipite bulengele, ne mibidi yabu yakasenena mipite ya bansongalume aba bonso bakadi badia biakudia bishême bia mukalenge.’ (Danyele 1:15) Katuena ne bua kuangata bualu ebu bu tshijadiki tshia se: kudia bisekiseki nkupite kudia biakudia bimpe bia munyinyi nansha. Matuku dikumi mmakese bua biakudia kampanda kuambuluishabi muntu bikole, kadi ki mmakese menemene bua Yehowa kukumbajaye disua diende to. Dîyi diende didi diamba ne: ‘Disankisha didi difuma kudi Yehowa didi divuija bubanji, ne kêna utenteka kanyinganyinga pa mutu padi.’ (Nsumuinu 10:22) Bansonga bena Ebelu banayi bavua bitabuje ne beyemene Yehowa, ne yeye kakabalekela to. Kunyima kua bidimu nkama mivule, Yezu Kristo wakenza matuku 40 majima kayi mudie to. Bua muanda eu wakatela mêyi a mu Dutelenome 8:3, atudi tubala ne: ‘Muntu kêna wikala ne muoyo bualu bua bidia nkayabi, kadi utu wikala ne muoyo bualu bua mêyi onso adi apatuka mukana mua Yehowa.’ Bualu buakenzekela Danyele ne balunda bende budi bujadika mêyi aa.
MEJI NE LUNGENYI PAMUTU PA BIAKUDIA NE MVINYO
27, 28. Ntshinyi tshidi tshileja ne: biakudia bivua Danyele ne balunda bende basatu badisunguile bivua mushindu wa kudilongolola ku ntatu minene ivua mibindile kumpala?
27 Matuku dikumi avua a diteta patupu, kadi malu akenzeka kaakashiya muntu ne mpata nansha mikese to. “Biangatshile ku dituku adio, mulami kulekela biakudia ne mvinyo bivuabo babafundile, kubapeshaye amu bisekiseki.” (Danyele 1:16, MMM) Ki mbikole bua kumona meji avua bansonga bakuabu bavua balonga pabu aba ne bua kuikala belele Danyele ne balunda bende to. Kubenga biakudia bia mukalenge bua kudia bisekiseki dituku dionso kuvua ne bua kuikala bualu bua bupale ku mêsu kuabu. Kadi mateta makole avua mabindile kumpala, ne avua ne bua kulomba bansonga bena Ebelu aba budimu ne meji matue. Ne nangananga ditabuja ne dieyemena diabu kudi Yehowa ke bivua ne bua kubambuluisha bua kupanduka mu mateta abu a ditabuja.—Tangila Yoshua 1:7.
28 Mêyi adi alonda aa adi ajadika bua se: Yehowa uvua ne bansongalume aba: ‘Nzambi wakapa bansongalume aba banayi meji ne lungenyi mu diyila dia mikanda yonso ne mu meji makuabu; ne Danyele wakadi ne lungenyi lua kujingulula bikena-kumona bionso ne bilota.’ (Danyele 1:17) Bua kumona mua kutantamena ntatu ivua ilua kumpala, kabavua anu dijinga ne makanda anyi bukole bua mubidi nansha. “Padi meji abuela munda muebe, ne padi dimanya dikusankisha mu muoyo webe, meji neakukube, lungenyi nelukulame, nelukuepule mu njila mubi.” (Nsumuinu 2:10-12, MMM) Atshi si ke tshivua Yehowa mupeshe bansongalume aba banayi ba lulamatu bua kubalongolola bua malu avua alua kumpala.
29. Ntshinyi tshiakambuluisha Danyele bua ‘kujingulula bikena-kumona bionso ne bilota’?
29 Bible udi wamba ne: Danyele “wakadi ne lungenyi lua kujingulula bikena kumona ne bilota.” Mêyi aa kaena umvuija ne: uvua mulue muena lubuku nansha. Bushuwa, nansha mutudi tuangata Danyele bu umue wa ku baprofete banene ba bena Ebelu, nyuma wa Nzambi kavuaku muanji kumusaka bua kuamba mêyi bu mudi: ‘Mukalenge Yehowa udi wamba ne’ anyi “Yehowa wa misumba udi wamba ne.” (Yeshaya 28:16; Yelemiya 6:9) Kadi, nyuma muimpe wa Nzambi ke uvua wambuluisha Danyele bua kumvua ne kujinguluila bantu bikena-kumona ne bilota bivua bisokolola malu avua Yehowa mulongolole bua kuenza.
NDEKELU WA BIONSO, BADI BABELA DITETA DIKOLE
30, 31. Mmunyi muvua ngikadilu uvuabu nende kudi Danyele ne balunda bende mubambuluishe?
30 Bidimu bisatu bia kubalongesha ne kubalongolola biakajika. Pashishe kuakalua diteta dikole: diyikila ne mukalenge. ‘Pakakumbana matuku au akamba mukalenge bua kulua nabu kudiye, kapita ka bantu batungula kakalua nabu kumpala kua Nebukadenesâ.’ (Danyele 1:18) Mpindieu ke dîba divua bansongalume banayi aba ne bua kudiakuila nkayabu. Kulamata mikenji ya Yehowa kuvuaku mua kubambuluisha kupita dilonda bilele bia mu Babulona anyi?
31 ‘Mukalenge wakayikila nabu; munkatshi mua buonso buabu kakasangana bakuabu bu Danyele, Hananiya, Mishaele ne Azaliya. Nunku bakalua bimanyi ba kumpala kua mukalenge.’ (Danyele 1:19) Muanda eu uvua uleja ne: ngikadilu uvuabu nende munkatshi mua bidimu bisatu bivua bifuma ku dipita uvua muimpe! Kabavua bapale to bua kushala badia anu bintu bivua ditabuja ne kuondo kabu ka muoyo bibambile bua kudia. Mu dishala ne lulamatu nansha mu bualu buvua bumueneka bukese, Danyele ne balunda bende bakapeta masanka a bungi. ‘Kuimana kumpala kua mukalenge’ ke tshipatshila tshivua natshi bansongalume abu bonso bavua balonga. Bible ki mmuambe bikalabu bavua basungule anu bena Ebelu aba banayi nansha. Tshidibi, lulamatu luabu luakabapetesha “difutu dinene.”—Musambu 19:11, NW.
32. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: Danyele, Hananiya, Mishaele ne Azaliya bavua ne diakalenga dinene dipite dia kuikala mu lubanza lua mukalenge?
32 Bible udi wamba ne: ‘Udi utangila muntu udi wenza mudimu wende ne lungenyi anyi? Yeye neimane kumpala kua bakalenge.’ (Nsumuinu 22:29) Nenku Nebukadenesâ wakasungula Danyele, Hananiya, Mishaele ne Azaliya bua kuimanabu kumpala kuende, mmumue ne: bua kuikala munkatshi mua bena mudimu ba mukalenge. Mu bionso ebi, tudi mua kumona mushindu uvua tshianza tshia Yehowa tshilombole mianda eyi bua se: ku diambuluisha dia bansongalume aba, nangananga ku diambuluisha dia Danyele, amue malu a mushinga adi atangila disua dia Nzambi amanyike. Bikala kusungudibua bua kuikala munkatshi mua bena mudimu ba mukalenge kuvua bualu bua lumu, lumu lutambe bunene luvua lua kuikala musungula kudi Yehowa, Mukalenge wa diulu ne buloba, bua kumuenzela mudimu wa pa buawu.
33, 34. (a) Bua tshinyi bansongalume bena Ebelu bakakemesha mukalenge? (b) Malu akafikila bena Ebelu banayi adi mua kutulongesha tshinyi?
33 Mutantshi eu Nebukadenesâ kumonaye ne: meji ne bujinguludi bivua Yehowa mupeshe bena Ebelu banayi aba bivua bipite bia bafidi ba mibelu ne bena meji bonso bavua mu lupangu luende. “Pa malu onso a meji ne a lungenyi avua mfumu ubakonka, uvua ubasangana bapite bena majimbu ne bena mbuku bonso ba mu bukalenge buende misangu dikumi.” (Danyele 1:20, MMM) Bivua ne bua kuikala anu nanku. “Bena majimbu” ne “bena mbuku” bavua beyemene dimanya dia malu a dishima a mu Babulona, kadi Danyele ne balunda bende bobu bavua beyemene meji a mulu. Mu mishindu yonso, kakuvua muntu nansha umue wa kubelekeja nabu!
34 Malu ki mmatambe kushintuluka munkatshi mua bidimu bidi bipite ebi to. Mu bidimu lukama bia kumpala B.B., pavua nkindi ya bena Gelika ne mikenji ya bena Lomo bitangalake, nyuma wa Nzambi wakasaka mupostolo Paulo bua kufunda ne: ‘Meji a pa buloba ebu adi mapote ku mêsu kua Nzambi. Bua bakafunda ne: Yeye udi ukuata bena meji mu budimu buabu. Bakafunda kabidi ne: Mukalenge udi mumanye meji a bena meji ne: adi patupu. Nunku muntu katumbidi mu bantu.’ (1 Kolinto 3:19-21) Lelu, tudi ne bua kushala balamate bikole malu adi Yehowa utulongesha ne katuena ne bua kulekela bisankasanka bia panu bitulobesha nansha.—1 Yone 2:15-17.
BAKASHALA NE LULAMATU TOO NE KU NDEKELU
35. Mmalu kayi makuabu atudi bamanye bua balunda basatu ba Danyele?
35 Muyuki wa mu Danyele nshapita 3, udi wakula bua lupingu lua ngolo luakasa Nebukadenesâ mu mpata wa Dula ne bua diteta dia tshikutu tshia kapia udi ujadika bimpe ne: Hananiya, Mishaele, ne Azaliya bavua ne ditabuja dikole. Bena Ebelu aba bavua batshina Nzambi bakashala balamate Yehowa too ne ku lufu luabu. Tudi tuamba nanku bualu mupostolo Paulo wakakula bua bualu buabu pakafundaye bua bantu ‘bakajima bukole bua kapia bua ditabuja diabu.’ (Ebelu 11:33, 34) Badi bilejilu bilenga bua basadidi ba Yehowa, bana ne bakole.
36. Mmudimu kayi wa pa buawu wakapeta Danyele?
36 Kadi bua Danyele, mvese wa ndekelu wa nshapita 1 udi wamba ne: ‘Danyele wakashala mu mudimu eu too ne ku tshidimu tshia kumudilu tshia bukokeshi bua Mukalenge Kolesha.’ Miyuki ya kale idi ileja ne: Kolesha wakatonkola Babulona mu butuku bumue mu 539 K.B.B. Bidi bimueneka ne: bua lumu ne muanzu uvuaye nawu, Danyele wakatungunuka ne kuenza mudimu mu lubanza lua Kolesha. Bulelela, Danyele 10:1 udi utuambila ne: ‘mu tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Kolesha, mukalenge wa Pelasa,’ Yehowa wakabuluila Danyele bualu bua mushinga wa bungi. Bikalaye uvua ne bidimu dikumi ne pamutu pakayabu nende mu Babulona mu 617 K.B.B., nanku uvua ne bua kuikala ne bidimu bitue ku 100 pakamonaye tshikena-kumona etshi tshia ndekelu. Bualu ebu budi buleja ne: wakenzela Yehowa mudimu eu ne lulamatu munkatshi mua bidimu bia bungi!
37. Mmalongesha kayi atudi mua kupeta mu dikonkonona Danyele nshapita 1?
37 Nshapita wa ntuadijilu wa mukanda wa Danyele kêna anu utulondela patupu muyuki wa bansongalume banayi ba lulamatu bakatantamena bimpe mateta a ditabuja. Udi kabidi utuleja mushindu udi Yehowa mua kuangata muntu yonso udiye musue bua kukumbaja disua diende. Muyuki eu udi ujadika ne: bualu budi mua kumueneka bu dikenga, bikala Yehowa mubulekele, budi mua kuambuluisha bua kukumbaja tshipatshila kampanda tshia mushinga. Ne udi utulongesha kabidi ne: kuikala ne lulamatu mu tu-malu tukese kudi kupetesha masanka a bungi.
MMALU KAYI AUDI MUMVUE?
• Ntshinyi tshitudi mua kuamba bua muaba uvua Danyele ne balunda bende basatu bakolele?
• Mmunyi muakatetabu nkoleshilu mulenga uvua nende bansongalume basatu bena Ebelu mu Babulona?
• Mmasanka kayi avua Yehowa mupeshe bena Ebelu banayi bua dikima diabu?
• Tshilejilu tshia Danyele ne balunda bende basatu tshidi tshilongesha basadidi ba Yehowa ba matuku etu malu kayi?
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji30]