Yehova, Nzambi Wahoshaña Nawantu
“Nalembi dehi mwani, tiyaku munukukeña kuhosha.”—YOBA 42:4.
1-3. (a) Muloñadi yitoñojoka yaYehova nidimi dindi chidambukila chikupu nadawantu? (b) Tukudizadi muchinu chibaaba?
YEHOVA waleñeli añelu niantu kulonda yahanjekeña nawu. (Masamu 36:9; 1 Timotewu 1:11) Yehova watachikilili kuleña muntu wateneniyi kapostolu Yowanu nindi “Izu.” (Yowanu 1:1; Chimwekeshu 3:14) Yehova wahosheli naYesu, nawa wamulejeli yitoñojoka yindi nichatiyileñayi. (Yowanu 1:14, 17; Akolose 1:15) Kapostolu Pawulu wahosheli nindi añelu niwena ahanjekaña nawa akweti idimi dambuka chikupu nedimi dawantu.—1 Akorinda 13:1.
2 Yehova wayiluka chikupu añelu ejima niantu aleñayi. Watiyaña kulomba kwawantu amavulu hampinji yoyimu hela chakwila anakuzatisha madimi amboka-mboka. Yehova welaña iku nakutiyilila chinakulombawu antu, iku nakuhosha nawañelu jindi nikuyileja chiyatela kwilawu. Hakwila yatweshi kwila mwenimu, yitoñojoka yaYehova nidimi dindi datela kwikala dambuka chikupu namadimi niyitoñojoka yawantu. (Tañenu Isaya 55:8, 9.) Dichi neyi nakuhosha nawantu, wahoshaña munjila yapela kulonda antu atiyi munakuhoshayi.
3 Muchinu chibaaba, tukudiza chahoshañayi Yehova nawantu munjila yapela. Tukuhanjeka cheñi chapeleshañayi njila yakuhoshelamu nawantu kwesekeja nachidi yuma.
NZAMBI WAHOSHAÑA NAWANTU
4. (a) Idiminyi dazatishiliyi Yehova kuhosha naMosi, Samweli niDavidi? (b) Nsañwinyi yekala muBayibolu?
4 Hadaha Yehova wazatishili idimi dachiHeberu hahosheliyi namuntu watachi, Adama, mwitempa daEdeni. Kuhiñahu, Yehova wahosheli naMosi, Samweli niDavidi. Hela chakwila asonekeleña chiHeberu, ilaña asonekeleña yitoñojoka yaNzambi. Asonekeli mazu afumini kudi Yehova ninsañu yahosha hawubwambu waNzambi nawantu. Chakutalilahu, muBayibolu asonekamu antu ashinshika amukeñeli Nzambi nawa asonekamu niyiluwa yawu. Yuma yejimiyi ayisonekeli kulonda tudizileñaku.—Aroma 15:4.
Ansoneki aBayibolu asonekeli mazu afumini kudi Yehova ninsañu yahosha hachahosheleñayi Nzambi nawantu
5. Nzambi wazatishileña hohu chiHeberu hakuhosha nawantu? Lumbululenu.
5 Yehova wahosheleña hohu nawantu muchiHeberu wanyi. Mpinji yafuminuwu aIsarela muBabiloni, antu amakwawu ahosheleña chiAramayiki. Hadaha dichaletesheli Danyeli, Yeremiya niEzera kusoneka nyikanda yamuBayibolu muchiAramayiki.a (Talenu tumazu twaheshina.)
6. Muloñadi Nyikanda yachiHeberu chayibalumwininuwu muchiGiriki?
6 Alesanderi Muneni washindili nyunza yayivulu mukaayi, dichi chiGiriki atachikili kuchihosha mumatuña amavulu. A Yudeya amavulu atachikili kuhosha chiGiriki, nkumininaku Nyikanda yachiHeberu ayibalumwini muchiGiriki. Iku kubalumuna akwitenaña nawu Septuagint. Dikwadiña kubalumuna kwaBayibolu kwatachi nawa kwekala kwalema. Ankuluñaña ahoshaña nawu Septuagint ayisonekeli kudi akwakubalumuna 72.b (Talenu tumazu twaheshina.) Amakwawu abalumwini kufuma muNsona yachiHeberu hezu hezu, amakwawu nehi. Hela chochu, aYudeya ahosheleña chiGiriki niakwaKristu akuhweleli nawu Septuagint yadiña Izu daNzambi.
7. Idiminyi dazatishili Yesu hakudizisha atumbanji twindi?
7 Yesu wadiña nakuhosha chiHeberu hampinji yadiñayi hamaseki. (Yowanu 19:20; 20:16; Yililu 26:14) Watela wazatishileña cheñi mazu achiAramayiki azatishileñawu hayina mpinji. Ilaña welukili cheñi chiHeberu chakushankulu chahosheleñawu aMosi niatuprofwetu, chatañileñawu mumasinagogi mulungu nimulungu. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Yililu 15:21) Hela chakwila antu ahosheleña chiGiriki niLatini mumpinji yaYesu, Bayibolu hiyahosha nawu wahosheleña awa madimuku.
8, 9. AkwaKristu amavulu ahosheleleñadi chiGiriki, nawa chumichi chinakutudizishadi hadi Yehova?
8 Atumbanji twaYesu atachi ahosheleña chiHeberu, ilaña chafwiliyi Yesu, atachikili kuhosha madimi acheñi. (Tañenu Yililu 6:1.) Nsañu yayiwahi chiyatandili, akwaKristu amavulu ahosheleña chiGiriki chatela ahosheña chiHeberu. Chineli antu amavulu ahosheleña chiGiriki, nyikanda yaMatewu, Maku, Luka niYowanu ayihanini muchiGiriki.c (Talenu tumazu twaheshina.) Cheñi, nyikanda yakapostolu Pawulu ninyikanda yikwawu yamuBayibolu ayisonekeli muchiGiriki.
9 Ansoneki aNyikanda yawakwaKristu yachiGiriki neyi anakukeña kusoneka mazu amuNyikanda yachiHeberu, afumishileña muSeptuagint. Mpinji yikwawu, nsañu yafumishileñawu muniyi nyikanda yambukileñaku nansañu yayeni yadiña muchiHeberu. Dichi Bayibolu yitukweti makonu mwekala tuyiluwa twawakwakubalumuna. Ichi chinakutudizisha nawu Yehova hamonaña idimi hela chisemwa chimu nindi chabadika chikwawuku.—Tañenu Yililu 10:34.
Nzambi wakeñaña nindi tumwiluki nikwiluka nkeñelu yindi hichikweti muloña nedimi ditwahoshañaku
10. Yumanyi yitunadizi kudi Yehova hachahoshañayi nawantu?
10 Tunadizi netu Yehova wahoshaña nawantu kwesekeja nedimi dinakuhoshawu. Yehova wakeñaña nindi tumwiluki nikwiluka nkeñelu yindi hichikweti muloña nedimi ditwahoshañaku. (Tañenu Zekariya 8:23; Chimwekeshu 7:9, 10.) Tunadizi cheñi netu Yehova woneneni ansoneki aBayibolu, ilaña wayitejeli kusoneka yitoñojoka yindi mumazu awu.
NZAMBI WAKIÑAÑA IZU DINDI
11. Muloñadi chitukuhoshela netu Yehova watiyaña madimi ejima ahoshañawu antu?
11 Antu ahoshaña madimi ashiyashana, ilaña Yehova watiyaña. Tuneluki ñahi? MuBayibolu mwekala mazu aYesu antesha ahosheliyi mwidimi dahosheleñayi. (Matewu 27:46; Maku 5:41; 7:34; 14:36) Ilaña Yehova wakwashili antu kusoneka nsañu yaYesu nikuyibalumuna muchiGiriki, nawa mukuhita kwampinji, ayibalumwini mumadimi amakwawu. Chineli Izu daNzambi adituntulwileña kakavulu kudi aYudeya niakwaKristu, Izu Nzambi adikiñili. Iyi nyikanda yatuntulwiluwu ayibalumwini mumadimi amavulu. Chimwahitili yaaka 400 hanyima yakusemuka kwaKristu, John Chrysostom wahosheli nindi nsañu yaYesu anayibalumuni mumadimi awaSiriya, Ejipitu, India, Peresi, Etiyopiya niantu amakwawu.
12. Munjilanyi mwakeñeleñawu kujiyishila Bayibolu?
12 Yaaka yakunyima, antu abalumwineña Bayibolu kushilahu tuhu niayihanineña kakavulu ayikañesheleña. Chimwahitili yaaka 300 kufuma hasemukiliyi Yesu, mwanta wawaRoma Diocletian walejeli antu nindi atela kwocha maBayibolu ejima. William Tyndale watachikili kubalumuna Bayibolu muChizungu chimwahitili yaaka 1,200. William wahosheli nindi, neyi Nzambi yamukwasha kutwalekahu kuhanda, wu kuzata nañovu chakwila nimuntu wabula kushikilamu wakeluka chikupu Bayibolu kubadika nikapristu. Chineli amuyadishileña, Tyndale watemukili kufuma kuEngland kulonda yakabalumuni Bayibolu nikuyipulinta. Hela chakwila akulumpi jansakililu yakutwamba ocheleña maBayibolu ejima, Bayibolu yabalumwiniyi Tyndale yatandili kudi antu amavulu. Nkumininaku, Tyndale amuchiñumwini nshiñu nakumochela hamutondu. Bayibolu yabalumwiniyi yapulukili mumakasa awakulumpi jansakililu yakutwamba, dichi ayizatishili hakubalumuna Bayibolu yaKing James Version.—Tañenu 2 Timotewu 2:9.
13. Kusandujola kwamamanyusikiliputi akushankulu kwamwekeshañadi?
13 Mwalala mumaBayibolu akushankulu mwekala tuyiluwa nikwambuka kwanti nanyikanda yatachi. Hela chochu, akwakusandujola Bayibolu akuluka yitembi asandujoleli chikupu mamanyusikiliputi amavulu, yibalu yamamanyusikiliputi nimaBayibolu abalumwinuwu kushankulu. Hanyima yakuyesekeja, awanini nawu mavasi antesha hohu diwu adiña natuyiluwa twantesha. Ilaña nsañu yamuBayibolu yahimpikili wanyi. Kusandujola kwamuchidiwu kunakwashi atudizi aBayibolu ashinshika kwiluka nawu, Bayibolu yikwetuwu makonu Hiizu daYehova donenewa.—Isaya 40:8.d (Talenu tumazu twaheshina.)
14. Bayibolu yidi mumadimi añahi makonu?
14 Bayibolu yidi mumadimi kubadika ha 2,800, hela chakwila antu akeñeleña kuyijiyisha. Dikwila nawu yabadika nyikanda yejima yiduku makonu. Hela chakwila antu amavulu amukuhwelela wanyi Nzambi, Izu dindi dimukanda wunatandi chikupu mukaayi. MaBayibolu amakwawu akala kutaña nawa oloka chikupu wanyi, ilaña ejima anateli kukwasha muntu kwikala nakuchiñeja nikwiluka chinateli kuhetayi wumi wahaya nyaka.
BAYIBOLU YAKEÑEKELEÑA KUYIBALUMUNA CHACHIHA
15. (a) Kufuma mu 1919 nyikanda yetu yashindamena haBayibolu yinahimpi ñahi? (b) Muloñadi nyikanda yetu chiyayisonekelaña muChizungu?
15 Mu 1919, kadizanvu kanyanya kufuma hadi atudizi aBayibolu akitondeli kwikala “nduñu wamaana nikashinshi.” Hayina mpinji, nduñu wamaana wahosheleña nawantu jaNzambi kuzatisha Chizungu. (Matewu 24:45) Ilaña makonu, nyikanda yashindamena haBayibolu anakuyisoneka mumadimi kubadika 700. Neyi chadiña idimi dachiGiriki kunyima, makonu antu amavulu mukaayi kejima anakuzatisha Chizungu mukuselujola nimumashikola. Dichi nyikanda yetu asambilaña kuyisoneka muChizungu kuhiñahu hiyakuyibalumuna mumadimi amakwawu.
16, 17. (a) Antu jaNzambi akeñeleña Bayibolu yamuchidinyi? (b) Ayikwashili ñahi kwikala naBayibolu yakeñeleñawu? (c) Manakwetu Knorr wakeñeleñadi?
16 Nyikanda yetu yejima yashindamena haBayibolu. Hatachi, antu jaNzambi azatishileña Bayibolu yaKing James Version, yamu 1611. Ilaña mazu azatishiluwu muniyi Bayibolu adiña akushankulu nawa akala kutiya. Kubombelahu, ijina daNzambi adisonekeli nankashi wanyi muniyi Bayibolu hela chakwila mumamanusikiliputi akushankulu adizatishili nankashi. Iyi Bayibolu yadiña nayiluwa nawa yadiña namavasi amakwawu abulili kwikala mumamanyusikiliputi atachi. MaBayibolu amakwawu aChizungu niwena adiña nakukala kwokumu.
17 Mwamweni, antu jaNzambi akeñekeleña kwikala naBayibolu yakubalumuna chiwahi, yoloka nawa yapela kutiya. Dichi, atuñili Komiti yaNew World Bible Translation, nawa amanakwetu amuniyi komiti edishili yibalu yaBayibolu kufuma mu 1950 nakushika mu 1960. Chibalu chatachi hayibalu 6 achidishili hakupompa kwankambi kwadiñaku ha August 2, 1950. Haniku kupompa, Manakwetu Knorr wahosheli nindi, antu jaNzambi akeñekeleña Bayibolu yoloka, yapela kutiya nawa yikuyikwasha kwiluka chalala. Akeñekeleña Bayibolu yapela kutaña nikutiya neyi chadiña nsañu yatachi yasonekeluwu atumbanji twaYesu. Manakwetu Knorr wakeñeleña nindi Bayibolu yaNew World Translation yikakwashi antu amavulu kumwiluka Yehova.
18. Chumanyi chinakwashi mudimu wakubalumuna Bayibolu?
18 Chuma chakeñeleñayi Manakwetu Knorr chamwekeni mu 1963. Bayibolu yaNew World Translation of the Christian Greek Scriptures yadiña munawa madimi, muchiDutch, chiFrench, chiGerman, chiItalian, chiPortuguese, nichiSpanish. Mu 1989, Izanvu Dalombolaña dawaYinsahu jaYehova datuñili dipatimenti kukasanji keneni kamukaayi yakukwasha akwakubalumuna Bayibolu. Kuhiñahu, mu 2005, akwakubalumuna ejima adiña nakubalumuna Kaposhi Kakutalila ayitejeli kutachika kubalumuna Bayibolu. Dichi, chayinu mpinji Bayibolu yaNew World Translation yamukuma hela yachibalu yidi mumadimi akubadika 130.
19. Chumanyi chalema chamwekeni mu 2013, nawa tukadizadi muchibaba chinalondeluhu?
19 Chizungu chinahimpi kufuma hedishiluwu Bayibolu yatachi yaNew World Translation, dichi yakeñekeleña kuyisoneka chachiha. Ha October 5 ni 6, 2013, antu akushika ku 1,413,676 kufuma kumatuña 31 apompeli nawa amakwawu ayisokankesheli nakutiyilila hayisanji kukubulakana kwahachaaka kwanamba 129. Membala waMwizanvu Dalombolaña wedishili Bayibolu yaNew World Translation muChizungu. Antu apompeli atiyili kuwaha chikupu nawa amavulu adilili hayinkeluwu Bayibolu. Anhoshi chatañileñawu nsona muniyi Bayibolu yayiha, antu ejima etejeli nawu yapela kutaña nikutiya. Muchibaba chinalondeluhu tukadiza jajivulu haniyi Bayibolu, kushilahu nichinakuyibalumunawu mumadimi amakwawu.
a Ezera 4:8–6:18, 7:12-26; Yeremiya 10:11 niDanyeli 2:4b–7:28 hatachi ayisonekeli muAramayiki.
b Septuagint chayamukwila nawu “70.” Chidi neyi atachikili kubalumuna yaaka 300 henohu Kristu kanda nawa ayimanishili chimwahitili yaaka 150 henohu wenza dehi. Iku kubalumuna kuchidi kwalema nimakonu muloña kwakwashaña ankuluñaña kutiyisha mazu amuchiHeberu akola hela mavasi ejima.
c Antu amakwawu ahoshaña nawu Matewu wasonekeli mukanda windi muchiHeberu nawa diyi wawibalumwini muchiGiriki.
d Talenu Apendikisi A3 muNew World Translation yasonekawu chachiha; nichibaaba chinakwila nawu “How Did the Book Survive?” mubuloshuwa yaA Book for All People, mafu 7-9