Bug Muma Namba 44​—Tich Joote

Jandiko: Luka

Ne Ondike: Rumi

Ne Otiek Ndike: Chiegni 61 E.N.

Kinde Miwuoyoe: 33 E.N.–Chiegni 61 E.N.

EBUK namba 42 kuom Ndiko ma okudhi gi much Nyasaye, Luka ndiko weche mawuoyo kuom ngima Yesu gi jolupne, gik ma ne gitimo, kod kaka ne gitiyo tij Nyasaye nyaka chieng’ ma Yesu ne oidho e polo. Buk namba 44 e Ndiko, ma en Tich Joote, medo wuoyo kuom Jokristo mokwongo konyiso kaka ne ochak kanyakla kokalo kuom teko mar roho maler. Bugni bende nyiso dongruok mar tij lendo, mokwongo e kind Jo-Yahudi to bang’e ne oganda dhano mag pinje duto. Sula 12 mokwongo wuoyo ahinya kuom gik ma Petro ne otimo, to sula 16 modong’ wuoyo kuom gik ma Paulo ne otimo. Luka ne tiyo machiegni ahinya gi Paulo, kodhi kod Paulo e wuodhene mang’eny.

² Bugni ondiki ne Theofilo. Nikech iluonge ni “Jaduong’ Theofilo,” nyalo bedo ni ne en gi migawo moro maduong’, kata onyalo mana bedo nying’ mar nyiso luor. (Luka 1:3) Bugni oting’o weche manyiso ratiro chakruok kod dongruok mar kanyakla mar Jokristo. Ochako gi kaka Yesu ne ofwenyore ne jopuonjrene bang’ chier, kendo owuoyo kuom gik madongo ma ne otimore chakre higa mar 33 nyaka chiegni 61 E Ndalowa, ma gin higini madirom 28.

³ Chakre kinde machon iwacho ni jandik Injili mar Luka bende ema ne ondiko bug Tich Joote. Buge ariyogi ondiki ne Theofilo. Luka tudo weche manie buge ariyogo kaka buge mondiki gi ng’ato achiel ka onwoyo weche motiekogo Injili mar Luka e chako bug Tich Joote. Nenore ni Luka ne otieko ndiko bug Tich Joote chiegni higa mar 61 E Ndalowa, nyalo bedo ni ka higini ariyo ma ne obedogo Rumi ka en gi Paulo dhi rumo. Nikech onyiso weche ma ne otimore nyaka e higano, onge kaka ne inyalo tiek ndike kapok higano ne ochopo, kendo weyo ma ok ondiko kaka ne ong’ad bura ma ne Paulo nigo e nyim Kaisar nyiso ni ne otiek ndike higano.

⁴ Chakre kinde machon ahinya, josomo manono weche mag Muma oseyie ni Tich Joote en achiel kuom ndiko maler. Kuonde moko mag bugno yudore e oboke moko machon ma podi nitie mag Ndiko mag Dho-Grik, moloyo kaka miluongo ni Michigan Na. 1571 (P³⁸) mar higini mag 200 kata 300 E Ndalowa, kod Chester Beatty Na. 1 (P⁴⁵) mar higini mag 200. Oboke ariyogi nyiso ni bug Tich Joote ne yudore kaachiel gi buge mamoko mag Ndiko mokudhi gi much Nyasaye, kendo mano nyiso ni nying bugno ne oseket chon e oboke moting’o nyinge buge maler. Yo ma Luka ndikogo e bug Tich Joote nyiso ratiro ma waseneno e Injili ma ne ondiko. Sir William M. Ramsay keto jandik Tich Joote e kind “josomo manie rang’iny mamalo,” kendo olero tiend wachno kama: “Wacho adiera e wach maduong’ madwarore kuom jasomo mandiko weche machon. Gik mowacho nyaka bed migeno.”a

⁵ Edwin Smith, ma ne en jatend yiedhi mag lweny mag Ingresa e Nam mar Mediterania e kinde Lweny Mokwongo mar Piny, ne ondiko e gaset mar The Rudder, Mach 1947 wechegi manyiso ratiro ma Luka ndikogo: “Yiedhi machon ne ok chik kitiyo gi ngayi achiel ma ochom e tok yie kaka mag ndalowagi, to ne ichikogi gi ngayi ariyo madongo moket koni gi koni e bath yie; kuom mano Luka tiyo gi wach manyiso ni ne ok en ngayi achiel. [Tich 27:40] . . . Wasefwenyo bang’ nono weche duto ma Luka wacho kuom kuonde ma yieno ne ringoe, chakre kinde ma ne owuok Mbita Mokuwe nyaka ne ogowo Melita, ni gin weche ma adiera margi ose sir e yore mamoko bende, manyiso ma onge kiawa ni wechego gin adier; kendo weche mondiko kuom kinde ma yieno ne okawo ka nie nam winjore gi bor ma ne oringoe; kendo mogik, yo molerogo chal mar kama ne gi gowoe chal achala gi kaka ochal kindegi. Wechego duto nyiso ni kuom adier Luka ne ni e yieno mana kaka owachi, kendo e wi mano osenyisore ni en ng’at ma inyalo gen ahinya kuom gik moneno kod gik mowacho kendo gik mowacho gin adier.”b

⁶ Gik machon ma osekuny e lowo riwo lwedo ni weche ma Luka ne ondiko gin adier. Kuom ranyisi, gik mokuny e lowo ei dala Efeso ose elo hekalu mar Artemi kaachiel gi kar tugo machon kama ne Jo-Efeso okeloe koko ne jaote Paulo. (Tich 19:27-41) Gik ma oger mondik korgi oseyudi masiro ratiro wach ma Luka tiyogo mar “jodong buch dala” koluongogo jotelo mag Thessalonika. (17:6, 8) Gik moko ariyo ma ondiki korgi e Malta bende nyiso ni wach ma Luka notiyogo koluongo Publio ni “jaduong’ chula” mar Melita, ne ni kare.​—28:7.c

⁷ E wi mano, Luka ondiko kendo ochano twege ma ne ogol gi Petro, Stefano, Kornelio, Tertullo, Paulo, kod joma moko, e yo ma twegego duto opogore. Bende twege ma Paulo ne ogolo e nyim ji mopogore opogore bedo gi lokruok kaluwore gi chal mar ji ma ne owuoyogo. Mani nyiso ni Luka ne ndiko mana gima en owuon ne oneno kata ne ondiko gima joneno moko ne owachone. Luka ok en mana jandiko ma ichuogo.

⁸ Gik matin ahinya ema ong’ere kuom ngima Luka. Luka owuon ne ok en jaote to ne otiyo kanyachiel gi jogo ma ne gin joote. (Luka 1:1-4) Kuonde adek jaote Paulo tiyo gi nying Luka. (Kolo. 4:10, 14; 2 Timo. 4:11; File. 24) Kuom higini moko ne otiyo kanyachiel gi Paulo, ma ne luonge ni “jathieth mwahero.” Luka tiyo gi wach mawacho ni ‘gin’ kendo oloko otiyo gi wach mawacho ni ‘wan,’ gima nyiso ni Luka ne ni kanyachiel gi Paulo e Troa e wuodh Paulo mar ariyo e tij misonari, kendo nyalo bedo ni ne odong’ Filipi nyaka Paulo ne oduogo, mi kendo odhi kanyaachiel gi Paulo ka Paulo ne dhi Rumi chung’ e nyim bura.​—Tich 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

GIMOMIYO BUGNI KONYO

³² Bug Tich Joote medo chiwo neno e wi weche ma osewachi e Injili duto manyiso ni Ndiko mag Dho-Hibrania gin adier kendo okudhgi kod much Nyasaye. Ka Pentekost ne kayo machiegni, Petro ne onyiso kaka weche ariyo ma ne okor ne ochopo, tiende ni “wach ma ne Roho Maler owacho gi dho Daudi kuom Judas.” (Tich 1:16, 20; Zab. 69:25; 109:8) Petro bende ne onyiso oganda ma ne ochokore chieng’ Pentekost ni kuom adier, ne gineno kaka weche ma ne okor chon ne chopo kane onyisogi kama: “Ma e wach ma janabi Joel nowuoyoe.”​—Tich 2:16-21; Joel 2:28-32; pim bende Tich 2:25-28, 34, 35 gi Zab. 16:8-11 kod Zab. 110:1.

³³ Mondo omi oganda ma ne ochokore oko mar hekalu obed gi yie, Petro kendo ne otiyo gi Ndiko mag Dho-Hibrania, mokwongo konwoyo weche ma ne Musa owacho, kae to omedo ni: “Jonabi duto, chakre Samuel, gi jo ma noluwo bang’e, ji duto ma nowuoyo, gin bende ne ginyiso ndaloni.” Bang’e kane en e nyim Sanhedrin, Petro ne onwoyo weche manie Zaburi 118:22 konyiso ni Kristo, kaka kidi ma jogedo ne osedagi osebedo “kidi moriwo kor ot.” (Tich 3:22-24; 4:11) Filipo ne olero ne Ja-Ethiopia ma bwoch kaka wach ma ne okor e Isaiah 53:7, 8 ne osechopo, kendo kane Ja-Ethiopiani osepuonjore mowinjo tiend wach, ne okwayo mondo obatise. (Tich 8:28-35) Kamano bende, kane owuoyo gi Kornelio kuom Yesu, Petro ne owacho kama: “Jonabi duto nyiso kuome.” (10:43) Kane iwuoyo kuom wach tero ji nyangu, Jakobo ne osiro paro ma ne ong’ado kowacho ni: “Kendo wachni owinjore gi weche jonabi, kaka ondiki niya.” (15:15-18) Jaote Paulo ne otiyo gi ndikogo mag jonabi. (26:22; 28:23, 25-27) Bedo ni jopuonjre gi joma ne winjogi ne oyie ni Ndiko mag Dho-Hibrania en Wach Nyasaye, nyiso ma onge kiawa ni ne okudhgi gi much Nyasaye.

³⁴ Tich Joote konyo ahinya e nyiso kaka kanyakla mar Jokristo ne ochaki kendo kaka ne odongo e bwo teko mar roho maler. Ei bug Tich Joote duto, waneno gweth mag Nyasaye ma ne okelo dongruok, waneno chir kod mor mar Jokristo mokwongo, kaka ne gichung’ motegno e bwo sand, kod chuny mar bedo moikore tiyo ne Nyasaye kaka nenore kuom kaka Paulo ne oyie dhi lendo e piny ma wendo kendo dhi Makedonia. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Kanyakla mar Jokristo sani ok opogore gi mokwongo, nikech obedo e achiel kuom hera, riwruok, kod paro achiel kaka omedo wuoyo kuom “timbe madongo mag Nyasaye” ka roho maler tayo kanyaklano.​—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

³⁵ Bug Tich Joote nyiso kaka Jokristo onego oti tij lando Pinyruodh Nyasaye. Paulo owuon ne oketo ranyisi maber kane owacho kama: “Ne ok aluoro ngang’ nyisou gimoro ma dikonyu, ka apuonjou e lela kendo e uteu.” Kae to omedo wacho kama: “Nahulo ratiro.” Wach mar ‘hulo ratiro’ en gima waneno e bug Tich Joote mangima, kendo onenore e yo maber ahinya e paragraf mogik mag bugno, kama chiwruok mar Paulo gi chunye duto e tij lendo kod puonjo, kata mana e bwo twech nenore e wechegi: “To a onyango nyaka yuso piny noyawonigi wach pinyruodh Nyasaye, kendo notemo semogi mondo giyie kuom Yesu, kogolo weche e Chik Musa kod Jonabi.” We uru mondo kinde duto wati tij Pinyruoth gi chuny achiel!​—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

³⁶ Twak mar Paulo ne jorit-kanyakla mag Efeso oting’o puonj mang’eny manyalo konyo jorit ma kindegi. Nikech jodongogi owal kuom roho maler, en gima dwarore ahinya mondo ‘giritre giwegi, kendo girit kweth duto,’ ka gikwayogi gi muolo kendo ritogi kuom ondiegi moowore. Mani ok en wach monego okaw mayot! Jorit-kanyakla onego osik ka rito kendo gigerre kuom ng’wono mar Nyasaye ma ok wawinjore yudo. Ka gitiyo matek mondo gikony jogo moyomno, nyaka ‘gipar weche Ruoth Yesu, kaka nowacho niya, “Miyo kelo gueth moloyo kawo.” ’​—20:17-35.

³⁷ Twege mamoko ma Paulo chiwo bende nyiso maler puonj mag Muma. Kuom ranyisi, waneno yo mariek ma ne ochiwogo paro kane ogolo twak ne jo Stoiko kod jo Epikurio e Areopago. Mokwongo onwoyo weche ma ne ondiki kar misango, ‘Ni Nyasaye Ma Ok Ong’e,’ kendo otiyo gi wachno kolero ni Nyasaye achiel madier, Ruodh polo gi piny, ma ne ochweyo ogendini duto kowuok kuom dhano achiel kowacho ni, “ok obor kodwa ng’ato ka ng’ato.” Kae to onwoyo weche mag johug wendegi, “Nimar wan bende wan kothe,” konyiso kaka en paro ma nono wacho ni ne ochwegi gi kido ma onge ngima kendo molos gi dhahabu, fedha, kata kite. Kamano, Paulo nyiso e yo mariek ni Nyasaye mangima ema nigi loch e wi gik moko duto. Owuoyo kuom chier mana sama owacho wechene mag giko, to kata sano ok oti gi nying Kristo. Ne omiyo giwinjo tiend puonj mar ni Nyasaye achiel madier e jaloch mamalo chutho e wi gik moko duto kendo mano ne omiyo jomoko kuomgi obedo gi yie.​—17:22-34.

³⁸ Bug Tich Joote jiwo wach mar dhi nyime gi puonjruok “Ndiko duto” gi kinda. Kane Paulo okwongo lendo Beria, Jo-Yahudi ma ne ni kuro ne opuo kuom bedo joma ne “paro maber” nikech “ne girwako Wach ka chunygi oikore chutho, ka ginono weche manie Ndiko pile, mondo gine ka wechego dibed kamano.” (17:11) Kindegi, mana kaka kindego, wach mar nono Ndiko gi kinda ka ng’ato tiyo kanyachiel gi kanyakla ma nigi roho mar Jehova biro kelo gweth mar bedo gi adiera kaachiel gi yie motegno. En mana kuom puonjruok e yo ma kamano eka ng’ato biro winjo tiend puonj mowuok kuom Nyasaye. Wach maber moting’o achiel kuom puonjgi yudore e Tich Joote 15:29. Bura maduong’ moting’o joote kod owete ma jodong-kanyakla e Jerusalem ne onyiso kae ni, kata obedo ni tero nyangu ne ok en gima ochuno kuom Israel mowal kuom roho, ne nitie chike ma ne kwero lamo kido, remo, kod chode.

³⁹ Kuom adier jopuonjre mokwongogo ne opuonjore Ndiko mokudh gi much Nyasaye kendo ne ginyalo nwoyo ndikogo kendo tiyo kodgi kaka dwarore. Ne gijiwore kuom bedo gi ng’eyo makare kendo gi roho mar Nyasaye mondo gilo sand mager. Petro gi Johana ne oketo ranyisi ne Jokristo duto kane giwacho gi chir ne joloch ma ne kwedogi: “Ka obet kare nyim Nyasaye, mondo wawinju moloyo Nyasaye, ng’aduru wach uwegi. Wan to ok wanyal ling’ kuom gik ma ne waneno kendo, winjo.” Kendo kane ochak okelgi e nyim Sanhedrin, ma ne ‘osekwerogi matek’ ni mondo kik gimed puonjo e nying Yesu, jootego ne odwoko ka gichung’ kar tiendgi niya: “Onego wawinj Nyasaye moloyo winjo dhano.” Neno ma ne gichiwo ma ok giluor ne obedo thuolo maber mar jolochgo winjo wach Nyasaye, kendo ne omiyo japuonj Chik ma nyinge Gamaliel ma ne ong’ere owacho wechene mong’ere mariwo lwedo wach bedo thuolo e lamo, kendo mano ne omiyo ogony jootego.​—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

⁴⁰ Dwaro maber mar Jehova kuom wach Pinyruoth, ma en wach ma yudore e Muma duto, ijiwo ahinya e bug Tich Joote. E chak bugno iwuoyo kuom ndalo 40 mag Yesu kapok oidho odhi e polo “kowuoyonigi kuom pinyruodh Nyasaye.” Kane jopuonjrene openje wach duoko Pinyruoth ne Israel ema ne Yesu onyisogi ni mokwongo nyaka gibed jonenone nyaka tung’ piny. (1:3, 6, 8) Kachakore gi Jerusalem, jopuonjre ne olando wach Pinyruoth gi chir ma ok giyiengni. Sand ne omiyo ochiel Stefano gi kite kendo jopuonjre ne okere e pinje mamoko. (7:59, 60) Ondiki ni Filipo ne olando “Wach Maber kuom pinyruodh Nyasaye” koyudo nyak maber e Samaria kendo ni Paulo kod jowetene nolando wach “pinyruoth” e Asia, Korintho, Efeso, koda Rumi. Jokristo mokwongogi duto ne oketo ranyisi maber miwuoro mar keto geno kuom Jehova chuth kod roho mare ma konyogi. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Nikech neno kinda kaachiel gi chir motegno ma ne gin-go, kendo neno kaka Jehova ne ogwedho kinda margi, wan bende wajiwore mondo wachung’ motegno e lando ‘nigi wach pinyruodh Nyasaye.’​—28:23.

[Weche moler piny]