Nonro mag Chenro mar Chokruok mar Ngimawa kod Tijwa
SEPTEMBA 3-9
MWANDU MA YUDORE E WACH NYASAYE | JOHANA 1-2
“Yesu Timo Hono Mare Mokwongo”
Kristo Nonyiso Teko ma Nyasaye Nigo
3 Yesu notimo hono mare mokwongo e nyasi mar kend ma ne otim Kana man Galili. Nyaka bed ni welo ma nobiro e nyasino ne ng’eny moloyo ma ne weg arus paro. Bed ni ji e ma ne ng’eny kata ne nitie wach machielo, gima ong’ere en ni divai norumo. Achiel kuom welo ma ne nitie kanyo ne en Maria min Yesu. Nyaka bed ni kuom higni mang’eny, nosebedo koparo ahinya kuom weche ma nokor ni wuode ne dhi timo. Nong’eyo ni wuodeno ne idhi luong ni “Wuod Ng’at Mamalo Chutho.” (Luka 1:30-32; 2:52) Dibed ni nong’eyo ni wuodeno ne nigi teko ma pok nofwenyore? Gima ong’ere ayanga en ni kane Maria gi Yesu ni Kana, ne gikecho weg arus kendo ne gidwaro konyogi mondo kik giyud gi wich kuot. Yesu nong’eyo ni rwako welo ne en gima ochuno. Omiyo, notimo hono mar loko pi chiegni lita 380 obedo “divai maber moloyo.” (Som Johana 2:3, 6-11.) Be nochuno ni Yesu nyaka tim honono? Ooyo. Notimo kamano nikech nodewo ji kendo noluwo ranyisi mar Wuon mare me polo kuom bedo jachiwo.
Hono Mokwongo ma Yesu Otimo e Arus
Mano e hono mokwongo ma Yesu hango timo. Jopuonjre Yesu manyien-go medo bedo gi yie motegno kuome bang’ neno hono motimono. Bang’e, Yesu, min-gi, kod owetene, mako wuoth nyaka e taon mar Kapernaum man machiegni gi Nam Galili.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 1:1
Wach: E dho Grik en ho loʹgos. Oti kode kae kod e Joh 1:14 gi Fwe 19:13 kaka nying migawo. Johana konyowa ng’eyo ni wuon nyingno en Yesu. Nyingno notigo kiwuoyo kuom Yesu ka pok nobiro e piny, e kinde ma noyalo e piny ka, kod kosedok e polo. Yesu e ma ne wuoyo e lo Nyasaye kokowo weche Nyasaye ne chuech mamoko ma ni e polo kod dhano bende. Omiyo, nenore ni ka ne Yesu pok obiro e piny, Jehova ne tiyo kode e wuoyo gi dhano, kotiyo kaka Wach.—Cha 16:7-11; 22:11; 31:11; Wu 3:2-5; Bur 2:1-4; 6:11, 12; 13:3.
nigi: Wach Grik ma en pros otigo kae e nyiso gima ni machiegni gi nyawadgi kata ma ni kanyachiel gi nyawadgi. Bende, onyiso ji ariyo mopogore, kuom ranyisi, kae onyiso Wach kod Nyasaye achiel kende maradier.
Wach ne en nyasaye: Tiende ni, “ne en e kit Nyasaye.”
Gima Onego Wang’e e Wi Wuoro, Wuowi, kod Roho Maler
Kuom ranyisi, par ane gima Johana ne omedo ndiko e sula mokwongo, kwan matindo 18: “Onge ng’a moseneno Nyasaye [Manyalo-Duto].” Kata kamano, dhano to oseneno Yesu ma en Wuowi nimar Johana wacho kama: “Wach [Yesu] nodoko ringruok, mi nodak e dierwa; ne waneno duong’ne.” (Johana 1:14) Kuom mano, nyalo bedo nade ni Wuowi en Nyasaye Manyalo-Duto? Johana bende wacho ni Wach ne ni “kod Nyasaye.” Kuom mano, ere kaka ng’ato nyalo bedo gi ng’at machielo to podi kendo obed ng’atno? (Johana 1:34) E wi mano, kaka ondiki e Johana 17:3, Yesu keto e yo ma ratiro pogruok mantie e kind en, kod Wuon mare manie polo. Oluongo Wuon mare ni “Nyasaye makende maradier.” Ka Johana chiegni tieko ndiko Injili mare, omedo wacho kama: “To magi ondiki mondo uyie ni Yesu en Kristo, Wuod Nyasaye.” (Johana 20:31) Ne ni Yesu ok luong ni Nyasaye, to iluonge mana ni Wuod Nyasaye. Weche mamoko ma wachako waneno ei Injili mar Johana, konyowa ng’eyo tiend ndiko mar Johana 1:1. Yesu, ma en e Wach, en “nyasaye,” tiende ni, en gi migawo maduong’ to ok ni en e Nyasaye Manyalo-Duto.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 1:29
Nyarombo mar Nyasaye: Ka nosebatis Yesu mi Jachien oteme, Johana Jabatiso noluonge ni “Nyarombo mar Nyasaye.” Wechego yudore e ndikoni to kod Joh 1:36 kende. (Ne Apendiks A7 e nwt.) Pimo Yesu gi nyarombo en gima owinjore. E Muma, rombo ne ichiwoga kaka misango ma ng’ato golo konyisogo ni ong’eyo ni en jaricho, kendo okwayo mondo Nyasaye oyie kode. Mano ne en ranyisi ma ne nyiso kaka Yesu ne dhi chiwo ngimane makare mondo ores dhano. Weche motigo ni “Nyarombo mar Nyasaye” otudore gi ndiko mang’eny. Nikech Johana nolony gi Ndiko mag Dho-Hibrania, nyalo bedo ni weche ma notiyogogo otudore gi achiel kuom weche maluwogi kata mamoko: Yim ma Ibrahim nochiwo kaka misango kar Isaka (Cha 22:13), nyarombo mar Pasaka ma Jo-Israel noyang’o e piny Misri ka ne igologi e tuech mar bedo wasumbni (Wu 12:1-13), kata nyayim (nyarombo ma dichwo) ma ne ichiwo e altar ma ne ni Jerusalem okinyi kokinyi kendo odhiambo kodhiambo (Wu 29:38-42). Kata, nyalo bedo ni Johana ne paro weche ma nokor e bug Isaiah kama Jehova wachoe ni ‘jatichne’ ne dhi bedo “kaka nyarombo mitero kar yeng’o.” (Isa 52:13; 53:5, 7, 11) Ka ne jaote Paulo ndiko barua mokwongo ne Jo-Korintho, noluongo Yesu ni “nyarombo mar Pasaka.” (1Ko 5:7) Jaote Petro nowuoyo kuom remb Kristo kowacho ni en “remo ma nengone tek kaka remb nyarombo ma onge mbala kendo maler chuth.” (1Pe 1:19) E bug Fweny, iwuoyo kuom Yesu nyadi 25 gi wiye kaka “Nyarombo.”—Kuom ranyisi e Fwe 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.
SEPTEMBA 10-16
MWANDU MA YUDORE E WACH NYASAYE | JOHANA 3-4
“Yesu Chiwo Neno ne Dhako ma Nya-Samaria”
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 4:6
nool: E Muma te, kae kende e miwachoe ni Yesu “nool.” Ne en sa auchiel odiechieng’ kama, to noyudo Yesu osebedo gi wuoth ma rabora e okinyino koa e Hoho mar Jordan ma Judea kotwenyo nyaka Sikar ma Samaria ma ne ni malo ahinya.—Joh 4:3-5; ne Apendiks A7 e nwt.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 3:29
osiep wuon kisera: E ndalo ma nindiko Muma, wuon kisera ne bedo gi osiepne moro ma ne chung’ne e arus kendo ma ne konye e chano weche arus. Ne inene kaka jagam kata ng’ama tudo joma dwaro kendore. E odiechieng arus, miaha kod joma nokowe ne bedo e od wuon kisera kata e od wuon mare kama ne idhi bagee nyasi mar chiemo. Seche ma ne ji dhi nyime gi chiemo, osiep wuon kisera ne bedo gi ilo ahinya kowinjo dwond wuon kisera ka wuoyo gi miaha. Osiep wuon kiserano ne bedo ma mor nikech noneno ni notieko tich ma nomiye e yo maber. Johana nopimore gi “osiep wuon kisera.” Yesu e ma ne en wuon kisera, to jopuonjrene koriw kanyachiel ne gin miahane. Ka ne Johana Jabatiso iko ne Mesia yo, nokonyo jokanyo mokwongo tik-tik ma ni e grub “miaha” fwenyo Yesu Kristo. (Joh 1:29, 35; 2Ko 11:2; Ef 5:22-27; Fwe 21:2, 9) Ka “osiep wuon kisera” nosetimo tije mar tudo Kristo gi miahane, koro tije ne ok dhi nyisore ahinya. Mano e momiyo Johana nomedo kama: “Ng’atno [Yesu] nyaka sik ka omedore, an to nyaka asik ka adok chien.”—Joh 3:30.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 4:10
pi mangima: Wach Grik motigo kae otigo aching’ kiwuoyo kuom pi ma mol kata pi maliw ma bubni ka wuok e lowo. Opogore gi pi mogudore aguda e yawo. E Law 14:5, wach mar Hibrania molok ni “pi mamol” tiende sie en “pi mangima.” Ndiko mar Yer 2:13 kod 17:13 wuoyo kuom Jehova kaka “soko mar pi mar ngima,” kata ‘ma kelo ngima.’ Ka ne Yesu wuoyo gi Nya-Samaria, nowuoyo kuom “pi mangima” e yor ranyisi, ma dhakono to noparo ni en pi masie.—Joh 4:11; som weche mag timo nonro e Joh 4:14.
SEPTEMBA 17-23
MWANDU MA YUDORE E WACH NYASAYE | JOHANA 5-6
“Luw Yesu ka In gi Paro Mowinjore”
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 6:10
ji ne obetie, chiegni ji ma kwan-gi dirom 5,000: “Ji” inyalo lok bende ni “chwo.” Injili mar Mathayo kende e ma medo ni “ka ok okwan mon kod nyithindo matindo” sama owuoyo e wi hononi. (Mat 14:21) Omiyo, nyalo bedo ni joma ne omi chiemo e yor hono chieng’no ne okalo ji 15,000.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 6:14
Janabi: Jo-Yahudi mang’eny e kinde Yesu ne geno ni janabi ma chalo gi Musa miwuoyoe e Rap 18:15, 18 e ma ne dhi bedo Mesia. Weche motigo e Joh 6:14 ni “ma nonego obi e piny” nyalo bedo ni wuoyo e wi kinde ma ne igeno ni Mesia ne dhi fwenyore. Johana kende e ma nondiko weche ma ni e wesni.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 6:27, 54
chiemo ma tow . . . chiemo ma siko nyaka chieng’: Yesu nong’eyo ni nitie joma ne luwe gi jopuonjrene mana nikech wach chiemo. Chiemo mar ringruok miyo ji bedo mangima mana kuom kinde machuok; chiemb chuny ma yudore e Wach Nyasaye to miyo ji thuolo mar yudo ngima ma nyaka chieng’. Yesu nojiwo oganda ma ne luwe ni giti ne “chiemo ma siko nyaka chieng’,” tiende ni, gitim kinda e chamo chiemb chuny kendo giket yie kuom gik ma gipuonjore.—Mat 4:4; 5:3; Joh 6:28-39.
ma chamo ringra kendo ma madho remba: Weche molworo ndikoni nyiso ni joma chamo ringre Yesu kendo madho rembe timo kamano e yor ranyisi, tiende ni, giketo yie kuom Yesu Kristo. (Joh 6:35, 40) Yesu nowacho wechegi e higa mar 32, omiyo, ne ok owuo kuom Chiemo Modhiambo mar Ruodhwa ma ne odhi chako higa achiel bang’e. Nowacho wechegi ka “Pasaka, ma en sawo mar Jo-Yahudi” ne chiegni (Joh 6:4), omiyo, wechego ne nyalo paro ne jowinjone nyasi ma ne chiegni chakoreno, kod kaka remb nyarombo nomiyo ores ngimagi e otieno ma ne giwuokie Misri (Wu 12:24-27). Yesu ne jiwonegi ni rembe ma ne dhi chuer ne dhi yawo ne jopuonjrene thuolo mar yudo ngima ma nyaka chieng’.
w05-SW 9/1 21 ¶13-14
Wanawuoth e Nying Jehova Nyasachwa
13 Kata kamano, ogandano noramo ni nyaka giluw Yesu, kendo ne giyude “loka Nam” mana kaka Johana nyisowa. Ang’o momiyo ne giluwe kamano kata obedo ni nosetamore ni kik gikete ruoth? Thothgi ne dwaro mana chiemo ka giparo gik ma Jehova nomiyo joge e thim e ndalo Musa. Ne gineno ni Yesu nonego odhi nyime miyogi chiemb ringruok. Yesu nofwenyo paro mobam ma ne gin-go, omiyo, nochako puonjogi adiera ma ne nyalo konyogi mondo gibed gi paro mowinjore. (Johana 6:17, 24, 25, 30, 31, 35-40) Nikech mano, jomoko nochako ng’ur, to ahinya-ahinya ka Yesu nonyisogi niya: “Adier, adier, awachonu ni, ka ok uchamo ringre Wuod dhano kendo ka ok umadho rembe, uonge ngima kuomu uwegi. Ng’ato ang’ata ma chamo ringra kendo ma madho remba nigi ngima ma nyaka chieng’, kendo abiro chiere e chieng’ giko.”—Johana 6:53, 54.
14 Ranyisi ma Yesu ne tiyogago ne miyo ji nyiso ayanga ka be ne gidwaro wuotho gi Nyasaye kata ooyo. Mano e gima notimore kae. Ranyisino noelo paro ma ji ne nigo e chunygi. Muma wacho niya: “Kane giwinjo mano, thoth jopuonjrene nowacho niya: ‘Wechego bwogo ji; en ng’a ma nyalo winjogi?’” Yesu noleronegi ni kik gikaw wechego aching’. Nonyisogi kama: “Roho mar Nyasaye e ma chiwo ngima; ringruok onge gi tich kata matin. Weche ma asewachonu gin moa kuom roho maler kendo gikelo ngima.” Kata kamano, jomoko noweyo dhi nyime winje. Inyisowa kuomgi kama: “Thoth jopuonjrene nodhi mi gidok ne gik ma ne giweyo chien kendo ne ok ginyal dhi nyime wuotho kode.”—Johana 6:60, 63, 66.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 6:44
oywaye: Kata obedo ni e dho Grik, wach molok kae ni ‘ywayo’ nitiyogo kiwuoyo kuom ywayo gogo momako rech (Joh 21:6, 11), mano ok nyis ni Nyasaye ywayo ji ire githwon. Wachni inyalo lok bende ni “lombo,” kendo nyalo bedo ni Yesu nowacho wechego koparo weche ma ni e Yer 31:3 kama Jehova nonyisoe jotichne machon niya: “Aseyuayo chunyi.” (Septuagint bende tiyo gi wach Grikno e ndikoni.) Joh 12:32 nyiso ni Yesu bende ywayo ji duto ire. Muma nyiso ni Jehova omiyo dhano duto nyalo mar yiero gima gidwaro. Ng’ato ka ng’ato yiero owuon ka be obiro tiyo ne Nyasaye kata ooyo. (Rap 30:19, 20) Nyasaye ywayo mana joma chunygi oikore rwako adiera. (Za 11:5; Nge 21:2; Tic 13:48) Otimo kamano kokalo kuom Muma kod rohone maler. Weche ma nokoro e Isa 54:13 ma otigo e Joh 6:45 wuoyo kuom joma Wuoro ywayo.—Pim gi Joh 6:65.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 6:64
Yesu nong’eyo . . . ng’at ma ne dhi ndhoge: Yesu ne wuoyo kuom Judas Iskariot. Ka ne Yesu pok oyiero jootene 12, nolemo otieno mangima. (Luk 6:12-16) Mano nyiso ni e kinde ma ne oyier Judas mondo obed jaote, ne en gi winjruok maber gi Nyasaye. Kata kamano, Yesu nong’eyo kokalo kuom Ndiko mag Dho-Hibrania ni osiepne ma chiegni kode e ma ne dhi ndhoge. (Za 41:9; 109:8; Joh 13:18, 19) Ka ne Judas ochako kethore, Yesu nofwenyo mano nikech ne en gi nyalo mar somo chuny ji. (Mat 9:4) Jehova notiyo gi nyalo ma en-go mar neno nyime e ng’eyo ni osiep Yesu e ma ne dhi ndhoge. Paro ni Nyasaye nosechano chon ni Judas ne dhi kethore kamano ok luwre gi kido mabeyo ma Nyasaye nigo kod kaka osebedo kotimo ne joge.
a chakruok: Wechegi ok wuo kuom kinde ma nonyuolie Judas kata kinde ma noyiere mondo obed jaote ma en gima notimore bang’ ka Yesu noselemo otieno mangima. (Luk 6:12-16) Kar mano, giwuoyo kuom kinde ma Judas nochako balo, ma en gima Yesu nofwenyo mapiyo. (Joh 2:24, 25; Fwe 1:1; 2:23; som weche mag timo nonro e Joh 6:70; 13:11.) Mano bende nyiso ni timbe Judasgo gin gik ma noseparo matut e chunye ka pok nochako timogi, to ok ni nobukore obalo abala dichiel. Wach molok ni “chakruok” (ar·kheʹ) e Ndiko mag Dho-Grik itiyogo e yore mopogore opogore ka luwore gi gima iwuoye. Kuom ranyisi, 2Pe 3:4 wuoyo kuom “chakruok” mar chuech. Kata kamano, kinde mang’eny itiyo kode kiwuoyo kuom chakruok mar gimoro sie. Kuom ranyisi, ka ne Petro lero kaka roho maler nobiro kuom joma ok Jo-Yahudi, nondiko kama: “Roho maler nobiro kuomgi mana kaka rohono notimonwa e kar chakruok.” (Tic 11:15) Petro ne ok wuo kuom kinde ma nonyuolee kata kinde ma noyiere mondo obed jaote. Kar mano, nowuoyo kuom chieng’ Pentekost ma higa 33, tiende ni “chakruok” mar olo ne ji roho maler mondo gitim migepe moko sie. (Tic 2:1-4) Ranyisi mamoko ma nyiso kaka wach mar “chakruok” inyalo tigo e yore mopogore opogore yudore e Luk 1:2 kod 1Jo 2:7.
SEPTEMBA 24-30
MWANDU MA YUDORE E WACH NYASAYE | JOHANA 7-8
“Yesu Nomiyo Wuon-gi Duong’”
cf-SW 100-101 ¶5-6
“Ondik”
5 Yesu ne dwaro ni ji ong’e kuma nogoloe weche ma nopuonjogi. Nowacho kama: “Weche ma apuonjo ok gin maga, to gin mag ng’at ma ne oora.” (Johana 7:16) Kinde moro bende nowacho kama: “Onge gima atimo gi dwacha awuon; to awacho gigi mana kaka Wuora nosepuonja.” (Johana 8:28) Nowacho bende niya: “Weche ma awachonu, ok awachgi koa kuoma awuon, to Wuora ma siko e winjruok achiel koda timo tijene.” (Johana 14:10) Achiel kuom yore ma Yesu nonyisogo ni nogolo wechene kuom Nyasaye en wacho achiel kachiel gik ma ni e Wach Nyasaye.
6 Nonro nyiso ni thoth weche Yesu mondik e Muma gin weche ma nogolo achiel kachiel e Ndiko mag Dho-Hibrania kod moko ma nomulo amula matin e ndikogo. Mano nyalo kwongo nenore ka gima ok gimoro. Samoro inyalo wuoro ni, ‘Ere kaka kuom higni adek gi nus ma Yesu ne opuonjogo kendo yalo ne ok ogolo weche achiel kachiel e buge duto ma ne ondik kokalo kuom roho mar Nyasaye?’ Adiera en ni samoro notimo kamano. Gima wiyi kik wilgo en ni weche Yesu mondiknwa e Muma gin mana matin malich. (Johana 21:25) Weche Yesu ma wan-go sani inyalo som te kuom seche manok. Koro par ane ka in gi thuolo mar yalo wach Nyasaye kod Pinyruodhe kuom seche manok kende, to chiegni ni weche duto mitiyogo owuok e nus Ndiko mag Dho-Hibrania te! E wi mano, Yesu ne ok wuothga gi buge modol. E twak ma nogolo e wi got, notiyo gi ndiko mathoth ma nogolo achiel kachiel e Ndiko mag Dho-Hibrania kaachiel gi moko ma nomulo amula matin, to gimiwuoro en ni ndikogo duto nomako gi wiye!
We Roho mar Nyasaye Ochiki, to Ok Chuny mar Piny
19 Winj Jehova chuth. Yesu ne timo gik mamoro Wuon mare kinde duto. Ne nitie kinde moro achiel ma Yesu ne nigi paro mopogore gi mar Wuon mare kuom kaka ne onego otim e wach moro. Kata kamano, ne owacho ne Wuon mare ka en gadier kama: “Ok gi madwaro, to mana gi midwaro e ma mondo otimre.” (Luka 22:42) Penjri ane kama, ‘Be atimo kaka Nyasaye dwaro kata ka timo kamano ok yot?’ Winjo Nyasaye dwarore ahinya mondo wayud ngima. Onego wawinje chuth nimar en e Jachwechwa, Soko mar ngimawa kendo Jal marito ngimano. (Zab. 95:6, 7) Onge gimoro amora manyalo kawo kar winjo Nyasaye. Nyasaye ok nyal yie kodwa ngang’ mak mana ka wawinje.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
w07-SW 2/1 6 ¶4
Ang’o Momiyo Onego Wawachga Adier?
Yesu noketonwa ranyisi mane e wachno? Chieng’ moro ka ne Yesu wuoyo gi jomoko ma ne ok oyie kuome ma ne dwaro ng’eyo kaka nochano wuodhene, jogo nonyise kama: “Wuog kae idhi Judea.” Yesu nodwokogi nang’o? Nonyisogi kama: “Un idhuru udhi e sawono [Jerusalem]; an pod ok adhi e sawono, nimar sana pok ochopo e wang’e.” Ka pok obudho ahinya, Yesu nodhi Jerusalem e sawono. To kare ang’o momiyo nodwoko jogo kamano? Ne gionge gi ratiro mar ng’eyo weche duto motudore gi kuonde ma Yesu ne dhiye. Omiyo, Yesu ne ok oriambo. Ne ok onyisogi mana weche duto mondo ogeng’ hinyruok ma jogo ne nyalo kelone kata kelo ne jolupne. Yesu ne ok owacho miriambo moro amora! Jaote Petro nondiko kuome niya: “Ne ok otimo richo moro amora, kendo onge wuondruok ma ne oyud e dhoge.”—Johana 7:1-13; 1 Petro 2:22.
nwtsty weche mag timo nonro e Joh 8:58
ne antie: Jo-Yahudi ma ne kwedo Yesu ne dwaro goye gi kite nikech nowacho ni ‘noseneno Ibrahim,’ kata obedo ni ne ‘pok ochopo jahigni 50’ kaka jogo nowacho. (Joh 8:57) Yesu ne temo mana nyisogi ni ne entie e polo kaka chuech mar roho man gi teko ka ne pok onyuol Ibrahim. Jomoko wachoga ni ndikoni nyiso ni Yesu e Nyasaye. Joma kamago wacho ni wach Grik motigo kae (e·goʹ ei·miʹ) ma iloko e Mumbni moko ni “antie” otudore gi Wu 3:14 e loko mar Septuagint, kendo giwacho ni ndiko ariyogo onego olok machal. (Som weche mag timo nonro e Joh 4:26.) Kata kamano, e mbaka ma Yesu nogoyo gi joma ne kwedego, wach Grik ma notiyogo en ei·miʹ ma wuoyo kuom kinde ma “Ibrahim pok nobetie,” kendo kindeno pod ne dhi nyime. Omiyo, chutho-chutho onego loke ni “asebedo ka antie,” to ok ni “antie” kata ni “ne antie.” Mumbni mang’eny machon kod masani bende loko wechego ni “asebedo ka antie.” E Joh 14:9 (The Bible in Luo, 1968), wach Grik achiel achielno (ei·miʹ) otigo kilero weche ma Yesu nowacho ni: ‘Asebedo kodu ndalo momedore, to ok ing’eya, Filipo?’ Mumbni mang’eny tiyo gi weche ma chal kamano, ma nyiso ni onge grama mokethi sama olok ei·miʹ ni “asebedo.” (Kuonde mamoko motiye gi wach Grikno yudore e Luk 2:48; 13:7; 15:29; Joh 1:9; 5:6; 15:27; Tic 15:21; 2Ko 12:19; 1Jo 3:8.) Bende, weche ma Yesu nowacho e Joh 8:54, 55 nyiso ni ne ok otem wacho ni en e Nyasaye.