Viñanda vya Kupangetha mu Mukanda wa Viwano wa Vuyoye Vwetu Vaka-Kilisitu na Chipangi Chetu
APRIL 2-8
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MATEO 26
“Kulitombola na Kulithethza Muka Kuli Mukati ka Paseka na Chanukitho?”
(Mateo 26:17-20) Ha litangwa lya kulivanga lya Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima, vandongethi va Yesu vethzile kuli ikeye vamwihwile ngwavo, “Kulijo ushaka ngechi tukakuvwahetheleko kulya kwa Chiwano cha Pasovala [Paseka]?” 18 Wavalekele ngwendi, “Yeni ku munu umo mu nganda, cho mukamuleka ngweni, ‘Mulongethi nendeka ngwendi, thimbu yange inete njikalingila Chiwano cha Pasovala mu njuvo yove na vandongethi vange.’” 19 Cho vandongethi vendi valingile muje mwavalekele Yesu, cho vavwahethele vyakulya vya Chiwano cha Pasovala. 20 Omwo vetele ku chingwethzi, Yesu na vaje likumi na vavali vatumbamene ku metha na kulya.
mithzimbu ya mu nwtsty
Vyakulya vya ha Paseka
Vyuma vivakele na kupangetha ha Paseka vyapwile: (1) manga wa kwocha (kuvakele na kumupokola vithsiya); (2) likende lya kujeneka muthima; (3) vithapathapa vya kulula na (4) vinyu. (Kut 12:5, 8; Kul 9:11) Livulu lya chithemwa cha Vayunda (Mishnah), ngwalyo Vaisalele vakele na kulya vithapathapa vya kulula, kuvanukitha tuyando twakama tuvakele na kumona mu vakele mu vundungo mu Ingito. Yesu wapangethele likende lya kujeneka muthima kwimanena muvila wendi wa kulumbunuka. (Mat 26:26) Kapositolo Paulu watumbwile Yesu ngwendi ‘Muna manga wetu wa Paseka.’ (1Kr 5:7) Mu chita cha myaka cha kulivanga, vinyu navyo vakele na kuvipangetha ha kulya kwa ha Paseka. Yesu wapangethele vinyu kwimanena maninga endi aje etikilile vanu vavangi kupwa ñombelo.—Mat 26:27, 28.
(Mateo 26:26) Omwo vakele na kulya, Yesu wanonele likende, walombele lilombelo lya kukandelela, cho walipathzwile, cho walyanene kuli vandongethi vendi ngwendi, “Tambuleni mulye. Eli linapu muvila wange.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 26:26 mu nwtsty
linapu: Lijwi lya Chingiliki lya e·stinʹ (nambe “ou ukewo”) lilumbununa “kwimanena.” Tupositolo vathzivithithile vyalumbunwine Yesu, mwafwa vakele hamo nendi omwo wethekethele muvila wendi wa kulumbunuka ku likende lya kujeneka muthima livalile. Ngechi, lije likende kulyapwile muvila wendi mpundu. Ku Mateo 12:7 vanapangetha lijwi lya ‘kulumbununa,’ lije lilifwa neli lya “kwimanena” lije livanapangetha mu Vimbimbiliya vyavingi.
(Mateo 26:27, 28) Athinoni Yesu wanonele lalo nganja ya vinyu, wakandelelele kuli Njambi, cho wavaneneyo na kwendeka ngwendi, “Nwenimo mulishumwine muvavoshe, 28 omwo vinyu evi vinapu maninga ange aje anakoletha chikumiyo cha Njambi, akwitikila hali vanu vavangi mu kuvathambetha ku milonga yavo.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 26:28 mu nwtsty
maninga . . anakoletha chikumiyo: Ñombelo ya Yesu ikeyo yalingithile chikumiyo chachiha chije chili mukati ka Yehova na vaka-Kilisitu va kuvwavetha chishangumuke kupanga. (Hev 8:10) Yesu wapangethele awa majwi apangethele Mosesa omwo wapwile muka-kwimanena mukati ka Njambi na Vaisalele ha kwana Mashiko a chikumiyo ha Munkinda wa Sinai. (Kut 24:8; Hev 9:19-21) Ngwe mwa maninga a vingombe na vimembe muakwathelelele Vaisalele kulikumiya na Njambi, maninga a Yesu nawo analingitha Vaisalele va ku sipilitu valikumiye na Njambi. Echi chikumiyo chashangumukile kupanga mu 33 C.E.—Hev 9:14, 15.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mateo 26:17) Ha litangwa lya kulivanga lya Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima, vandongethi va Yesu vethzile kuli ikeye vamwihwile ngwavo, “Kulijo ushaka ngechi tukakuvwahetheleko kulya kwa Chiwano cha Pasovala?”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 26:17 mu nwtsty
Ha litangwa lya kulivanga lya Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima: Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima chashangumukile lya Nisane 15, hanima ya litangwa lya Paseka (Nisane 14), cho chambatele matangwa 7. (Kengeni Litaba Zeekelizwe B15) Mu thimbu ya Yesu, Paseka vaipandakanene nechi chiwano, cho chambatele matangwa 8 kwambathelela na lya Nisane 14. Ha vithimbu vimo vachitumbwile ngwavo, “Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima.” (Luk 22:1) Majwi a kwendeka ngwavo, “Ha litangwa lya kulivanga” anatha kulumbununa “Thimbu kanda.” (Lijwi lya Chingiliki lya [proʹtos] “kulivanga” lilumbununa “thimbu kanda.” Mu Vimbimbiliya vikwavo vanapangetha “wakeleko thimbu kanda yange njithemuke [proʹtos].” Etheketheni Yowano 1:15, 30.) Chingiliki cha kuthañulu na chithemwa cha Vayunda vimwetha ngwavyo vandongethi va Yesu vamwihwile kwa kulingila Chiwano cha Paseka lya Nisane 13. Ha litangwa lya Nisane 13, vandongethi vakele na kulivwahethela vya Paseka ije ivalingile “chingwethzi” hanima ya kulauka kwa litangwa, kumashangumukilo a Nisane 14.—Mak 14:16, 17.
(Mateo 26:39) Cho washwenyeleko kulutwe kamandondo, wavulumanene, cho walombele ngwendi, “Tate, nga chitava, nganja eyi ya kayando itunde kuli yange. Kethi ngwe mwaya chithzango change embwe, oloni chithzango chove chilingiwe.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 26:39 mu nwtsty
nganja eyi itunde kuli yange: Mu Mbimbiliya, “nganja” ikemanena chithzango cha Njambi, nambe “chipangi chivanana” munu. Yesu walishoshomwenene manene ngwendi lithzina lya Njambi lishauka omwo vamuthsiya, mwafwa ya kumuvangeya ngwavo wapwile muka-kushaula na muka-kulwitha, mukemwo walombelele ngwendi ije “nganja” itunde kuli ikeye.
Kutanda Mbimbiliya
(Mateo 26:1-19) Omwo Yesu wamanethele kulongetha vyuma vyoshe evi, wendekele kuli vandongethi vendi ngwendi, 2 “Mwathzivuka ngechi omwo kwita matangwa avali lika, kukakala Chiwano cha Pasovalaka, cho Muna Munu vakamwana ngechi vamushukike ha chilindakano [chiti cha kuyandethela].” 3 Athinoni vakulunu va vaka-kukombelela na vakulunu va Vayunda valikungulwile hamo mu lipela lya Kayafase Muka-kukombelela Wakama. 4 Cho valingile munga hali Yesu ngechi vawane ngila imo ya kumutheveleka na kumukwata ngechi vamuthsiye. 5 Oloni valyendekethele hakati kavo ngwavo, “Kethi tumukwate ha thimbu ya chiwano kutewa vanu vakalinga muyoyo.” 6 Omwo Yesu wakele mu Mbeteniya ku njuvo ya Simoni, munalume umo uje wayandele manene ku mushongo wa mbumba. 7 Omwo Yesu wakele na kulya ku metha, munakathzi umo wethzile kuli ikeye wakele na lilulu lya kushula lya mathzi a ndando yakama a kunika lwengo lwaluvwa aje etilile ku mutwe wa Yesu. 8 Oloni omwo vandongethi vendi vachimwene, valuvalele manene vendekele ngwavo, “Omwo vikajo ali na kuviyitha awa mathzi ngachije? 9 Omwo mathzi awa vanapandele kuwalandetha ndando yakama na kwana vimbongo ku tuhutu.” 10 Oloni Yesu wathzivukile vije vivakele na kwendeka, wendekele kuli vakevo ngwendi, “Omwo vikajo muli na kupaketha ou munakathzi? Omwo napanga chuma chachivwa manene hali yange. 11 Omwo tuhutu muli navo thimbu yoshe, oloni yange kunjikakala neni thimbu yoshe embwe. 12 Ha kwitila awa mathzi ha muvila wange nachilingila mukunjivwahethela kunjithsinda. 13 Mwa vuthunga njimileka ngwange kwoshe ikwoshe kuvakambulwila evi viñanda vyavivwa mu kaye koshe nechi lalo chanalingi ou munakathzi vakachambulula na kumwanukilaho.” 14 Athinoni ndongethi umo uje wa vu likumi na vavali, lithzina lyendi Yundasa Isikalyote, waile kuli vakulunu va vaka-kukombelela, 15 cho wavehwile ngwendi, “Vikajo mukanjana nga njimisholwelaye?” Cho vamufwetele makumi atatu a vimbongo vya siliva. 16 Cho kutunda haje vene Yundasa washakethzekele ngila imo yaivwa ya kwenda Yesu vungungu. 17 Ha litangwa lya kulivanga lya Chiwano cha Makende a Kujeneka Muthima, vandongethi va Yesu vethzile kuli ikeye vamwihwile ngwavo, “Kulijo ushaka ngechi tukakuvwahetheleko kulya kwa Chiwano cha Pasovala?” 18 Wavalekele ngwendi, “Yeni ku munu umo mu nganda, cho mukamuleka ngweni, ‘Mulongethi nendeka ngwendi, thimbu yange inete, njikalingila Chiwano cha Pasovala mu njuvo yove hamo na vandongethi vange.’” 19 Cho vandongethi vendi valingile muje mwavalekele Yesu, cho vavwahethele vyakulya vya Chiwano cha Pasovala.
APRIL 9-15
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MATEO 27-28
“Yeni na Kupwitha Vanu Kupwa Vandongethi”
(Mateo 28:18) Cho Yesu washwenyele kuyehi navo wendekele navo ngwendi, “Moko yoshe ya mwilu neyi ya hano hathi vananjanayo.
‘Yeni na Kupwitha Vanu Kupwa Vandongethi’
4 Kushangumuka mu 1914, Yesu washangumukile kuyula mu Vumwene vwa Njambi, cho ali na moko ha chikungulukilo chendi. (Kol 1:13; Kus 11:15) Ikeye wapwa kangelo wakama, cho ali na moko ya kushika tungelo vavangi va mwilu. (1 Te 4:16; 1 Pe 3:22; Kuj 19:14-16) Yesu vanamwana ndthzili kuli Ishe ya kunyongetha “vaka-kushwana na vaka-moko na vaka-ndthzili” vaje vali na kulwitha mashiko a Njambi. (1 Ko 15:24-26; Efe 1:20-23) Yesu wakala na ndthzili yakama manene. Mbimbiliya ngwayo wapwa “lyako wa vaka-kuyoya na vathsi,” cho lalo Njambi namwana ndthzili ya kuthangula vathsi. (Vil 10:42; Yow 5:26-28) Ngechi, tunapande kwononoka mashiko a kutunda kuli Yesu, mwafwa wakala na ndthzili yakama. Tunapande lalo kwononoka lishiko lya Kilisitu lya kwendeka ngwalyo, ‘yeni na kupwitha vanu kupwa vandongethi.’
(Mateo 28:19) Ngechi vene, yeni oni ku miyati yoshe ya vanu na kuvapwitha vandongethi vange, vambwitikeni mu lithzina lya Tate, na Mwana, na Mundthzindthzime [Sipilitu] wa Kujela.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 28:19 mu nwtsty
kupwitha vanu kupwa vandongethi: Lijwi lya Chingiliki lya ma·the·teuʹo linatha kupwa “kulongetha” mu kushaka kupwitha vanu kupwa vandongethi nambe vana va sikola. (Etheketheni Mateo 13:52, kuvanapangetha lijwi lya “ivanalongetha.”) Majwi a “kumbwitika” na “kulongetha” amwetha vyuma vyalivungila mu lishiko lya ‘kupwitha vanu kupwa vandongethi.’
miyati yoshe ya vanu: Majwi a kwendeka ngwavo “miyati yoshe ya vanu,” alumbununa kwambulwila ku munu na munu. Eli lishiko lya kulongetha “miyati yoshe ya vanu” lyapwile lyaliha. Vithoneka vimwetha ngwavyo thimbu kanda Yesu aije, vaje kuvapwile Vayunda vakele na kuvatambula mwamuvwa kuli Vaisalele nga vaya na kulemetha Yehova. (1Vi 8:41-43) Yesu washikile vandongethi vendi ngwendi vambulwile vanu voshe kethi ku Vayunda lika, cho lalo wavalekele ngwendi vapwithe vanu kupwa vandongethi mu kaye koshe.—Mat 10:1, 5-7; Kuj 7:9.
(Mateo 28:20) Cho valongetheni kwononoka vyuma vyoshe vije vinjamishiki. Cho anukeni ngweni njikakala neni matangwa oshe noho ha kukotoka kwa kaye.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 28:20 mu nwtsty
valongetheni: Lijwi lya “kulongetha” linambatethelela kunangula na kulumbununa na kumwetha vukaleho vwa ñanda. (Mat 3:1; 4:23.) Kuvalongetha vononoke vyuma vyoshe vyashikile Yesu chinapu chipangi chije chitwalelelaho, mwafwa chinambatethelela kwononoka mashiko a Yesu na kumutembwinina.—Yow 13:17; Efe 4:21; 1Pe 2:21.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mateo 27:51) Athinoni nanga ije yakele na kujenjela mu Njuvo ya Shukulu Kalunga yatavukile hakati, kutunda kwilu na kweta hathi. Cho hathi hajajele na mamanya atavukile.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 27:51 mu nwtsty
nanga: Eyi nanga yaivwa yangunwine Mwela wa kujela ku Mwela wa Kujela Manene wa mu tembele. Vithemwa vya Vayunda vimwetha ngwavyo eyi nanga yapwile mamita 18 mu vulaha na mamita 9 mu vwihi, cho kuhima kwayo kwapwile masentimita a kupwa 7.4. Kutavuka kwa nanga kwamwethele vutenu vwa Yehova kuli vaje vathsiyile Munendi, cho lalo kwashokolwele ngila ya kukayoya mwilu.—Hev 10:19, 20; Kengeni Litaba Zeekelizwe.
njuvo ya Shukulu Kalunga: Lijwi lya Chingiliki lya na·osʹ lilumbununa mwela wa hakati ka njuvo ya Kujela neyi ya Kujela Manene.
(Mateo 28:7) Athinoni yeni vwathi mukaleke vandongethi vendi ngweni, ‘Nathanguka laja ku vathsi, cho nai laja ku Ngalileya kuje vene kukekwo mukamumwena.’ Anukeni vinjinamileka.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 28:7 mu nwtsty
mukaleke vandongethi vendi ngweni nathanguka: Ava vanakathzi vakevo vavalivangele kuleka ngwavo Yesu nathanguka na kuvashika lalo ngwavo vakaleke vakwavo vandongethi ngwavo Yesu nathanguka. (Mat 28:2, 5, 7) Kwetheketha na chithemwa cha Vayunda, vanakathzi kuvavatavethele kwimana mu ndthzango ya kuthompela na kwana vukaleho. Oloni kangelo ka Yehova wathingimikile ava vanakathzi ha kuvana echi chipangi chachivwa.
Kutanda Mbimbiliya
(Mateo 27:38-54) Athinoni vashukikile lalo hamo nendi vethzi vavali, umo ku livoko lyendi lya chilyo, mukwavo ku livoko lyendi lya chimoshwe. 39 Cho vanu vakele na kwita kuje vaningangethele mitwe yavo na kushaula Yesu, 40 cho vendekele ngwavo, “Yove wendekele ngwove ukathiula Njuvo ya Shukulu Kalunga, cho ukaitunga lalo ha matangwa atatu. Lyamene yove vavenya nga umuna Njambi. Shuluka ha chilindakano [chiti cha kuyandethela].” 41 Mu ngila eyi vene vakulunu va vaka-kukombelela na valongethi va majwi a Lishiko na vakulunu vamushendumwine ngwavo, 42 “Wovwele vakwavo, oloni katha kulyovola ikeye vavenya. Kuma kethi ikeye mwene wa Isalele ndi? Ashuluke ha chilindakano [chiti cha kuyandethela] ololo, cho tukamukulahela. 43 Wakulahelele muli Njambi, cho wendekele ngwendi, ‘Nji Muna Njambi.’ Athinoni tumoneni nga Njambi amwamena.” 44 Nameme vethzi lalo vaje vavashukikile hamo nendi vamushawile mu chifwa chimo. 45 Kushangumuka litangwa hakati ka mutwe, kwakele lithuthulungu mu lifuti lyoshe, ha maola atatu. 46 Omwo kwetile maola atatu, cho Yesu watambekele na lijwi lyakama ngwendi, “Eloi, Eloi, lema sambakatani?” kulumbununa ngwavo, “Njambi yange, Njambi yange, vikajo unanjithethzela?” 47 Cho vanu vamo vaje vemanene kuje, omwo vathzivileko vendekele ngwavo, “Ali na kuthana Elinja.” 48 Cho haje vene umo wavo washatukile vwathi, wanonele mupelo, waujavekele mu vinyu vya kulula, wawakele ku shongo ya lihongo, cho wamunwithile. 49 Oloni vakwavo vendekele ngwavo, “Vandamena tumone nga Elinja eja na kumwamena.” 50 Cho Yesu watambekele na lijwi lyakama, cho wechelele mwonyo wendi. 51 Athinoni nanga ije yakele na kujenjela mu njuvo ya Shukulu Kalunga yatavukile hakati, kutunda kwilu na kweta hathi. Cho hathi hajajele na mamanya atavukile, 52 vimbumbo lalo vyashokolokele, cho vaka-kujela vavangi vaje valalele muje vathangukile. 53 Cho vatundile mu vimbumbo, cho omwo Yesu wathangukile ku vathsi, vaile ku Nganda ya Kujela, kuje vanu vavangi vavamwene. 54 Omwo uje mukulunu wa mashwalale na mashwalale vaje vakele hamo nendi na kunyunga Yesu, vamwene mandunduma, na vyuma vyeka vije vyalingiwile, vathzivile lyova manene, cho vendekele ngwavo, “Mwa vuthunga kuma wapwile Muna Njambi.”
APRIL 16-22
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 1-2
“Vivi Vyove Vanavithambetha”
(Mako 2:3-5) Cho vanalume vawana vethzile, vanenele munalume muka-kayekele kuli Yesu. 4 Cho omwo mbunga ya vanu, kuvathele kwetetha uje munalume kuli Yesu. Vajambunwine hakamwa ya njuvo muje mwakele Yesu, cho omwo vatuvile mbengwa, vathothelele uje munu hathi haje hathungamene Yesu, oku anga nalala ha linala. 5 Cho omwo Yesu wamwene kukulahela kwavo, wendekele kuli uje munalume muka-kayekele ngwendi, “Munange, vivi vyove vanavithambetha.”
“Vivi Vyove Vanavithambetha”
Omwo Yesu wakele na kulongetha mbunga mu njuvo, vanalume vawana vethzile na munalume uje wakele na kuvinja kayekele. Vashakele ngwavo Yesu akangule kavuthamba kavo. Oloni “kuvathele kwetetha uje munalume kuli Yesu” mwafwa kwakele vanu vavangi. (Mak 2:4) Achithinganyekeni muvalithzivililemo. Valondele ha chiluli cha njuvo na kujambununa hakamwa ya njuvo na kutuva mbengwa. Cho vathothelele mu njuvo munalume muka-kayekele uje walalele ha linala.
Yesu waluvalele omwo vamutanganethele ndi? Embwe. Oloni wavwahelelele manene mwafwa vakele na likulahelo, cho wendekele kuli uje munalume muka-kayekele ngwendi: “Vivi vyove vanavithambetha.” (Mat 9:2) Yesu atha kuthambetha vuvi ndi? Valongethi va majwi a Lishiko na Vafaliseo valuvalele, mukemwo vendekele ngwavo: “Omwo vikajo nakaluka kwendeka ngechi? Oku kunapu kushaula Njambi. Njambi lika ikeye muka-kuthambetha vivi.”—Mak 2:7.
Yesu wathzivukile vithinganyeka vyavo, mukemwo wavehwile ngwendi: “Vikajo muli na kuyongwela vyuma vya ngachije? Chachathi chika kwendeka kuli ou munalume muka-kayekele ngwange, ‘Vivi vyove vanavithambetha,’ nambe kwendeka ngwange, ‘Katuka, ambata linala lyove wende’?” (Mak 2:8, 9) Yesu wendekele ngocho mwafwa wathzivukile ngwendi ñombelo yendi ikeyo ilingitha ngwavo vuvi vwoshe vavuthambethe. Ngechi, atha kuthambetha vuvi vwa vanu.
(Mako 2:6-12) Vamo valongethi va majwi a Lishiko vatumbamene kuje vendekele hakati kavo ngwavo, 7 “Omwo vikajo nakaluka kwendeka ngachije? Oku kunapu kushaula Njambi. Njambi lika ikeye muka-kuthambetha vivi.” 8 Cho haje vene Yesu wathzivukile viyongola vyavo, ngechi wavehwile ngwendi, “Vikajo muli na kuyongwela vyuma vyangachije? 9 Chachathi chika, kwendeka kuli ou munalume muka-kayekele ngwange, ‘Vivi vyove vanavithambetha,’ nambe kwendeka ngwange, ‘Katuka, ambata linala lyove wende?’ 10 Oloni njimimwetha ngechi muthzivuke ngweni kuma Muna Munu ali na moko hano hathi ya kuthambetha vivi.” Ngechi vene, wendekele kuli uje muka-kayekele ngwendi, 11 “Njikuleka ngwange katuka, ambata linala lyove, ya kwimbo lyove.” 12 Omwo voshe vakele na kukengelela, uje munalume wakatukile wambatele linala lyendi, cho watuhukile vwathi. Cho voshe valikomokelele, cho vashangathzalele Njambi, vendekele ngwavo, “Kanda tumone vyuma vya kufwa ngachije.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 2:9 mu nwtsty
Chachathi chika: Kwapwa kwakwathi kuleka munu ngwavo vuvi vwove vanavuthambetha, mwafwa kukutondeka vukaleho. Oloni kuleka munu ngwavo, katuka. . . wende kwatondekele kulinga chikomoketho chije chimwetha ngwavo Yesu ali na moko ya kuthambetha vuvi. Eyi ñanda ya Yesu nevi vili ku mukanda wa Isaya 33:24 vimwetha ngwavyo tukavinji mwafwa twatambula vuvi ku vithemi vetu.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 1:11) Cho mwilu mwatundile lijwi ngwalyo, “Yove u Munange injathzema. Njili na kuvwahelela hali yove.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 1:11 mu nwtsty
mwilu mwatundile lijwi: Eyi ñanda inapu ya kulivanga yendekele Yehova mpundu na vanu, ku viñanda vitatu vije vyendeka hali Yesu.—Kengeni viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 9:7; Yow 12:28.
Yove u Munange: Yesu wapwile Muna Njambi wa ku sipilitu. (Yow 3:16) Omwo wathemukile hano hathi, Yesu wapwile “Muna Njambi” wa kulumbunuka ngwe mwafwile Andama ha kulivanga. (Luk 1:35; 3:38) Majwi endekele Njambi ngwendi Yesu wapwile munendi na kumuvwavetha na sipilitu ya kujela vyamwethele ngwavo Yesu ‘wathemukile luvali,’ cho akeluka mwilu. Cho lalo na kumwangula kupwa Mwena na Kapilisitu Wakama.—Etheketheni Yow 3:3-6; 6:51; Luk 1:31-33; Hev 2:17; 5:1, 4-10; 7:1-3.
Njili na kuvwahelela hali yove: Nambe “Ukanjithzivitha kuvwaha ku mbunge.” Majwi a kulifwa vanawapangetha ku Mateo 12:18, aje avanatunditha ku Isaya 42:1 aje endeka vya Mesiya ivakulahethele nambe Kilisitu. Lijwi lyendekele Njambi kutaletha kuli Munendi na kumuvwavetha na sipilitu ya kujela vyamwethele ngwavo Yesu wapwile Mesiya ivakulahethele.—Kengeni viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 3:17; 12:18.
(Mako 2:27, 28) Cho Yesu wamanethele ngwendi, “Litangwa lya Kuhwima valipangele omwo munu, kethi munu ivatangelele Litangwa lya Kuhwima. 28 Ngechi vene, Muna Munu ikeye Mwene nameme ha Litangwa lya Kuhwima.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 2:28 mu nwtsty
Mwene . . . wa Litangwa lya Kuhwima: Yesu watalethele eli Litangwa lya Kuhwima kuli ikeye, mu kumwetha ngwendi wakele na kulinga chipangi chamwanene Ishe wa mwilu. (Etheketheni Yowano 5:19; 10:37, 38.) Yesu walingile vikomowetho vyakama ha Litangwa lya Kuhwima, vya kufwa ngwe kukangula vaka-kuvinja. (Luk 13:10-13; Yow 5:5-9; 9:1-14) Ovu vukaleho vumwetha vyuma vije vili na kwija kulutwe, vije vikalingiwa mu Vumwene vwa Njambi, vuje vunapu ngwe litangwa lya kuhwima.—Hev 10:1.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 1:1-15) Evi vikevyo viñanda vyavivwa vya hali Yesu Kilisitu, Muna Njambi. 2 Ngwe mwathonekele Isaya muka kwimanena ngwendi, “Njambi nendeka ngwendi, ‘kengeni njikatuma muluwa wange kulutwe lwove uje akavwahetha ngila yove.’ 3 Lijwi lya umo atambeka mu mambo ngwendi, ‘Vwahetheni tapalo ya Shukulu Kalunga, sheveni mu ngila yendi ngechi akwitilemo.’” 4 Ngechi vene, Yowano washolokele mu mambo, wakele na kumbwitika vanu na kwambulula ngwendi, “Tengulukeni ku vivi vyeni ngechi vamimbwitike, cho Njambi akamithambetha ku vivi vyeni.” 5 Cho vanu vavangi vatundile ku lifuti lya Yundeya na kuya ku nganda ya Yelusalema vethzile kuli Yowano na kumutolilila. Valitavelele ku vuvi vwavo, cho wavambwitikile mu Ndonga ya Yondau. 6 Yowano wathzalele vuthzalo vwa maka a kamelo, na mwiva wa chipapa mu mbunda yendi, cho walile vimbimba mikumbi na vuki. 7 Cho wambulwile kuli vanu ngwendi, “Munu ou ali na kwija munima yange wakama kutuvakana yange. Kunjapandele nameme kuthsikama na kuthzitula mikole ya ha viñaku vyendi embwe. 8 Yange njimimbwitika mu mema, oloni ikeye akamimbwitika mu Mundthzindthzime wa Kujela.” 9 Ha matangwa aje vene Yesu watundile ku Nazaleta mu lifuti lya Ngalileya, cho Yowano wamumbwitikile mu Ndonga ya Yondau. 10 Cho vwathi vwathi omwo watundile mu mema, wamwene lilu linashokoloka, cho Mundthzindthzime watundile mwilu watongamene hali ikeye ngwe katela. 11 Cho mwilu mwatundile lijwi ngwalyo, “Yove u Munange injathzema. Njili na kuvwahelela hali yove.” 12 Haje vene Mundthzindthzime wamutwalele mu mambo, 13 muje mwakakele matangwa makumi awana, na kumwetheka kuli Satana. Cho wakele hamo na tuthitu kuje, oloni tungelo vethzile na kumukwatha. 14 Omwo Yowano vanamwaka laja mu kamenga, Yesu waile ku Ngalileya na kwambulula Viñanda Vyavivwa vya Njambi. 15 Wendekele ngwendi, “Thimbu yaivwa inete, cho Vumwene vwa Njambi vuli muyehi. Tengulukeni mu vimbunge vyeni ngechi mutunde ku vuvi, cho kulaheleni ku Viñanda Vyavivwa.”
APRIL 23-29
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 3-4
“Kukangula ha Litangwa lya Kuhwima”
(Mako 3:1, 2) Athinoni Yesu welukile lalo ku sinangonge, cho kuje kwakele munalume umo wa kuthekwa livoko. 2 Cho kuje kwakele vanu vashakele kashwilo hali Yesu ngechi vamuwaneneho mulonga, ngechi vene, vamukengele shwi ngechi vamone nga ikeye akangwitha uje munu ha Litangwa lya Kuhwima.
Vika Vivanatavetha Kulinga ha Litangwa lya Kuhwima?
Ha Litangwa likwavo lya Kuhwima, Yesu waile mu sinangonge, hamo kwapwile ku Ngalileya. Wakawanene munalume wa kuthekwa livoko lya chilyo. (Luk 6:6) Valongethi va majwi a lishiko na Vafaliseo vamukengele shwi muyehiyehi. Mwafwa vika? Vamwethele vyakele mu vimbunge vyavo omwo vehwile ngwavo: “Kuma mwamuvwa kukangwitha munu ha Litangwa lya Kuhwima ndi?”—Mat 12:10.
Vantwama va mu vulombelo vwa Vayunda vatavethele lika kukangula munu nga ashaka kuthsa. Chakumwenako, nga munu na pokoka chithsiya nambe na kunduka, cho kuvapandele kumuthaka ha Litangwa lya kuhwima. Valongethi va majwi a lishiko na Vafaliseo kuvakele mbunge uje munalume wakahutu uje wakele na mushongo wa kalepa. Vakele na kushakethzeka vingila vya kuwanenaho Yesu mulonga.
(Mako 3:3, 4) Cho Yesu wendekele kuli uje munalume wa kuthekwa livoko ngwendi, “Ija kuno kulutwe.” 4 Athinoni wehwile vanu ngwendi, “Chuma muka vanatutavetha ku Lishiko lyetu kuchilinga ha Litangwa lya Kuhwima? Kukwatha nambe kuvulumuna? Kwamena mwonyo wa munu nambe kuunyongetha? Oloni volokele kulu.
Vika Vivanatavetha Kulinga ha Litangwa lya Kuhwima?
Yesu wathzivukile vithinganyeka vyavo vya kuhenga. Wathzivukile ngwendi vakele na vithinganyeka vyavivi vije kuvathonekele mu Vithoneka mwafwa vavwethzelele ku mashiko a Litangwa lya Kuhwima. (Kut 20:8-10) Yesu walekele uje munalume wa kuthekwa livoko ngwendi: “Ija kuno kulutwe,” mwafwa washakele kumwetha vilinga vyendi vyavivwa kuli vaje vakele na kumulwitha.—Mak 3:3.
(Mako 3:5) Cho Yesu waluvalele omwo wavakengele, oloni ha thimbu ije vene wathzivile manene vuthiwa omwo vakevo, omwo vakaluwithile vimbunge vyavo. Athinoni wendekele kuli uje munalume ngwendi, “Olola livoko lyove.” Wolwele livoko lyendi, cho lyakangukile.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 3:5 mu nwtsty
wathzivile manene vuthiwa omwo vakevo: Mako ikeye lika wathonekele mwalithzivilile Yesu omwo wamwene vithinganyeka vyavivi vivakele navyo vantwama va vulombelo. (Mat 12:13; Luk 6:10) Petulu, hamo ikeye walekele Mako mwalithzivililile Yesu mwafwa wakele nendi thimbu yailaha.—Kengeni vindiyo ya “Kuthzimbula Mukanda wa Mako.”
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 3:29) Oloni uje ashaula Mundthzindthzime wa Kujela kuvakamuthambetha na lumo lwai, omwo nalingi vuvi vwa ku myaka yoshe.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 3:29 mu nwtsty
kushaula sipilitu ya kujela: Kushaula kuvanendeka aha kunapu kuviyitha lithzina lya Njambi nambe kujeneka kuthingimika vyuma vya ku sipilitu. Sipilitu ya kujela ikatundu kuli Njambi, cho kuivyana nambe kuyombwanetha kunapu kushaula Njambi. Ngwe muvanamwetha ku Mateo 12:24, 28 na Mako 3: 22, vantwama va vulombelo vwa Vayunda vamwene sipilitu ya Njambi muyakele na kukwatha Yesu kulinga vikomowetho, oloni vendekele ngwavo ije sipilitu yatundile kuli Satana Liyavolo. Ovu vuvi vwa shakelo vunapu vwakama manene mwafwa kukwethi ñombelo yatha kuvufwika.
nalingi vuvi vwa ku myaka yoshe: Ovu vunapu vuvi vwa kulingila shakelo; cho munu alinga ngocho kuvakamuthambetha, cho lalo kukwethi ñombelo yatha kufwika vuvi vwa chifwa echi.—Kengeni viñanda vitukwatha kuthzivithitha majwi endeka ngwawo kushaula sipilitu ya kujela omu mu vesi na viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mat 12:31, na viñanda vikwavo vya kulifwa nevi.
(Mako 4:26-29) Cho Yesu wendekele lalo ngwendi, “Vumwene vwa Njambi vunapu ngwe munu wakuvile mbuto mu lihya lyendi. 27 Cho ku vuthsiki walalele tulo, cho wendukile mutondo, cho vimbuto vije vyakunine vyamenene na kukola. Oloni uje munu kathzivukile muvyakolelele. 28 Livu likelyo lyakolethele vimbuto na kwima vushuka, ha kulivanga kwamenene chishati, athinoni mutwe, cho ha kukotoka mutwe wakele na vinona. 29 Oloni omwo vimbuto vyahile, uje munu ashangumuka kuteja, omwo thimbu ya kuteja inete.”
w14 12/15 12-13 ¶6-8
Muli na ‘Kuthzivithitha Vivilumbununa Vithoneka’ Ndi?
6 Vika vitulilongetha oku ku chithimo? Cha kulivanga, tunapande kuthzivuka ngwetu kutwethi na ndthzili ya kuthzambwitha vatukalongetha Mbimbiliya vakole vwathi ku sipilitu. Kupwa va kulikehetha kutukwatha tujeneke kuthindiya vatukalongetha Mbimbiliya ngwetu vavambwitike. Tukafwitangana kuvakwatha, oloni tuthzivuka ngwetu vakevo vavenya vanapande kulyangwila kulikundika kuli Njambi. Munu napande kulyangwila ikeye vavenya kulikundika kuli Njambi mwafwa ya kuthzema Yehova kutundilila kwithi ya mbunge yendi. Yehova washaka vanu vaje vamupangela na mbunge yavo yoshe.—Mya 51:12; 54:6; 110:3.
7 Cha mu chivali, kuthzivuka vichilumbununa echi chithimo kutukwatha tujeneke kuthzeya nga kukwethi vyavivwa vitunda mu kufwitangana kwetu. Tunapande kupwa va kuthimpa. (Yak 5:7, 8) Kutwapandele kuthinganyeka ngwetu kutwapwile tuvakulongwa nga munu ituli na kukwatha kethi na kukola ku sipilitu. Yehova ikeye akakwatha vimbuto vya vuthunga vikole mu vimbunge vya vanu va kulikehetha. (Mat 13:23) Ngechi, kutwapandele kuthinganyeka ngwetu nevi vituli na kulinga vyai nga kukwethi munu itunena mu chikungulukilo. Yehova akamono kufwitangana kwetu mu chipangi chendi kupwa kwa theho, kethi ha nambala ya vanu vatunena mu chikungulukilo.—Tandeni Luka 10:17-20; 1 Kolinte 3:8.
8 Cha mu chitatu, tunapande kunanguka ngwetu kutwatha kuthzivuka mwali na kulithzivila munu mu mbunge yendi ha vyuma vyali na kulilongetha. Chakumwenako, vaka-kulyambata vaje vakele na kulilongetha na mishinali umo, vamulekele ngwavo vashakele kupwa vaka-kwambulula va kujeneka kumbwitika. Wavanangwile ngwendi nga vashaka kupwa vaka-kwambulula va kujeneka kumbwitika vanapande kulikela kuthipa. Walikomokelele omwo vamukumbulwile ngwavo valikelele laja kuthipa. Vika vivalikelele kuthipa? Vanangukile ngwavo Yehova akavamono muvakathipi, cho wathzinda vaka-kulikwitha. Cho valikelele kuthipa. Kuthzema Yehova kwavakwathele vangule vyuma vyavivwa. Ava vanu vakolele ku sipilitu nameme uje mishinali kanangukile ngocho.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 3:1-19) Athinoni Yesu welukile lalo ku sinangonge, cho kuje kwakele munalume umo wa kuthekwa livoko. 2 Cho kuje kwakele vanu vashakele kashwilo hali Yesu ngechi vamuwaneneho mulonga, ngechi vene, vamukengele shwi ngechi vamone nga ikeye akangwitha uje munu ha Litangwa lya Kuhwima. 3 Cho Yesu wendekele kuli uje munalume wa kuthekwa livoko ngwendi, “Ija kuno kulutwe.” 4 Athinoni wehwile vanu ngwendi, “Chuma muka vanatutavetha ku Lishiko lyetu kuchilinga ha Litangwa lya Kuhwima? Kukwatha nambe kuvulumuna? Kwamena mwonyo wa munu nambe kuunyongetha?” Oloni volokele kulu. 5 Cho Yesu waluvalele omwo wavakengele, oloni ha thimbu ije vene wathzivile manene vuthiwa omwo vakevo, omwo vakaluwithile vimbunge vyavo. Athinoni wendekele kuli uje munalume ngwendi, “Olola livoko lyove.” Wolwele livoko lyendi, cho lyakangukile. 6 Ngechi vene, Vafaliseo vatuhukile mu sinangonge, cho valikungulwile vwathi vwathi na vaka-munga ya Helonde, cho vatumbile vutumbe vwa kuthsiya Yesu. 7 Yesu na vandongethi vendi vaile ku Lishali lya Ngalileya, cho mbunga yakama ya vanu vamukavele. Vatundile ku Ngalileya, veka lalo vatundile ku Yundeya, 8 cho veka lalo vatundile ku Yelusalema, veka lalo vatundile ku lifuti lya ku Indumeya, veka lalo vatundile ku lifuti lya muthambwa ya Yondau, cho vakwavo lalo vatundile ku mafuti aje athzengelekele ku vinganda vya Tile na Sindone. Vanu voshe ava vethzile kuli Yesu omwo vathzivile vyuma vije vyakele na kulinga. 9 Cho mbunga ya vanu yapwile yakama manene ngechi Yesu walekele vandongethi vendi vamuvwahethele chimweja vwato, ngechi vanu kethi vamuthindakane. 10 Ikeye wakangwithile vanu vavangi, cho voshe vaka-kuvinja vakele na kulinakothzola mu kushwenya kuli ikeye ngechi vamukwate. 11 Cho omwo vanu vaje vakele na mindthzindthzime ya kujwala vamumwene, vawililile hathi ku mesho endi na kutambeka ngwavo, “Yove u Muna Njambi.” 12 Cho Yesu wathiñikile manene mindthzindthzime ya kujwala kethi valeke munu umo ngechi ikeye napu iya. 13 Athinoni Yesu walamatele ha lilundu, cho wathanene vaje vanu vashakele ikeye vavenya. Vethzile kuli ikeye, 14 cho wangwile likumi na vavali, vaje vatumbwile miluwa wavalekele ngwendi, “Yange njinamyangula ngechi mukale hamo nange. Njikamituma lalo na kwambulula, 15 cho mukakala na moko ya kutunditha mindthzindthzime ya kujwala.” 16 Ava vakevo likumi na vavali vaje vangwile, Simoni (uje Yesu wamulukile lithzina lya Petulu), 17 Yakomba na ndolome yendi Yowano, vana va Zembendeo (vaje Yesu wavalukile lithzina lya Mboanengesi, nkumbu yalyo ngwavo “Vanalume vachililimo”), 18 Anduleo, na Filipu, na Mbatolomeo, na Mateo, na Tomasi, na Yakomba muna Alufeya, na Tandeo, na Simoni ikeye Zelote, (Kukakateya) 19 na Yundasa Isikalyote uje wendele Yesu vungungu.
APRIL 30–MAY 6
VITHIMPI VYA THEHO VYA MU LIJWI LYA NJAMBI | MAKO 5-6
“Yesu ali na Ndthzili ya Kuthangula Vanu Vatwathzema Vaje Vathsa”
(Mako 5:38) Omwo Yesu wetele ku njuvo ya Njailosi, wamwene vitanga, cho wathzivile kulila kwakama na kukangoka.
(Mako 5:39-41) Cho omwo wakovelele mu njuvo, wendekele kuli vakevo ngwendi, “Omwo vikajo mulingila muyoyo ngechi? Omwo vikajo muli na kulilila ngechi? Ou mwanike kathsile embwe, oloni nalala lika tulo.” 40 Cho vanu voshe vamujolele, oloni voshe wavashekelele hanja, cho wakovelelemo lika na ishe ya mwanike na vaina na vandongethi vendi vatatu, cho wakovelele ku mulili kuje kwalalele uje mwanike. 41 Ikeye wakwatele ku livoko lya uje mwanike, cho wendekele kuli ikeye ngwendi, “Talita kumi,” kulumbununa ngwavo, “Mwanike wa munakathzi, njikuleka ngwange induka.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 5:39 mu nwtsty
kathsile, oloni nalala lika tulo: Mu Mbimbiliya kuthsa vanachetheketha ku kulala tulo. (Mya 13:3; Yow 11:11-14; Vil 7:60; 1Kr 7:39; 15:51; 1Te 4:13) Yesu wendekele awa majwi mafwa wathzivukile ngwendi athangula uje mwanike wa munakathzi, ngwe mutukendwila munu ali mu tulo. Ndthzili ya Yesu ya kuthangula uje mwanike wa munakathzi yatundile kuli Ishe uje wapwa “muka-kuthangula vathsi, uje ha kushika kwendi anena vyuma vije kuvyethiko ngechi vikaleko.”—Lom 4:17.
(Mako 5:42) Cho haje vene wendukile, cho washangumukile kwenda. (Wakele na myaka likumi na ivali.) Omwo evi vyalingiwile, valikomokelele manene.
Mwanike wa Munakathzi Ayoya Lalo
Vithimbu vimo, Yesu wakele na kushika vaje vakangwile ngwendi kethi vaye na kuleka vanu vyuma vyavalingilile, na vaje vithemi va uje mwanike wa munakathzi wavashikile ngocho. Nameme ngocho, ava vithemi vaile na kuleka vanu mu “mitambela yoshe ya lifuti.” (Mat 9:26) Vaticho ngwe yeni, ngwe mwoloka lika kulu indi ngwe muya na kulekako vanu mwafwa ya kuvwahelela ku muli nakwo ha kumona kavushoko keni uje nathanguka? Olu lukelwo lwapwile lwa mu chivali Yesu kuthangula munu.
Kutondethetha Vithimpi vya Theho
(Mako 5:19, 20) Oloni Yesu kamutavele embwe. Wamulekele ngwendi, “Iluka kwimbo kuli vavushoko vwove ngechi ukavaleke evi vyanakulingila Mwene na muje mwanakuthzivilako mema ku mbunge.” 20 Ngechi vene, uje munalume wetile mu Vinganda Likumi, na kuvaleka vije vyamulingile Yesu. Cho voshe vavithzivile valikomokelele.
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 5:19 mu nwtsty
ukavaleke evi: Nameme Yesu wakele na kushika vanu ngwendi kethi vakambulule vyuma vivamwene (Mak 1:44; 3:12; 7:36), oloni ha thimbu eyi, washikile uje munalume ngwendi akaleke vavushoko vwendi vyuma vyanamono. Hamo walingilile ngocho mwafwa vamulombele kutunda mu lifuti lyavo, cho kakele na thimbu ya kuvambulwila, ngechi washakele vanu vathzivuke vyuma vyalingiwile ku vangulu vaje vakakovelele mu lishali na kunyongelamo.
(Mako 6:11) Cho nga muketa ku nganda imo kuje vanu kuvakamitambula mwamuvwa nambe kumitolilila, tundeniko, cho totomoneni likungu ku myanja yeni. Echi chikapwa vukaleho kuli vakevo.”
viñanda vitukwatha kuthzivithitha Mak 6:11 mu nwtsty
totomoneni likungu ku myanja [mendi] yeni: Kwalumbunwine ngwavo vandongethi kuvakala na mulonga omwo Njambi akunyongetha vanu vaje vanavyana kutambula muthzimbu. Majwi a kulifwa tuawana ku mukanda wa Mateo 10:14; Luka 9:5. Mako na Luka vavwethzeleleleko majwi akwendeka ngwawo chuma cha kuvanangula [nambe, “chikapwe vukaleho”]. Paulu na Mbanambase navo valingile ngocho mu Antyoke ije yakele mu Pisindiya. (Vil 13:51) Paulu watotomwene lalo likungu ku vuthzalo vwendi mwakele mu Kolinte, cho wendekele ngwendi: “Unapu mulonga weni vavenya. Yange kunjethi na mulonga wai.” (Vil 18:6) Hamo vandongethi vathzivukile ngwavo Vayunda vakele na kutotomona likungu ku mendi avo thimbu kanda vakovele mu lifuti lyavo nga veluka kutunda ku lifuti lya vanu vaje kuvapwile Vayunda mwafwa vavamwene ngwavo kuvapwile va kujela. Oloni evi kethi vikevyo vyalumbunwine Yesu omwo walekele vandongethi vendi ngwendi vatotomone likungu ku mendi avo.
Kutanda Mbimbiliya
(Mako 6:1-13) Yesu watundile kuje welukile kwimbo lyendi, cho vandongethi vendi vamukavele. 2 Cho ha Litangwa lya Kuhwima washangumukile kulongetha mu sinangonge. Vanu vavangi vakele kuje, cho omwo vamuthzivile, valikomokelele valihothzwele ngwavo, “Kulijo nawana evi vyoshe?” Cho vendekele lalo ngwavo, “Kuli nawana mana awa? Vati ali na kulinga vithzivukitho vya kufwa ngachije? 3 Kuma kethi ikeye muka-kushonga, muna Maliya, na ndolome ya Yakomba, na Yosefa, na Yundasa, na Simoni ndi? Cho kuma kutwethi na vandokathzi vendi kuno ndi?” Cho vakevo vamuvyanene. 4 Cho Yesu wendekele kuli vakevo ngwendi, “Muka-kwimanena kethi na kathingimiko hembo lyendi na kuvavushoko vwendi na ku nanga yendi kuvanga kweka.” 5 Cho kathele kulinga chithzivukitho chimo kuje, kuvanga lika wakambekele mavoko endi hali vanu vavandondo vaka-kuvinja, cho wavakangwithile. 6 Cho walikomokelele, omwo vanu kuvakulahelele. Athinoni Yesu waile ku membo akwatako, walongethele vanu. 7 Cho wathanene vandongethi likumi na vavali vaije kuli ikeye, cho wavatumine vavali, vavali. Cho wavanene moko ya kutunditha mindthzindthzime ya kujwala, 8 cho wavashikile ngwendi, “Kethi mwambate chuma chimo ha vungendthzi vweni kuvanga mulamu lika, kethi mwambate likende, nambe lipakumuna nambe vimbongo mu vinkombe vyeni. 9 Oloni thzaleni viñaku, kethi mwambate lalo chikoveyo cheka cha mu chivali.” 10 Cho wavalekele lalo ngwendi, “Kwoshe kuje kuvakamitambula mwamuvwa, tumbameni ku njuvo ije vene noho mukatunda ku mwela uje. 11 Cho nga muketa ku nganda imo kuje vanu kuvakamitambula mwamuvwa nambe kumitolilila, tundeniko, cho totomoneni likungu ku myanja yeni. Echi chikapwa vukaleho kuli vakevo.” 12 Ngechi vene, vaile na kwambulula kuli vanu ngechi vatenguluke ku vingila vyavo vyavivi. 13 Cho vatundithile mindthzindthzime ya kujwala yaingi, cho vavwavethele mathzi vaka-kuvinja vavangi na kuvakangwitha.