DIˈIB MIIMP MÄ NYIˈAK

Ja tsip diˈib yajtëgäjtsë jukyˈäjtën

Tam nyëjkxkojnë naa tuk mëgoˈpx jëmëjtën, ko miyonkˈamë ënäˈktëjk tnikaktë tyëjk parë ojts nyëjkxtë tsiptuumbë. Jotkujk jyantsy wyäˈktaktë mët ko tnitsiptunandë pyaˈis. Tuˈugë mixy diˈib tsiptuun 1914, diˈib Estados Unidos, tkujäˈäyë: “Agujk jotkujkëts nnayjawëty ets njantsy awijxypyëts ja xëë parë jyäˈtët”.

Per tim tsojk ja xyondakën jyëmbijty moˈon tujkën. Nipën kyawinmääy ko ja tsiptuumbëty japë nety wyëˈëmäˈändë kanäk jëmëjt, Bélgica ets Francia. Mä tadë tiempë, ja tsip ja yajxëëmooy Mëj Tsip, diˈib tyam yaˈixyˈäjtp extëmë Primera Guerra Mundial.

Mëj tsip tuun jäjtë, pes nimayë jäˈäy yˈoˈktë. Extëm näägë jäˈäy të twijtspëtsëmdë, ja mäjk miyongën yˈoˈktë ets iˈpx miyonk diˈib yajtëgooytyë kyëˈë tyeky, ets pääty duˈun tyuun jyäjtë mët ko gobiernëtëjk kyaj oy tijaty ttuundë. Ja politikëtëjk diˈib Europa kyaj tmëmadaktë ets dyaˈoyëdët ja amay jotmay mä kanäägë paˈis, pääty pyëdëˈky ja tsip abëtsemy nyaxwinyëdë. Per diˈib mas oˈktëy, yëˈë ko tyäˈädë Mëj Tsip yajtëgäjtsë jukyˈäjtën diˈib tyambäät xyˈaxëktuˈunëm.

KYAJ TI NYEKYYAJTUKJOTKUJKˈÄJTY MËT KO KYAJ OY TIJATY YAJTUUNY

Ja Primera Guerra Mundial tsyondaky mët ko jäˈäy kyaj yajxon twinmääytyë wiˈix wyimbëtsëmäˈäny tijaty tyuundëp. Tuˈugë liibrë jyënaˈany ko 1914 mä nety kyatsondaˈakynyëm ja tsip, ja wintsëndëjk etsë anaˈambëtëjk diˈib Europa kyaj nety tnijawëdë ko tijaty tyukniwinmäˈäyëdëp axëëgë nety wyimbëtsëmäˈäny abëtsemy nyaxwinyëdë (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922).

Ko nyajxy tuk sëmään majtsk sëmään mä nety të yˈooky tuˈugë prinsipe diˈib Austria, ta ja gobiernëtëjk diˈib mëj ijttëp Europa nyaynyibëdëˈkëdë ets tsyiptuundë, kyaj nety pën duˈun tyim wyinmay. Ko ja tsip tsyondaky, ta dyajtëëwdë diˈib anaˈamp Alemania: “¿Tiko duˈun ja tsip të pyëdëˈëky?”, ta jotmaymyëët yˈatsooy: “¡Kyajts nnijawë!”.

Ja wintsëndëjk kyaj tyim wyinmääytyë ko mëj tsipë nety pëdëˈëgäämp extëm tijaty ttukniwinmäˈäyëdë. Ja soldäädëtëjk tapë nety tsyipˈadënääynyëdë ko tpëjktë kuentë ko ja politikëtëjk kyaj nety oy ti të ttundë, ja wyintsëndëjk diˈib mä relijyonk të wyinˈëënëdë ets ko ja soldäädë wintsënëty të kyëyakëdë. ¿Tijatyën tyuundë?

Ja politikëtëjk jyënandë ko ja tsip yëˈë nety yaˈoyëyaambyë jukyˈäjtën. Ja diˈib anaˈam Alemania jyënany: “Yëˈëjëts nitsiptuundëp ja jukyˈäjt madakën diˈibëts të nyajtukumaytyë ets diˈibëts njëjpˈijxtëp”. Ja presidentë diˈib Estados Unidos, Woodrow Wilson kyäjpxë tyäˈädë ayuk diˈib oypyënëty nyijäˈäwëp. Yëˈë jyënany ko pën tsiptuundëp, yëˈë nety pudëkëyanëdëbë jäˈäy parë tmëdattëdë madakën ets twinˈixtët pën anaˈamëdëp. Ets diˈib Gran Bretaña wyinmääytyë ko pën tsiptuundëp, “ta jyëjptëgoyaˈany tukëˈëyë tsip”. Per ¡kyaj nety tyëyˈäjtënëty!

Ja teetywyintsënëty jantsy tsiptunandë. Tuˈugë liibrë jyënaˈany: “Ja wintsëndëjk diˈibë nety jënandëp ko tpudëkëdë jäˈäy parë tukniˈˈixëdë Biiblyë, ojts tˈanëëmëdë parë nyëjkxtët tsiptuumbë. Ets niˈigyë nyayˈaxëkˈijxëdë ko ttuktëjkëdë tsip” (The Columbia History of the World). Ja teetywyintsënëty niˈigyë dyajmëjwindëjkëdë nayˈaxëkˈixë. Jatuˈugë liibrë jyënany: “Mayë teetywyintsënëty kyaj tmëmadaktë parë tpudëkëdët ja jäˈäy ets ttundët diˈib oy, ets may kyaj duˈun ttunandë. Nimay jyënandë ko ak tuk nax ko tpanëjkxtëdë Kristë ets ko ttsoktët ja pyaˈis. Ja soldäädëtëjk diˈibë nety nanduˈun mmëbëjktëp ojts yaˈˈanëëmëdë ets nyayaˈoogëdët nixim niyam xyëëgyëjxmë Dios” (La historia del cristianismo).

Ja soldäädë wintsënëty jyënandë ko pojënë myadäˈägäˈändë, per kyaj duˈun jyajty. Ko waanë yˈijty, ta may yˈoˈktë soldäädëtëjk ets miyonkˈam yˈayoodë. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay jyënany ko “yëˈë ja mas kajaabë etsë mas axëëkpë tëytyuˈunën diˈib yajnäjxtë, nituˈuknëmë nety duˈunë jäˈäy tkayajnaxy ets axëktuunëdë duˈun nikëjxy këbajky ets duˈun mä jyot winmäˈäny”. Ets oyë nety may kujk yˈoˈknëdë, ja soldäädë wintsënëty niˈigyë ojts tkugaxëdë ja jyaˈayëty ets tˈanmääytyë parë ttuknaxtët ja alambrë ets mä tujnbäjk jyantsy yˈamuˈuy. Pääty may tsyëˈkëdë ets kyaj nyëjkxandë.

¿Wiˈixë jäˈäy yˈaxëktuunëdë tyäˈädë tsip? Mä tuˈugë liibrë yajkujäˈäyë wiˈix jyënany diˈibë nety të tyuny soldäädë: “Ja tsip [...] yˈaxëktuun ja jäˈäyë jyot wyinmäˈäny etsë jyaˈayˈäjtën”. Duˈunë duˈun, ja mä kyutëgooyë gobiernëtëjk diˈibë nety mëj ijttëp. Mä tadë siiglë, jeˈeyë nety tsyondaˈakynyëm mä tyamäˈäny yokäˈänyë nëë neˈpyny. Desde jaa, xëmë netë jäˈäy tnibëdëˈëktë gobiernë ets myartsyë tundë.

¿Tiko tyäˈädë tsip dyajmäˈtyë jyukyˈäjtën? ¿Ajotkumonëdaa myiiny? Extëm yaˈˈatsoojëmbity, yëˈë xytyukˈijxëm mä ti diˈib miin këdakp.

[Dibujë diˈib mä pajina 4]

Ja politikëtëjk kyaj nety oy tijaty të ttundë, ja teetywyintsënëty të nety wyinˈëënëdë ets ja soldäädë wintsënëty të kyëyakëdë