¿Pënatyën tyam yajtijp jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë ets tuktujkë wintsën?
“Tsojkëp nduknibëdëˈkëm, jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë, duˈun, tuktujkë wintsën mä naxwinyëdë jäˈäy.” (MIQ. 5:5)
¿WIˈIX MˈATSOOJËMBITÄˈÄNY?
¿Wiˈix dyaˈijxë Ezequías, Isaías, Miqueas ets ja prinsipes diˈib Jerusalén ko oy byorreegë kuentˈäjtpë yˈijttë?
¿Pënaty tyam yajtijtëp jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë ets tuktujkë wintsën? ¿Ets tiko duˈun yajtijtë?
¿Ti diˈib mas jëjpˈam mbäät xytyuny parë mnayjëjpˈixëdët ko nety yajnibëdëˈëgyë Diosë kyäjpn?
1. ¿Tiko nety kyaj yˈoybyëtsëmäˈäny ti tyuknibëjtakëdë ja rey diˈib Israel ets Siria?
JA REY diˈib Israel ets Siria ojts ttuknibëjtäägëdë tsyiptunäˈändë mët ja anaˈamën diˈib yajpatp mä nyaxwinyëdë Judá, naa jaa mä jëmëjt 762 ets 759 mä kyajnëm myinyë Jesus. Yëˈë jyaˈabëkandë Jerusalén ets dyajpëtsëmandë rey Acaz parë dyajtëkëyandë tuˈugë jäˈäy diˈibë nety kyaj myiny mä tyëëm yˈäätsë David (Is. 7:5, 6). Per mbäädë nety kyaj yˈoybyëtsëmy. Pes të nety yajnaskäjpxë ko diˈib anaˈamäämp winë xëë winë tiempë mä Jyobaa yˈanaˈamdakn, yëˈë diˈib miimp mä tyëëm yˈäätsë David, ets xëmë yˈadëy tijatyë Dios nyigajpxypy (Jos. 23:14; 2 Sam. 7:16).
2-4. Nimaytyäˈäk wiˈixë Isaías 7:14, 16 yˈadëëy 1) mä kyajnëm myinyë Jesus, ets 2) mä primer siiglë mä Jesus të myiny.
2 Ko tyuˈukmujktë ja rey diˈib Israel ets Siria, duˈun kyëxëˈky ko tyukˈoybyëtsëmandëbë nety. Pes mä tëgok tsyiptuundë ja dyaˈoˈktë 120 milë syoldäädëtëjkë Acaz. Ets jam yˈoˈkyë yˈuˈunk diˈib xyëˈäjt Maaseya (2 Crón. 28:6, 7). Perë Jyobaa diˈibë nety yˈijxypy ets jyamyejtsypy ti tyukwandakë David, ta tkajpxymyooy ja kugajpxy Isaías diˈib mbäät jyotkujkmoˈoyëdë.
3 Isaías jyënany: “¡Okˈix! Ja kiixy jantsy wëˈëmäämp uˈunkmëët, ets dyajmaxuˈunkˈatäˈäny tuˈugë uˈunk, ets txëëmoˈoyaˈany Emmanuel”. Ta yˈakjënany: “Mä ja mixyuˈunk tkanijawënëm wiˈix tjëjpkudijëdë axëëkpë ets twinˈixëdë oybyë, yëˈë nyaxwinyëdë ja majtskpë rey diˈib mˈatsëˈk mˈajäˈäwëdëp [diˈib Israel ets diˈib Siria] tukwäˈäts wyëˈëmäˈäny” (Is. 7:14, 16). Mä tsyondaˈagyë tyäˈädë tekstë, yëˈë myaytyakypy ko myaxuˈunkˈäjtyë Mesías (Mat. 1:23). Per ja rey diˈib Israel ets Siria, kyaj tnibëdëˈktë Judá ja tiempë mä jyukyˈajtyë Jesus, pääty diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Emmanuel, ja yˈadëëtsondaky ja tiempë mä Isaías jyukyˈajty.
4 Ko waanë tiempë nyajxy mä nety duˈunë Isaías të tnaskäjpxë, ta ja nyëdoˈoxy ojts wyeˈemy uˈunkmëët etsë tyäˈädë uˈunk ja txëˈäjty Maher-salal-has-baz. Waˈan yëˈëjëtyë tyäˈädë uˈunk diˈib yajtij “Emmanuel”, diˈibë Isaías myaytyak.a Tëëyëp, waˈan ijty duˈun yajxëëmoˈoy ja uˈunk mët ko jam ti tyuny jyatyëty, per ok, ta ja tyääk tyeety ets ja jyiiky myëguˈuk xyëëmoˈoyëdë wiink (2 Sam. 12:24, 25). Kyaj ti diˈib xytyukˈijxëm ko Jesus yajxëëmooy Emmanuel (käjpxë Isaías 7:14;b 8:3, 4).c
5. ¿Ti diˈib kyaj oy ttuunyë Acaz?
5 Mä netyë Israel etsë Siria tnibëdëˈëgäˈändë Judá, nan tamë netyë Asiria ttukniwinmayë parë tnibëdëˈëgäˈänyë Judá, pes yëˈë nety ja nasionk diˈib mas niˈigyë ja mëkˈäjtënë myëdäjtypy. Mä Isaías 8:3, 4, të nety yajnaskäjpxë ko Asiria yëˈë jyaˈabëkaambyë Siria mëdë Israel. Per ja rey Acaz kyaj tmëbëjky extëmë netyë Dios të jyënaˈany mët yëˈëgyëjxmë Isaías, pääty ojts nyayajtuˈugyëty mët ja Asiria jäˈäyëty ets tkëyajky ja kyäjpn parë axëëk yajtunët (2 Rey. 16:7-10). Acaz kyaj oy tkuentˈäjty ja borreegëty diˈib Judá. Pääty, oyxyëp ko nnayajtëˈëwëm: “¿Pënëts ndukˈijxpejtypy kots ndunäˈäny diˈib jëjpˈam? ¿Yëˈë Dios, o naxwinyëdë jäˈäy?” (Prov. 3:5, 6).
TUˈUGË JEMBYË BORREEGË KUENTˈÄJTPË TËGATSY TIJATY TTUUNY
6. ¿Wiˈixë Ezequías tëgatsy tijaty ttuuny mëdë Acaz?
6 Ko ojts yˈoˈknë Acaz, mä ja jëmëjt 746 mä kyajnëm myinyë Jesus, ta ja yˈuˈunk, Ezequías ojts tmëwëˈëmë ja anaˈamën diˈib yajpatp mä yˈit nyaxwinyëdë Judá. Tyäˈädë jäˈäyëty të nety yˈayodëkëdë ets kyaj nety tnekyˈawdattë Jyobaa. ¿Ti diˈibë Ezequías tim jawyiin tyuun ko tyëjkë rey? ¿Pyudëjkë ja nax käjpn parë kyaj nyekyˈayowët? Kyaj. Ezequías tsyojkë Jyobaa, ets oy tkuentˈäjty ja nax käjpn extëmë borreegë kuentˈäjtpë. Diˈib tim jawyiin tyuun, yëˈë pyudëjkë ja nax käjpn parë jatëgok tˈawdattëdë Jyobaa ets oy mëët yˈittët. Ezequías jyaygyujkë ti netyë Dios tsyejpy parë ttunët ets netyë tmëmëdooy. ¡Jantsy oyë ijxpajtën xymyoˈoyëm! (2 Crón. 29:1-19.)
7. ¿Tiko ttsojktë ja lebitëty ets pyudëkëdët ja jembyë rey?
7 Ja lebitëty yëˈë nety nyikëjxmˈatandëp parë tpudëkëdët ja käjpn ets jatëgok tˈawdattëdë Jyobaa, päätyë Ezequías dyajtuˈukmujky ets ttukwandaky ko pyudëkëyandëp. Okpawinmay ja lebitëty diˈib kyaj të tmastuˈuttë Dios, kyäˈädë wyinëë ko ja rey jyënaˈany: “Miitsëtyë duˈun diˈibë Jyobaa të mwinˈixëdë parë xywyindanëdët ets xymyëdundët” (2 Crón. 29:11). Duˈunë duˈun, ja lebitëty yëˈë nety të yajtuknipëktë parë tpudëkëdët ja käjpn ets jatëgok tˈawdattëdë Jyobaa.
8. 1) ¿Tijatyë Ezequías tyuun parë tpudëjkë ja käjpn ets jatëgok tˈawdatëdë Jyobaa? 2) ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy ti tyuunë Ezequías?
8 Ezequías ta twooy niˈamukë ja jäˈäyëty diˈib yajpattëp mä yˈit lyugäärë Judá ets Israel parë ttunäˈändë ja Paskë. Ets ko tyäˈädë xëë nyajxy, ta tnixëduundë ja Tsäjpkaaky diˈib kyaj Pyëdëˈëky, diˈib jajkp jëxtujk xëë. Per kom ja käjpn jantsy agujk jotkujk nyayjäˈäwëdë, ta yˈakxëduundë ja jëxtujk xëë. Biiblyë jyënaˈany: “Mëjwiin kajaa jyamˈäjtyë xondakën Jerusalén, yëˈko desde ko Salomón jyukyˈajty, ja yˈuˈungë David diˈib reyˈäjt Israel, nituˈuk duˈunë xëë kyayajtuuny extëmë tyäˈädë jam Jerusalén” (2 Crón. 30:25, 26). ¡Niˈamukë ja jäˈäyëty diˈib Judá myëjämooyëdë tyäˈädë xëë! Mä 2 Crónicas 31:1 jyënaˈany: “Jantsy jeˈeyë dyajjëjpkëjxtääytyë, [...] ta ttukpuˈujëtyaaytyë ja naxpotsy diˈib yˈawdäjttëp ets ttukpoˈtëtyaaytyë ja postë kepy diˈib yˈawdäjttëp ets tjijtääytyë ja lugäärë këjxmbë ets ja altaar”. Ta ja jäˈäyëty diˈib yajpattë mä yˈit nyaxwinyëdë Judá tnijëmbijttë Jyobaa. Tyäˈädë yëˈë pudëjkëdë parë twinguwäˈkëdë ja amay jotmay diˈibë nety tukminanëdëp.
JA REY TYUKˈIJXPAJTË JYOBAA
9. 1) ¿Wiˈix kyaj yˈoybyëtsëëmy ti nety të ttuknibëjtäägë ja rey diˈib Israel? 2) Ko tim jawyiinë Senaquerib tnibëdëˈkyë Judá, ¿wiˈix ttukˈoybyëtsëëmy?
9 Duˈun extëm ja kugajpxy Isaías ojts tnaskäjpxë, ja Asiria jäˈäyëty jyaˈabëjktë ja anaˈamën diˈib Israel, diˈibë nety yajpatp anikëjxytsyoo jam Judá, ets ojts dyajtsoˈondääy ja jäˈäyëty. Ta kyaj yˈoˈoyë extëmë nety ja rey diˈib Israel të ttukniwinmayë dyajtëkëyaˈany tuˈugë anaˈambë diˈib kyaj myiny mä tyëëm yˈäätsë David. ¿Ets ti tyukniwinmäˈäyë ja Asiria jäˈäyëty? Nyibëdëˈktë Judá. Biiblyë jyënaˈany: “Ets mä nety yˈaneˈemy mäjmäjkts jëmëjt ja rey Ezequías, Senaquerib ja rey diˈib Asiria, ta tnibatëjkë tukëˈëyë ja nax käjpnë täˈtspëkyatypyë diˈib Judá ets tjaˈabëjky”. Senaquerib ja tjaˈabëjky 46 ja nax käjpn diˈib Judá. Okpawinmay wiˈixxyëp mnayjäˈäwë koxyëp mjukyˈajty jam Jerusalén ets xyˈijxy ko tuˈuk tuˈugë siudad dyajkutëgoy ja soldäädëtëjk diˈib Asiria (2 Rey. 18:13).
10. ¿Ti ko Ezequías myëjämooyë ja ää ayuk diˈib yajpatp mä Miqueas 5:5, 6?
10 Ezequías myëmääy myëdäj ja jotmay diˈibë nety wingoomp, per kyaj tˈëxtääyë naybyudëkë mä nasionk diˈib yˈawdäjttëbë wiink dios extëm yˈadëtsyë tyeety Acaz, Ezequías yëˈë tyukˈijxpajtë Jyobaa (2 Crón. 28:20, 21). Waˈan tnijäˈäwë wiˈix jyënany ja kugajpxy Miqueas diˈib ojts tnaskäjpxë: “Ets mä ja Asiria jäˈäy, [...] tsojkëp nduknibëdëˈkëm, jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë, duˈun, tuktujkë wintsën mä naxwinyëdë jäˈäy. Ets yëˈë kyuentˈatandëbë borreegë mä nyaxwinyëdë Asiria mëdë espäädë” (Miq. 5:5, 6). Seguurë ko tyäˈädë ää ayuk mëjwiin kajaa myëjämooyë Ezequías. Pes yajnigäjpx ko ja tsiptuumbëty diˈib kyaj yaˈixyˈaty, yëˈë diˈibë nety myëmadäˈägaampy ja Asiria jäˈäyëty.
11. ¿Näˈä nety yˈadëwäˈäny mëjwiin kajaa diˈib ojts yajnaskäjpxë mä ja jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë ets tuktujkë wintsën?
11 Diˈib ojts yajnaskäjpxë jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë ets tuktujkë wintsën (o “prinsipe”, extëm jyënaˈanyë La Biblia de las Américas) mëjwiin kajaa nety yˈadëwäˈäny ko nyaxët jekyë tiempë mä netyë Jesus të myaxuˈunkˈaty, ja diˈib anaˈamäämp Israel, diˈib “näˈäbë tsyonëˈk tsyondakën tmëdäjty” (käjpxë Miqueas 5:1, 2).d Tyäˈädë, ja yˈadëwäˈäny mä tiempë myiny kyëdaˈaky, ko ja jembyë “Asiria jäˈäy” tnibëdëˈëgëdë Dios mëduumbëty ets axtë tpëjtakëdë jyukyˈäjtën oˈkën jëjpˈam. ¿Diˈibë tsiptuumbë yajtunaambyë Jyobaa mët yëˈëgyëjxmë Jesus, diˈib tyam anaˈamp, parë twinguwäˈägëyaˈany ja myëtsip? Parë nˈatsoˈojëmbijtëm, min jawyiin nˈokˈijxëm ti tyuunë Ezequías ko nyibëdëˈkë ja Asiria jäˈäy ets ti xytyukniˈˈijxëm.
EZEQUÍAS TTUUNY TIJATY MËDË WIJYˈÄJTËN
12. ¿Ti tyuunë Ezequías ets ja yetyëjkëty diˈibë nety yajtukjotkujkˈäjttëp parë tkuentˈattëdë Diosë kyäjpn?
12 Ko njäˈäwëm ko kyaj nmëmadäˈägäˈänëm nyaˈoˈoyëm tuˈugë jotmay, Jyobaa listë yˈity parë xypyudëkëyäˈänëm. Per tsyejpy ets nduˈunëmë mëjää parë nyaˈoˈoyëm ja jotmay. Ezequías yajnidëˈëwë mä ja “prinsipes ets mä yetyëjkëtyë kumëjääbë” ets ta ttuknibëjtakëdë “dyajnitukäˈändë mä ja kom nëë pyëtsëmy diˈibë nety yajpatp käjpn ëxkëˈëy [...]. Ets yëˈë, ta nanduˈun jyotmëktaky ets ta tnabojtstääy mä nety të nyajijtutäˈäy, ets jam dyajpëdëˈky kanäägë pilaar, ets ëxkëˈëy ta tˈakˈyajnäjxy jatuˈugë potsy [...], ets may ojts dyajkojy diˈib yajtuktiˈpxp, etsë eskuudë” (2 Crón. 32:3-5). Jyobaa yëˈë yajtuunë yetyëjkë jotmëkatypyë parë tkuentˈäjtyë kyäjpn extëmë Ezequías, prinsipes etsë kugajpxyëty diˈib kyaj myastutëdë.
13. ¿Ti diˈibë Ezequías mas jëjpˈam tyuun parë ja käjpn nyayjëjpˈixëdët mä nety yajnibëdëˈëgäˈändë?
13 Ezequías tyuun diˈib mas jëjpˈam, kyaj jeˈeyë ojts dyajnituky mä ja kom nëë pyëtsëmy ets ojts dyajtäˈtspëky ja käjpnë nyabots. Kom yëˈë nety tuˈugë oybyë borreegë kuentˈäjtpë, ojts dyajtuˈukmuky ja nax käjpn ets ojts tjotmëkwingäjpxë mëdë tyäˈädë ää ayuk: “Këdii mtsëˈëgëdë, këdii xytsyëˈëgëdë ja rey diˈib Asiria [...], yëˈko mas nimay ëtsäjtëm ets kyaj dyuˈunëty yëˈëjëty. Yëˈë myëdäjtypyë kyëˈë diˈib ak tsuˈutsy, per mët ëtsäjtëm yajpäätyë Jyobaa diˈib nDiosˈäjtëm parë xypyudëkëyäˈänëm ets xynyitsiptunäˈänëm”. ¡Mëjwiin kajaa kyëktëjkëdë myëbëjkën ja jäˈäyëty diˈib Jerusalén ko yajtukjamyajtstë ko yëˈë netyë Jyobaa nitsiptuunëdëp! Biiblyë yˈakjënäˈäny: “Ta ja käjpn tmëbëjky extëmë netyë Ezequías të jyënaˈany, ja rey diˈib Judá”. Extëm nˈijxëm, ja yˈää yˈayukë Ezequías yëˈë diˈib mëjämooyë ja nax käjpn. Ezequías, ja prinsipes, ja yetyëjkëtyë kumëjääbë, ja kugajpxy Miqueas etsë Isaías, oy tkuentˈäjttë ja nax käjpn, duˈun extëmë netyë Jyobaa të tnaskäjpxë mët yëˈëgyëjxm ja kyugajpxy (2 Crón. 32:7, 8; käjpxë Miqueas 5:5, 6).e
14. 1) ¿Ti tuunk nyikëjxmˈäjtë Rabsaqué ets ti tyuun ja nax käjpn?
14 Ja rey diˈib Asiria jam nyaynyikojë Lakís, naa abatkëˈëytsyoo mä Jerusalén. Jam tkejxy nidëgëëgë kyugajpxy parë nëjkx tˈanëëmëdë ko kyaj myadäˈägäˈändë. Ja diˈib yajtij Rabsaqué, yëˈë diˈib yajkajpxynyäjx ets tiiyëm tyuun parë tmëmadäˈägany ja käjpn. Ojts kyajpxy mä ayuk ebreo parë niˈamukë tjaygyukëdët ets tpuwäˈktuˈudëdë Ezequías ets tyuˈukmuktët mëdë Asiria jäˈäyëty ets twinˈëˈëndë ko dyajnëjkxäˈändë mä tuˈugë lugäär mä mbäät oy jyukyˈattë (käjpxë 2 Reyes 18:31, 32).f Ta net jyënany ko duˈun extëm ja wiink nax wiink käjpn kyaj të kyuwäˈänëdë ja diosëty, Jyobaa nan kyaj nety tkuwäˈänäˈäny ja judiyëtëjk mä ja Asiria jäˈäyëty. Per ja nax käjpn kyaj tmëjpëjtaktë extëm ojts jyawinˈëënäˈänëdë ets extëm yajniwäämbajttë, duˈun extëm tyam mayë Dios mëduumbë kyaj yajwinˈëëndë (käjpxë 2 Reyes 18:36).g
15. 1) ¿Ti nety tsojkëp ttundët ja judiyëtëjk? 2) ¿Wiˈixë Jyobaa dyaˈˈawäˈätspëtsëëmy ja kyäjpn?
15 Tam tiko nety mbäädë Ezequías tmëmay tmëdäjy, per kyaj ojts tˈamdoyë naybyudëkë wiink nasionk, yëˈë nyigajxë ja kugajpxy Isaías. Diˈib anmääyë: “Kyaj tyëkëyaˈany mä tyäˈädë siudad ets ni tkatuktiˈpxäˈäny tuˈugë fletyë” (2 Rey. 19:32). Diˈibë nety mbäät jeˈeyë ttundë ja jäˈäyëty diˈib Jerusalén, yëˈë wyëˈëmdët mä nety jam yajpäättë, Jyobaa yëˈë nety nitsiptunanëdëp. ¡Ets duˈunën ttuuny! Pes “mä tadë koots ja Jyobaa yˈanklës tsyoˈony ets dyaˈoˈky 185 milë yetyëjk diˈib Asiria mä nety jam të nyaynyikojëdë” (2 Rey. 19:35). Ojts yˈawäˈätspëtsëmdë ja jäˈäyëty diˈib yajpattëp mä yˈit nyaxwinyëdë Judá mët ko Jyobaa dyaˈijxë myëkˈäjtën, kyaj mët ko Ezequías dyajnitujky ja mëj nëë diˈib mä ja käjpn ets ni ko dyajtäˈtspëjky ja potsy.
¿TI DIˈIB TYAM XYTYUKNIˈˈIJXËM?
16. ¿Pën tyam mëët yaˈijxkijpxyë 1) ja jäˈäyëty diˈib Jerusalén 2) “Asiria jäˈäy” 3) ja jëxtujkpë borreegë kuentˈäjtpë ets ja tuktujkpë wintsën?
16 Mä ndiempëˈäjtëm yˈadëy mëjwiin kajaa diˈib ojts yajnaskäjpxë jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë ets tuktujkë wintsën. Tëëyëp, ojts ja Asiria jäˈäy tnibëdëˈëktë Jerusalén käjpn. Ets tyam, tim tsojkë Diosë kyäjpn nyibëdëˈëgäˈänyëtyë “Asiria jäˈäy” o ja myëtsip ets jyayajkutëgoyaˈanyëty. Biiblyë myaytyakypy wiˈix yajnibëdëˈëgäˈäny ja Diosë kyäjpn, duˈun extëm pyëdëˈëgyë “Gog diˈib tsoˈomp mä nyaxwinyëdë Magog”, extëm ko pyëdëˈëgyë “rey diˈib anikëjxytsyoo” ets extëm pyëdëˈëky ja “naxwinyëdë ryeyëty” (Ezeq. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Diˈibʉ Jat. 17:14; 19:19). ¿Tëgatsyatyë tyäˈädë tsip diˈib yajmaytyakp? Kyaj yajnijawë. Biiblyë tëgatsyaty txëëmoˈoy, per mbäät jeˈeyë tuˈugë tsip tmaytyaˈaky. Ets extëm ojts yajnaskäjpxë mä Miqueas, ¿ti nety tyuknibëdëˈëgaambyë Jyobaa tyäˈädë myëtsip diˈib yajtijp “Asiria jäˈäy”? Yëˈë ja tsiptuumbëty diˈib kyaj yaˈixyˈaty: ¡“jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë, duˈun, tuktujkë wintsën”! (Miq. 5:5.) ¿Pënaty duˈun yajtijtëp? Yëˈë mëjjäˈäytyëjk diˈib tuundëp mä naymyujkën (1 Peed. 5:2). Tyam, yëˈë Jyobaa yajtuumpy mayë mëjjäˈäytyëjk parë myëguˈuktëjk tkuentˈattët ets tjotmëkmoˈoytyët parë twinguwäˈägëdët ko nyibëdëˈëgëdët ja Asiria jäˈäy o ja myëtsip.h Miqueas ojts tnaskäjpxë ko yëˈë “kyuentˈatandëbë borreegë mä nyaxwinyëdë Asiria mëdë espäädë” (Miq. 5:6). Ets tuk pëky diˈib yajtuundëp mä tsyiptundë, yëˈë “espäädë diˈibë ja espiritë santë yajkypy”, ja Diosë yˈAyuk (2 Kor. 10:4; Éfes. 6:17).
17. ¿Ti taxk pëky mbäät tyukniˈˈixëdë mëjjäˈäytyëjk diˈib të nˈëxpëjkëm?
17 Mëjjäˈäytyëjk diˈib tuundëp mä naymyujkën, ¿tijaty mdukniˈˈijxëdëp diˈib të nˈëxpëjkëm mä tyäˈädë artikulo? 1) Ko diˈib mas oy mbäät xytyundë parë mnayjëjpˈixëdët ko xynyibëdëˈkëmë Asiria jäˈäy, yëˈë ko xyajkëktëkëdët ja mëbëjkën mä Dios ets ko xypyudëkëdët ja nmëguˈukˈäjtëm parë nanduˈun ttundët. 2) Ko xynyibëdëˈkëm ja Asiria jäˈäy, tsojkëbë mëjjäˈäytyëjk yˈittët seguurë ko Jyobaa xyaˈˈawäˈätspëtsëmäˈänëm. 3) Mä tadë tiempë, mbäät xyˈixy ko kyaj yˈoybyëtsëmäˈäny extëmë netyë Jyobaa kyäjpn mduˈumoˈoyëdë. Per jëjpˈam ets niˈamukë nmëmëdoˈojëm extëmë nety nyaˈˈanmäˈäyëm, oy ndunäˈän ngatunäˈänëm, pes net nbatëm ja nitsokën pën mëdoˈojëm. 4) Tyamën ttiempëty parë dyajtëgatstëdë wyinmäˈäny pënaty tyukjotkujkˈäjttëbë ëxpëjkën mä eskuelë, jukyˈäjt madakën ets pënaty tyukˈijxpajttëbë organisasion diˈibë naxwinyëdë jäˈäy yajnaxkëdaktëp. Pääty, tsojkëbë mëjjäˈäytyëjk yˈittë listë parë tpudëkëdët niˈamukë pënaty kyaj aduˈuk ttukˈijxpattë Jyobaa.
18. Mä ja tiempë myiny kyëdaˈaky, ¿wiˈix xypyudëkëyäˈänëm ko njamyajtsëm diˈib të nˈëxpëjkëm?
18 Jäˈtäämbë tiempë mä Dios mëduumbë kyëxëˈëgäˈändë ko kyaj mbäät pën yaˈˈawäˈätspëtsëmëdë extëm jyäjttë ja judiyëtëjk diˈib kuniˈadujktë Jerusalén, ja tiempë mä Ezequías jyukyˈajty. Ko duˈun tyun jyatëdët, mbäät xypyudëjkëmë yˈää yˈayukë Ezequías parë mëkë mëbëjkën nyaˈijtëm. Nˈokjamyajtsëm ko nmëtsipˈäjtëm “yëˈë myëdäjtypyë kyëˈë diˈib ak tsuˈutsy, per mët ëtsäjtëm yajpäätyë Jyobaa diˈib nDiosˈäjtëm parë xypyudëkëyäˈänëm ets xynyitsiptunäˈänëm” (2 Crón. 32:8).
[Notë]
a Mä ayuk ebreo diˈib yajkäjxnäjxp “kiixy” mä Isaías 7:14, mbäät yëˈë tˈandijy tuˈugë toxytyëjk diˈib të pyëjknë o kiixy diˈib kyajnëm tsyëënë mët tuˈugë yetyëjk. Päätyë tyäˈädë ayuk “kiixy” mbäät yëˈë tmaytyaˈagyë nyëdoˈoxyë Isaías ets nan mbäät yëˈë tmaytyaˈagyë María diˈibë Jesus yajmaxuˈunkˈäjtë.
b Isaías 7:14: “Pääty, Jyobaa yëˈë këˈëm moˈoyanëp tuˈugë ijxwëˈëmën: ¡Okˈix! Ja kiixy jantsy wëˈëmäämp uˈunkmëët, ets dyajmaxuˈunkˈatäˈäny tuˈugë uˈunk, ets txëëmoˈoyaˈany Emmanuel”.
c Isaías 8:3, 4: “Tajëts nmëwingoony ja toxytyëjk diˈib nyaskäjpxëp tijaty, ets ta ojts wyeˈemy uˈunkmëët, ets ko ja tiempë nyajxy, ta tpaty tuˈugë yˈuˈunk. Tajëtsë Jyobaa ojts xyˈanëëmë: Xëëmoˈoy Maher-salal-has-baz, yëˈko mä ja mixyuˈunk tkajatynyëm jyënäˈänët: ¡Tatë!, ets: ¡Nanë!, ta myëkjäˈäyˈäjtënë Damasco ets tijaty myëdäjtypyë Samaria yajmënëjkxäˈäny mä rey Asiria”.
d Miqueas 5:1, 2: “[...] Mëdë bäärë yajwopäˈäny mä yˈabënuuky [yˈamäˈätsy] ja fes diˈib Israel. Ets mijts, Belén Efrata, diˈib jantsy mutsk parë myajkumaytsyowët mä milˈambë diˈib Judá, mä mijts pyëtsëmäˈäny diˈib jäˈtäämp anaˈambë Israel, diˈib näˈäbë tsyonëˈk tsyondakën tmëdäjty, mä tiempë diˈib kyaj jyëjpkëxy”.
e Miqueas 5:5, 6: “Etsë tyäˈädë jyëmbitäˈäny tuˈugyëˈäjtën. Ko ja Asiria jäˈäy, tyëkët mä nbaˈisˈäjtëm ets ttuktaanët ja naxˈäjtëm, ëtsäjtëm ta nanduˈun nibëdëˈëgäˈänëm mët jëxtujkë borreegë kuentˈäjtpë, duˈun, tuktujkë wintsën mä naxwinyëdë jäˈäy. Ets yëˈë kyuentˈatandëbë borreegë mä nyaxwinyëdë Asiria mëdë espäädë, etsë nyaxë Nemrod mä yajnidëkë. Ets yëˈë yaˈˈawäˈätspëtsëmaampy kyëˈëjotyë Asiria jäˈäy, ko tyëkët mä naxˈäjtëm ets ko ttuktaanët ja nlugäärˈäjtëm”.
f 2 Reyes 18:31, 32: “Kyaj xymyëdooˈittët wiˈix jyënaˈanyë Ezequías; yëˈko duˈun të jyënaˈanyë rey diˈib Asiria: Nˈoknayajtuˈugyëm, ets nibëtsëëmdëgëts, ets jëˈxtë niduˈuk niduˈugë mgëˈëm uubës ets niduˈuk niduˈugë mgëˈëm iigë, ets uuktë niduˈuk niduˈugë mnëë diˈib mä mnëdäjny, axtë kojëts nminët ets nmënëjkxtët mä tuˈugë nax diˈib duˈun extëmë mnax, tuˈugë nax mä yˈity wyindëyë jeˈxy pëky ets mä pyëtsëmyë jembyë binë, tuˈugë nax mä jyamëtyë tsäjpkaaky etsë uubës kam, tuˈugë nax mä jyamëtyë oliibës kepy diˈib yajkypyë aseytë etsë seerë päˈäk; ets mjukyˈäjtˈadëˈëtstët parë kyaj mˈooktët. Ets kyaj xymyëdooˈittët wiˈix jyënaˈanyë Ezequías, yëˈko nëgoo mwinˈëënëdë ko jyënaˈany: Jyobaa yëˈë diˈib xyaˈˈawäˈätspëtsëmäˈänëm”.
g 2 Reyes 18:36: “Ets ja jäˈäyëty amonyë ojts wyëˈëmdë ets kyaj yˈatsoojëmbijttë, pes duˈunë netyë rey të tniˈanaˈamë, ko jyënany: Kyaj mbäät xyˈatsoojëmbittë”.
h Ko Biiblyë tmaytyaˈagyë numero jëxtujk, ja xëmë dyajtuny ko ti tmaytyaˈaky diˈib kaˈpxy. Etsë numero tuktujk, yëˈë näˈäty yˈandijpy diˈib mëjwiin kajaa.
[Dibujë diˈib mä pajina 17]
[Dibujë diˈib mä pajina 19]
Ja yˈää yˈayukë Ezequías jyotmëkmooy ja käjpn (Ixë parrafo 12 etsë 13)