DIˈIB MIIMP MÄ NYIˈAK: JA TSIP DIˈIB YAJTËGÄJTSË JUKYˈÄJTËN

¿Pënën nyikëjxmˈäjtypy ko jyaˈˈatyë tsip etsë ayoˈon?

Ja kyugëjxë Primera Guerra Mundial 11 äämbë nobiembrë 1918. Mayë jäˈäy dyaˈˈadujktë ja jyuy tyooky ets pyëtsëëmdë ajtspë nëˈääy tuˈääy. Per waanë duˈun xyondaktë, pes ta nety wyingony jatuˈugë mëj jotmay diˈibë nety niˈigyë oˈkpë yajkäˈäjaampy ets kyaj dyuˈunëty ja tsip.

Junië, mä jëmëjt 1918, mä nety tsyiptundë jap Francia, kyëxëˈky tuˈugë päˈäm diˈib yaˈixyˈäjt gripe española diˈib mayë jäˈäy yaˈoˈkëdë. Ko nyajxy tuk poˈo majtsk poˈo, nimayë soldäädëtëjk yˈoˈktë diˈib Estados Unidos, tyäˈädë mëk päˈäm niˈigyë jäˈäy yaˈoˈkëdë ets kyaj dyuˈunëty ja tujnbäjk. Ets ko yajmëjëmbijttë ja soldäädëty mä tyëjk, ta ojts tmënëjkxtë ja päˈäm ets duˈun myëjwindëjkë abëtsemy nyaxwinyëdë.

Ko nety jyëjpkëxanë ja tsip, ta niˈigyë myëjwindëjkë yuu ets yˈayoodëjkëdë jäˈäy. Jap Europa nimayë jäˈäy ojts yuˈooktë ko nety jyëjpkëjxnë ja tsip mä jëmëjt 1918. Ets 1923, kyaj nyekytsyobaty ja meeny diˈib myëdäjttë Alemania. Ko nyajxy tëdujk jëmëjt, ta kyaj nyekytsyobatyë meeny abëtsemy nyaxwinyëdë. Ets 1939, ta tsyondakyë Segunda Guerra Mundial, mbäät njënäˈänëm ko yëˈë ak nëjkxˈadëts ja Primera Guerra Mundial. ¿Tiko duˈun tsyondakyë tsip?

¿TIJATY YAJTUKˈIJXWËˈËMP JA TIEMPË DIˈIB JËJPKËXANËP?

Parë njaygyujkëm tiko tijaty tyuun jyäjtë, extëmë Primera Guerra Mundial, tsojkëp nˈijxëm tijatyë Biiblyë ojts tnaskäjpxë. Jesus ojts tnaskäjpxë ko jäˈtäämbë tiempë mä nasionk nyaynyibëdëˈëgäˈänëdë, jyaˈˈatäˈänyë päˈäm etsë yuu oymyääjëty (Matewʉ 24:3, 7; Lukʉs 21:10, 11). Jesus ojts tˈanëëmë yˈëxpëjkpëty ko tyäˈädë ayoˈon jotmay, yëˈë nety xytyukˈixäˈänëm ko jëjpkëxanëbë tiempë. Mä Diˈibʉ Jatanʉp o Apocalipsis, jap tnimaytyaˈaky ko ja tsip tyuunë jam tsäjpotm, ta niˈigyë jyaˈäjtyë ayoˈon yä Naxwiiny. (Ixë rekuäädrë “Tyuunë tsip yä Naxwiiny ets jam tsäjpotm”.)

Tyäˈädë liibrë yëˈë myaytyakypy ja nimäjtaxkpë diˈib tyukˈunyaaytyëbë kuääy o mayë jäˈäy tˈixyˈattë los cuatro jinetes del Apocalipsis. Ja nidëgëëkpë diˈib tyukˈunyaaytyëbë kuääy, yëˈë yˈandijpy ja ayoˈon jotmay diˈibë Jesus nyigäjpx: tsip, yuu etsë päˈäm. (Ixë rekuäädrë “¿Jaa duˈun myindë ja nimäjtaxkpë jäˈäy diˈib kuääygyëjxy?”.) Ko tyuunë Primera Guerra Mundial, ta tsyondakyë ayoˈon jotmay diˈib jaˈäjtp axtë tyambäät etsë Biiblyë nyigajpxypy ko Mëjkuˈu, yëˈë diˈib nyikëjxmˈäjtypy (1 Juan 5:19, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]). ¿Mbäädëdaa näˈä pën tjëjpkuwäˈägë?

Mä Biiblyë jyënaˈany ko Mëjkuˈu “nyijäˈäp ko tyimpatypyë dëˈën ja tiempë” mä kyutëgoyaˈany (Diˈibʉ Jatanʉp 12:12). Pääty niˈigyë jyantsy jyotˈambëky ets dyajjaˈˈatyë ayoˈon yä Naxwiiny. Duˈunë duˈun, tukëˈëyë ja ayoˈon jotmay diˈib jaˈäjtp, yëˈë xytyukˈijxëm ko ja Mëjkuˈu jawaanë tiempë yˈakwëˈëmxëty.

KYUTËGOY TIJATYË MËJKUˈU TYUUMPY

Ko tyuunë Primera Guerra Mundial, yëˈë yajtëgäjtsë jukyˈäjtën abëtsemy nyaxwinyëdë. Ja mä tsyondakyë tsip, mä yajnibëdëˈëgyë gobiernë ets mä kyaj nyekyyajtukjotkujkˈatyë politikëtëjk. Nanduˈunën nyigëxëˈky ko Satanás të nety yajkujëbijpnaxy yä Naxwiiny (Diˈibʉ Jatanʉp 12:9). Tyäˈädë anaˈambë diˈib kyaj yaˈixy, nyijäˈäwëp ko jawaanë tiempë yˈakwëˈëmxëty mä yˈaneˈemy, pääty mas axëëk yˈadëˈëtsy, duˈun extëm tuˈugë jäˈäy diˈib axëëk anaˈamp, axëëk yˈadëˈëtsy ko tnijäˈäwënë ko jawaanë yˈakˈanaˈamäˈäny. Ko xyëgugëdäägët, ta jyëjptëgoyaˈany tukëˈëyë ayoˈon jotmay diˈib tsondak mä Primera Guerra Mundial.

Tijaty të yajnaskäjpxë mä Biiblyë, yëˈë xytyukˈijxëm tiko mbäät nmëbëjkëm ko Jesukristë, tim tsojk “dyajkutëgoyaˈany diˈibë ja mëjkuˈugopk tyiimpy” (1 Fwank 3:8). Tyam, miyonkˈamë jäˈäy tˈamdowdë parë myinëdë tyäˈädë Anaˈamën. ¿Ets mijts? Mët yëˈëgyëjxmë tyäˈädë gobiernë, niˈamukë oyjyaˈay tˈixäˈändë wiˈix yä Naxwiiny yajtuny tijatyë Dios tsyejpy ets kyaj yëˈëjëty ti Mëjkuˈu tsyejpy (Matewʉ 6:9, 10). Mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën kyaj nyekytyunäˈänyëtyë tsip abëtsemy nyaxwinyëdë ets ni wiinkpë tsip kyajaˈˈatäˈäny (Salmo 46:9). Aknijawë niˈigyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, net xyˈixët wiˈix jyaˈˈatyë jotkujkˈäjtën abëtsemy nyaxwinyëdë (Isaías 9:6, 7).

[Rekuäädrë diˈib mä pajina 5]

Tyuunë tsip yä Naxwiiny ets jam tsäjpotm

Ja nety yˈaktëgoyˈaty naa 1,900 jëmëjt parë tsyondäˈägëdë Primera Guerra Mundial, ko Mëjkuˈu ttukˈijxyë Jesus tukëˈëyë ja anaˈamën “es ja myëjˈäjtën” (Matewʉ 4:8, 9). Jesus ojts tjëjpkudijë, per kyaj tˈanmääyë Satanás ko kyaj yëˈë tjaˈˈaty ja anaˈamën, pes ok ojts ttijy “diˈibë anaˈamp yää naxwiiiny” (Fwank 14:30, Ja Oibyʉ Tʉiˈya̱jtʉn). Apostëlë Fwank nanduˈun jyënany: “Naxwinyëdë jäˈäy yˈity mä ja axëkjäˈäy dyajtunyë myëkˈäjtën” (1 Juan 5:19, TNM).

Pënë Mëjkuˈu yëˈë myëdäjtypyë mëkˈäjtënë yä Naxwiiny, ¿këdii mbäät njënäˈänëm ko nan yëˈë nyikëjxmˈäjt ko tyuunë Primera Guerra Mundial etsë ayoˈon diˈib ak tuun ak jäjtë? Duˈunë duˈun, mä Diˈibʉ Jatanʉp tnigajpxy tijaty ayoˈon pyatypyë naxwinyëdë jäˈäy desde 1914. Tyää tuk pëky majtsk pëky yajnimaytyaˈaky mä Biiblyë tijaty tuun jäjtë, mä Diˈibʉ Jatanʉp kapitulo 12:

Bersikulo 7. Tsyiptuunyë Miguel (Jesukristë) mët ja serpyentë (Satanás).

Bersikulo 9. Satanás “diˈibë wyinˈiˈimpy nidëgekyë ja naxwinyëdë jäˈäy” yaˈëxkajx jam tsäjpotm.

Bersikulo 12. “Përoobë miitsëty diˈibë jikyˈäjttëp naxwiiny es jikymyejnyoty, mët ko ja mëjkuˈugopk të mnijënakëdë awäˈän es nyijäˈäp ko tyimpatypyë dëˈën ja tiempë”.

Extëmë Biiblyë dyajnaywyitsyëty ja myaytyaˈaky ets tijaty tuun jäjtëp abëtsemy nyaxwinyëdë, yëˈë xytyukˈijxëm ko 1914, tyuunë tsip jam tsäjpotm ko nyaxkëdaˈagyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën.a Pääty 1914 majtskë tsip tyuunë, tuˈuk jam tsäjpotm ets jatuˈuk yä Naxwiiny.

[Notë]

[Rekuäädrë diˈib mä 6]

¿Jaa duˈun myindë ja nimäjtaxkpë jäˈäy diˈib kuääygyëjxy?

Diˈib tyukˈunyaapy ja poop kuääy yëˈë tuˈugë rey diˈib tsäjpotm. (Diˈibʉ Jatanʉp 6:2.) Tyäˈädë Rey yëˈë Jesukristë, ets nyijkxy parë ttunäˈänyë tëyˈäjtën (Salmo 45:4). Diˈib tim jawyiin tyuun, yëˈë yˈëxkajxë Satanás mëdë kyaˈoybyëtëjk jam tsäjpotm (Diˈibʉ Jatanʉp 12:9).

Diˈib tyukˈunyaapy ja tsapts kuääy, të yajmoˈoyë “kutujkën es yajtsiptëkët mä tëgekyë naxwinyëdë”. (Diˈibʉ Jatanʉp 6:4.) Desde 1914 të myëjwindëkë tsip. Jeˈeyë nety të nyaxy 21 jëmëjt mä tyuunë Primera Guerra Mundial ko tsyondakyë Segunda Guerra Mundial ets mas nimayë jäˈäy yˈoˈktë, extëm yajwijtspëtsëmy jaa 60 miyonk. Desde 1945 duˈunyëmë jäˈäy tsyiptundë, jeˈeyë ko tuk lugääraty ets nanduˈun axëëk nyaytyunëdë. Näägë ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko mayë jäˈäy yˈoˈktë mä ja tsip tyuunë, ja naa tuk mëgoˈpx miyongën mä jëmëjt 1901 axtë 2000.

Diˈib tyukˈunyaapy ja yëk kuääy, yëˈë myënëjkxypy tuˈugë balansë ets yëˈë yˈandijpyë yuu. (Diˈibʉ Jatanʉp 6:5, 6.) Ko tyuunë Primera Guerra Mundial, ja yuuˈoˈktë jäˈäy jap Alemania 750,000 mët ko ja myëtsip yajtuˈudujkëdë. Ets mä jëmëjt 1921, ja yuuˈoˈktë jap Rusia majtsk miyonk naxy ets nanduˈun jyajty mä wiinkpë it lugäär. Të yajwijtspëtsëmy ko ja jäˈäy të yˈooktë 70 miyonk mä jëmëjt 1901 axtë 2000. Tyambäät, jëmëjt jëmëjt ja tëgëk miyonk naxyë ënäˈkuˈunk yˈooktë mëdë pagiˈix päˈäm diˈib kyajnëmë jyëmëjt dyaˈˈabattë mëgoxk.

Diˈib tyukˈunyaapy ja bayë kuääy, yëˈë yajjaˈäjtypyë mëk päˈäm diˈib yaˈoˈkp. (Diˈibʉ Jatanʉp 6:8.) Mä jëmëjt 1901 axtë 2000 ja nyajxy ja mëk päˈäm diˈib yaˈixyˈäjt gripe española. Ja të yajwijtspëtsëmy ko ja yˈoˈktë naa 50 miyonk. Tuˈugë liibrë jyënaˈany: “Tyäˈädë mëk päˈäm diˈib ninäjxp, yëˈë diˈib mas niˈigyë ayoˈonbëjtak nuˈun kujkë jäˈäy j1yukyˈattë [...]. Pes ni yëˈë päˈäm diˈib xyëˈäjtypy peste bubónica tkayaˈoˈky mayë jäˈäy” (Man and Microbes). Etsë mëxambuˈuts o viruela, paludismë etsë tëˈëtsˈoj, yëˈë diˈib mayë jäˈäy ninäjxëdë ets miyonkˈam yˈoˈktë nuˈun ja tiempë nyajxy 1901 axtë 2000.

[Dibujë diˈib mä pajina 6]

[Yëˈë të dyakyë dibujë]

Tsapts kuääy të yajjuuty mä liibrë The Photographic History of the Great European War in Gravure (1916)

[Dibujë diˈib mä pajina 7]

[Yëˈë të dyakyë dibujë]

Kuääy diˈib bayë: National Museum of Health & Medicine, Armed Forces Institute of Pathology, NCP 1603