¿Tyuunë tëyˈäjtënë ja Ley diˈibë Dios myooyë israelitëty ets yëˈë parë niˈamukë jäˈäy?

TAM nyëjkxnë tiempë ko ja yajkutujkpëty diˈib mä tuˈugë paˈis, ttuknikäjpxpajttë oˈkën nimajtskë yetyëjk diˈibë nety të yajniwäämbattë ko të yajjäˈäyˈooktë, oyë nety yajxon kyayajnijawë pën yëˈë të yˈadëˈëtstë. Per ko yajnijäˈäwë ko kyaj tyëyˈäjtënëty, ets ko ojts tpayoˈoytyë ja abogaadëty, ta tuˈuk dyaˈˈawäˈätspëtsëëmdë. Per jatuˈuk, të nety tnayaˈoˈknëdë, ets kyaj mbäät ti tnekytyuundë ja abogaadëty.

Anaˈambëtëjk kyaj ttundë tëyˈäjtën ko jäˈäy tpayoˈoytyë, oy mä diˈibë paˈis yajpäättë. Päätyë Biiblyë xytyukˈanaˈamëm: “Tëyˈäjtën mëbäät miits winë xytyundë” (Deuteronomio 16:20, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). Ko ttundë tëyˈäjtën pënaty yajkutujktëp, ta niˈamukë nnayjäˈäwëm seguurë. Dios ojts tmoˈoy ja israelitëty tuˈugë Ley diˈib tëyˈäjtën myëët ets parë niˈamukë jäˈäy. Min nˈokˈijxëm pën jantsy tëyˈäjtën ko Dios tijaty “ttuny ak yëˈë mëdiˈibë mëdëyën” (Deuteronomio 32:4, MNM).

YAJKUTUJKPËTY DIˈIB WIJY, TAPË JYOT WYINMÄˈÄNY ETS NYIJÄˈÄWËDËP TIJATY

Seguurë nax käjpn nyayjawëdë pën ja yajkutujkpëty nyijäˈäwëdëp tijaty, tyuundëp tijaty tëyˈäjtën myëët ets pën kyaj tkupëktë yajmeenymyoˈoytyët. Ja Diosë Lyey yajtsobatypy ijtyë duˈumbë anaˈambëtëjk. Ko ja israelitëty tyuˈudëjkëdë parë ttuknaxäˈändë ja it lugäärë äänëˈëk tëtsëˈëkpë, ta Moisés yaˈˈanmääy: “Winˈix kanääk yëˈë jäˈäy mëdiˈibë mˈaˈijxëbën oy winë ttundë, ets tsyëˈkëtyëp yëˈë Dios, ets mëdëy winë kyäjpxtë tmëtyäˈäktë, extëm yëˈë jäˈäyëtyën, mëdiˈibë käˈäp tii yëˈë myëguˈuk awinˈëënë tii tpëjkën” (Éxodo 18:21, 22, MNM). Ko 40 jëmëjt nyajxy, ta Moisés jyënany ko jëjpˈam ets yajwinˈixtëdë “jäˈäyëty mëdiˈibë ëxpëkyëtyën, wijˈyëtyën, ets nyijäˈäp ja tuunk” parë tyundët fes (Deuteronomio 1:13-17, MNM).

Ko nyajxy kanäk mëgoˈpx jëmëjt, ta Jehosafat,a diˈib anaˈam Judá tˈanmääy ja fesëty: “Ixtë yajxon mä tijaty mduundëp, yëˈko kyaj tijaty xypyayoˈoytyë parë naxwinyëdë jäˈäy, yëˈë duˈun parë Jyobaa; ets yëˈë yajpääty mët miitsëty ko tijaty xypyayoˈoytyë. Kom tyam mtsëˈkëdëbë Jyobaa. Ixtë yajxon tijaty mduundëp, yëˈko Jyobaa diˈib nDiosˈäjtëm ak tëyˈäjtën myëët tijaty ttuny, niˈamukë jäˈäy ttsojktäˈäy, kyaj tkupëky ets yajmeenymyoˈoyët” (2 Crónicas 19:6, 7). Duˈun ja rey ttukjamyejtsy ja fesëty ko pën yˈatsojktëp tijaty o pën tëgatsy tˈixtë ja myëguˈuk, Dios tuknikëjxmˈatanëdëp ko tijaty oy tkatundët.

Ko ijty ja fesëty twintsëˈëgëdë ja anaˈamën, ta ja nax käjpn nyayjawëdë seguurë. Per kyaj yëˈëyëtyë tyäˈädë, mä ja Ley yajmooytyë mayë anaˈamën diˈib mbäät pyudëkëdë ets ttundët tijaty tëyˈäjtën myëët, axtë pën tsip ja jotmay diˈib myëdäjttëp. Min nˈokˈijxëm tuˈuk majtsk.

ANAˈAMËN DIˈIB PUDËJKËDË PARË TIJATY TTUUNDË TËYˈÄJTËN MYËËT

Ja fesëty tsojkëbë nety yˈittët wijy ets ttundët tijaty oy. Jyobaa nan mooyëdë anaˈamën diˈibë nety mbäät tyuˈumoˈoyëdë parë oy tijaty ttundët. Extëm nˈokpëjtakëm:

Yajxon yajpayoˈoyët tuˈuk tuˈugë jotmay. Mët yëˈëgyëjxmë Moisés, Jyobaa ojts ttukˈaneˈemy ja fesëty diˈib Israel: “Ko xymyëdowdët tuˈugë jotmay mä mëguˈuktëjkëty, miitsëty tsojkëp xypyayoˈoytyët tëyˈäjtën myëët” (Deuteronomio 1:16). Tuˈugë fes net mbäät ttunyë tëyˈäjtën pën të yajxon tpayoˈoy ja jotmay. Päätyë Dios tˈanmääy pënaty tyuundë ja tëyˈäjtën ets jawyiin tpayoˈoytyët. Ja fesëty tsojkëbë nety tˈixtët pën tëyˈäjtën extëm ja jäˈäy nyaynyiwäämbatëdë, taanëm tpayoˈoytyët (Deuteronomio 13:14; 17:4).

Yajmëdooˈitët wiˈix jyënäˈändë ja testiigëty. Jëjpˈam ijty yajmëdooˈitët parë yajpayoˈoyët ja jotmay. Ja Ley duˈun ijty jyënaˈany: “Ko jeˈeyë ja jäˈäy tuˈuk yˈitëty, mëdiˈibë ja nëë poky nyigäjpxëbën, ta ko ënety muum ja jäˈäy ja myëguˈuk të dyajˈooky, mä të tyuundëgoy të kyäjpxtëgoyën, [...]. Ënet mëbäät yajmëbëky ja nëë poky, pënë nimajtsk nidëgëëk yˈity ja mëdiˈibë poky nyigäjpxtëbën” (Deuteronomio 19:15, MNM). Ets parë ja testiigëty, duˈun ijty ja Ley tniˈanaˈamë: “Kyaj mbäät xynyikäjpxëmbity diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Kyaj xypyudëkëdë axëkjäˈäy ko mdestiigëˈatët parë xyˈaxëktunëdë wiinkpë” (Éxodo 23:1).

Tëyˈäjtën tnimaytyäˈäktët. Ko ijty yajtukumëdoy ja diˈib niwäämbajtp, yëˈë parë tˈixtët ets kyaj duˈun yˈadëˈëtstët ja diˈibaty pyayoˈoytyëbë jotmay. Ja Ley duˈun ijty jyënaˈany: “Ja kuduunktëjkëty yajxon nëjkx tnibayeˈeytyë yäˈädë jotmay, [...], e kootsën ënety kyatëyëty, [...] ja jäˈäy mëdiˈibë ënety ja myëguˈuk nëgoo nyiwäämbejtypyën, duˈun duˈun nëjkx yajtëytyuny, ta ënety yëˈë të jyaˈënäˈänyënën jeexyë ja myëguˈuk yajtëytyuny. Ko nëjkx duˈun xytyundë, yëˈë duˈun ënety mgaˈijxtaktëp ja ëxëëktuˈun ëxëëkkäjpxën mä miitsëtyën” (Deuteronomio 19:18, 19, MNM). Extëm, pën tuˈugë jäˈäy andakp parë tmëwëˈëmëyaˈanyë wiink jäˈäyë kyumäˈäyën, ta yajtukujuy extëmë nety të tsyodëkë. Ets pën nyiwäämbejtypyë jäˈäy diˈib kyaj ti tyëgoˈoyën parë yˈoogët, ta yëˈë yˈoogët. Tyäˈädë ley, yëˈë pyudëjkë jäˈäy parë tijaty tnigäjpxët tëyˈäjtën myëët.

Kyaj pën tpuwäˈägët ko ttundëdë tëyˈäjtën. Ko nety yajxon të dyajtëyˈäjtëndëkëdë, ta net ja fesëty yajxon tˈixtët pën yajtukumëdoop o kyaj. Mä duˈun yajpayoˈoy, tsojkëbë nety ttundët extëm jyënaˈany ja Ley diˈibë Dios yäjk: “Kyaj mbäät xypyexyë ayoobë jäˈäy o yëˈëyë xytsyokëdë mëkjäˈäy. Tsojkëp tëyˈäjtën myëët xypyayoˈoyëdë mmëguˈuk” (Levítico 19:15). Mä tuˈuk tuˈugë jotmay, tsojkëbë nety ja fesëty tundët ja tëyˈäjtën extëmë nety të tpayoˈoytyë, kyaj yëˈëyë tˈixët pën ayoop o mëkjäˈäy o wiˈix yˈixëty.

Tyäˈädë anaˈamën diˈib yajxon yajkujäˈäyë mä ja Ley diˈibë Dios myooy ja israelitëty, mbäät tyam pyudëkëdë pënaty yajkutujktëp. Pën kyuytyuundëp, mbäät pojënë nyayjaygyukëdë ets ttundë tëyˈäjtën.

TYUKˈOYˈÄJT JA NAX KÄJPN KO YAJTUUNYË TËYˈÄJTËN

Moisés dyajtëëyë israelitëty: “¿Määxën duˈun wiinkpë nax käjpn nˈëkpatmëty, mëdiˈibë myëëtˈäjtypyën ja ënaˈamën ets ja tëyˈäjtën oybyë ets mëdëybyë, duˈun ta yëˈë mëdiˈibë yam miits të ndukmëdowdën?” (Deuteronomio 4:8, MNM). Nituˈugë nasionk duˈun tkamëdäjttë anaˈamën. Mä ojts yˈaneˈemyë Salomón, diˈib pyanëjkxë Jyobaa yˈanaˈamën ko yˈënäˈkˈäjty, ja israelitëty “jyukyˈäjttë agujk jotkujk”, tuˈugyë yˈijttë ets myëdäjttë tijaty; niˈamukë “kyaay yˈuktë ets jyantsy xyondaktë” (1 Reyes 4:20, 25).

Jotmaymyëët njënäˈänëm ko israelitëty kyaj tkupëjktë Diosë yˈanaˈamën. Mët yëˈëgyëjxm ja kugajpxy Jeremías, Dios jyënany: “Yëˈëjëty kyaj të tkupëktë Jyobaa yˈayuk, ets ¿ti wijyˈäjtënë myëdäjttëp?” (Jeremías 8:9). Ta Jerusalén tyuktujky extëm tuˈugë “käjpn diˈib nyikëjxmˈäjtypyë nëë neˈpyny”, ets mët “tukëˈëyë axëkˈäjtënë diˈib tyuundëp”. Ta kyutëgooy ets ojts wyeˈemy tukwäˈäts 70 jëmëjt (Ezequiel 22:2; Jeremías 25:11).

Ja kugajpxy Isaías jyukyˈajty mä israelitëty tmëdäjttë amay jotmay. Ko tjamyejtsy, ta tˈëxkajpy ko tëyˈäjtën extëm yajnimaytyaˈagyë Jyobaa etsë Lyey, yëˈë jyënany: “Ko xynyigajpxy wiˈix xypyayoˈoyaˈanyë naxwinyëdë, ta pënaty tyuktsënäˈäyëdëbë naxwinyëdë tnijawëdë tëyˈäjtën” (Isaías 26:9).

Isaías nan ojts tnaskäjpxë ko yˈanaˈamäˈänyë Jesukristë mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, jyënany: “Yëˈë kyaj tpayoˈoyaˈany extëm jeˈeyë tˈixy, ni kyajëjwijtsëmbitäˈäny extëm jeˈeyë tmëdoy. Yëˈë tëyˈäjtën myëët tpayoˈoyaˈanyë ayoobë jäˈäy” (Isaías 11:3, 4). ¡Jantsy oy diˈib yˈawijxtëp pënaty jukyˈatandëp mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën! (Matewʉ 6:10.)

[Notë]

[Rekuäädrë diˈib mä pajina 8 etsë 9]

¿Nyasˈijxë ja Diosë Lyey parë jäˈäy tijaty axëk ttuunëmbitët?

Ko Biiblyë jyënaˈany mä Éxodo 21:24 “Wiin mët jatuˈugë wiin, tëts mët jatuˈugë tëts” mayë jäˈäy kyaj yajxon tjaygyukëdë. Nääk wyinmaytyë ko extëm jyënaˈanyë tyäˈädë tekstë yëˈë xytyukˈijxëm ko Dios nyasˈijxëp parë tuˈugë jäˈäy nyaynyitsiptunëdët. Perë tyäˈädë kyaj tyuˈugyë mët jatuˈugë anaˈamën diˈibë Dios yajkypy: “Këdii tii ënetyë xytyuunwimbitäˈänëty, ets ni tsip ni akë xykyamëëtˈatëty mä ja mjëëky mmëguˈugën” (Levítico 19:18, MNM). Per ¿ti myaytyäˈägaampy extëm jyënaˈanyë Éxodo?

Éxodo 21:22 tnigajpxy ko pën nimajtskë yetyëjk tsyiptundë ets niduˈuk dyajtsayuty ja toxytyëjk diˈib uˈunkmëët ets myaxuˈunkˈaty ja uˈunk, per kyaj wiˈix jyaty ja uˈunktääk ets ni ja maxuˈunk, kyaj mbäät ja uˈunkteety ttukumëdoy ja jäˈäy diˈib duˈun të yˈadëˈëtsy. Per tsojkëbë nety “tkëbatët nuˈun ja toxytyëjkë nyaˈay tniˈanaˈamë; ets tsojkëp tkëbatët mä ja fesëty”. Tyäˈädë yëˈë yˈandijpy ko ja fesëty yëˈë diˈib yˈixandëp nuˈun ja yetyëjk myultëkëyakët mä ja uˈunkteety. Per pën ja toxytyëjk o ja maxuˈunk oˈkp, ta ja fesëty tˈixtët parë yˈoogët diˈib ja poky myëdäjtypy.

Mä duˈumbë jotmay, yëˈë ijty yˈijxtëp ja yajkutujkpëty wiˈix yajpanëjkxëdë tyäˈädë anaˈamën ko jyënaˈany, “yajkëyakëdë jukyˈäjtën mët jatuˈugë jukyˈäjtën. Wiin mët jatuˈugë wiin, tëts mët jatuˈugë tëts” ets kyaj yëˈëjëty ja diˈib të yˈayoˈonbääty (Éxodo 21:23, 24). Tyäˈädë anaˈamën yëˈë ijty ja fesëty tukjamyajtsëdëp ko kyaj ttimˈyaˈˈaniˈigyëdët ja tëytyuˈunën ets nan kyaj tnaˈixtët ja jäˈäy. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay Richard Elliott Friedman, jyënany: “Ja anaˈamën diˈib yajnigäjpx yëˈë ets yajtukumëdowët extëm nyitëkëty ets ninäˈä kyaˈˈaniˈigyët”.

Per ¿mä të tsyoonyë tyäˈädë tukniˈˈijxën ko Diosë Lyey nyasˈijxëp ijty parë jäˈäy ttuunëmbitët diˈib axëëk? Okˈix wiˈixë Jesus jyënany mä Matewʉ 5:38, 39: “Miitsëty të xymyëdowdë ko yajnigajxy jekyëp: Mdukkëbatëp ja wiin esë tëts ak tëts. Per ëj nˈanmääytyëp miits ko ja jäˈäyëty mdunäˈänëdët axëëk, katë miits xynyiwäˈkˈoyëdë. Pën mgojxëp mä mˈagäˈänytsyoobë mˈamäˈätsy, koojëmbit jatukˈaduˈum”. Näägë wintsëndëjk diˈib mä relijyonk diˈib jukyˈäjttë ja tiempë mä Jesus, ojts dyajtundë tyäˈädë anaˈamën diˈib yajpatp mä Éxodo 21:23 etsë 24 mä jyënaˈany: “Wiin mët jatuˈugë wiin”. Ets yajnigutujkëdëp ijty parë jäˈäy ttukmëjëmbitëdë myëguˈuk. Perë Jesus yajxon ojts tnigajpxy ko tyäˈädë tukniˈˈijxën kyaj yajpääty mä ja Ley diˈibë Dios myooyë israelitëty.