Yehowa ena na?
Mvudu yi Bible
Yehowa ena Nzambi u Giediga ayo weni guhoshila Bible, Ngangi u yima yikima. (Kusonga 4:11) Yezu, profete Abrahami yi profete Moize kega ma gamusambilanga. (Kuyantika 24:27; Kubasika 15:1, 2; Yoane 20:17) Lō’ena Nzambi u giganda gi moshi, gashi Nzambi u “manu makima.”—Nkunga 47:2.
Yehowa diena jina di moshi buna di Nzambi, adio dieni gulesa Bible. (Kubasika 3:15; Nkunga 83:18) Di gaduga mu gisongidiambu gi moshi gi ebreo agio gi nadendula “guguma,” hadu‘ega a mayela eni guhosa mbi jina di dibadendula “Ma gugumisanga.” Ntendula ayi yi fwana gibeni yi gisalu gi Yehowa nga Ngangi kega mudu yo u gulungisanga maluganu mendji. (Yezaya 55:10, 11) Bible mu dieni gudusadisa mu gwishiya gimudu to yigalulu yi Yehowa, ngolu-ngolu gigalulu giendji gi neni gi zola.—Kubasika 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yoane 4:8.
Jina Yehowa diena gwalumuna gu gimbala gu jina di Nzambi adio diena mu ndaga ebreo—Yisoni yi wana יהוה (YHWH), ayo yeni gulendjiga mbi Tetragrame. Pila yi pimbu gibeni ayo y’agalendjiganga jina di Nzambi mu giebreo gi tunda lō guzabana. Gashi ayiyi yena pila jina “Yehowa” di geshiyagana mu gimbala kega ma gahangididi jina di Nzambi mu mbala yi tegu mu Bible, mu mbalula yi William Tyndale yi mvula 1530.a
Mumwilegi pila yo y’agalendjiganganga jina di Nzambi mu giebreo gi tunda lō guzabana?
Mumwila mu gusoniga giebreo gi tunda, lō a gahangilanga yisoni yo yeni gugandusa ndaga to mavwayel, a gahangilanga gaga yisoni yo yeni gugulumusa ndaga to makonsone. Hadu’o a gahosanga giebreo a le yiga gugonda pashi mavwayel amo ma fwana. Gudima di gumanisa Masonugu ma giebreo (“Guwagana gu tunda”), ayuda ega ma gadushidi malugwigilu ma mbi amo ma gahosanga mbi, gwena mbi mu gudanga jina di Nzambi. Dangu di’agadanganga mu ndaga yi ngolu verse di moshi a dio diena yi jina di Nzambi ma gadiyingisanga mu mangogu “Fumu” to “Nzambi.” Gudima di jimvula jingi, mangogu ma m’agayingisanga mu ma gamwanganini, kega suga-suga hadu ma gabididi pila y’agalendjiganga tegu jina didi.b
Hadu ega ma gayindulanga mbi ma galendjiganga jina di Nzambi mbi “Yawe,” gashi ega ma gahananga jingindu ji guswaswana. Rulo dimoshi di Nzadi-mongu u Gufwa, adio diena yi gidjini gi muganda u Levi, dieni gwalumuna jina adi mbi Iao. Asonigi a tunda a gigreki a guhosanga mbi ma galendjiganga kega jina adi mbi Iae, I·a·beʹ, kega I·a·ou·eʹ, gashi ada mudu lō mu gadji diowu u le gumbudisa mbi, ayi pila yo y’agalendjiganga jina di Nzambi mu giebreo gi tunda.c
Mangidu ma luvunu amo ma dadila jina di Nzambi mu Bible
Ngindu ji luvunu: Jimbalula jo ji guhangilanga jina “Yehowa”, ji gayiga jina adi.
Giediga: Mu Bible, ngogu yi giebreo ayo y’agahangilanga mumwila yi jina di Nzambi to yisoni yiwana ayo yi gumonisanga jina di Nzambi, yena mbala gidesu gi 7 000.d Jimbalula jingi ji gagadula jina di Nzambi gugonda giguma kega a gadiyingisa mu titre mumbandu “Fumu.”
Ngindu ji luvunu: Nzambi mweni ngolu jikima lō eni funu yi jina.
Giediga: Nzambi ye mweni u gahwedi asonigi a Bible peve santu mumwila asonigi jina diendji mbala jingi. Kega meni gwambila hadu’o a gumusambilanga mu guhangila jina diendji. (Yezaya 42:8; Yoele 2:32; Malashi 3:16; Baroma 10:13) Gu gigidi, Nzambi ma gabedishidi aprofete o a gapushidi hadu mu gubila jina diendji.—Yeremia 23:27.
Ngindu ji luvunu: Mu gulaba shigu j’ambuda j’ayuda, a fedji gugadula jina di Nzambi mu Bible.
Giediga: Gwena gigidi mbi ansegudi ega o a gakedi ayuda, ma gadunanga gudanga jina di Nzambi. Ada gio, lō a gagugidi gu di gadula mu ma Bible mowu. Gukadi gio to lowu, Nzambi lō a guzolanga mbi du labi shigu j’ambuda ji hadu, ajo jeni gujiya shigu jendji.—Matayo 15:1-3.
Ngindu ji luvunu: Lō a fe guhangila jina di Nzambi mu Bible mumwila lō dweshiya pimbu-pimbu pila y’agadilendjiganga mu giebreo.
Giediga: Ngindu aji mu ji nadupusa mu guyindula mbi, Nzambi eni guzola mbi hadu a guhosanga jindaga ji guswaswana, a lendjigi jina diendji gidesu gimoshi. Gashi Bible di nalesa mbi asadi a Nzambi a dangu di tunda o gahosanga jindaga ji guswaswana, ma galendjiganga majina ma hadu mu mapila ma guswaswana.
Du dadidi mbadu yi Yozue, Zuji u Izraele. Akristu a mvu-kama yi tegu o a gahosanga giebreo, ma galendjiganga jina diendji mbi Yehoh·shuʹaʽ, gashi awo a gahosanga gigreki ma gadilendjiganga mbi I·e·sousʹ. Bible mu di nalesa pila y’agalumunini mu gigreki jina adi Yozue, adio digakedi mu giebreo. Gu nalesa mbi Akristu ma galabanga pila yi pimbu yi gulendjiga majina ma hadu, mu pila hadu’engi a gamalendjiganga mu dangu dio.—Bisalu 7:45; Baebreo 4:8.
Du le hangila kega mushigu awu mumwila mu gwalumuna jina di Nzambi. Ada gwena funu mu gusola pila yi pimbu yi gulendjiga jina di Nzambi, gashi gima gi guhida funu giena gusa jina di Nzambi mu gihani gio gifwana mumwila yi jina dieni mu Bible.
a Tyndale ma gahangididi jina “Iehouah” dangu di’agalumunini miganda miendji midanu mi tegu mi Bible. Gudima di jimvula, ndaga gingeleshi mu yigasobidi kega ma gasobidi pila yi pa yi gusoniga jina di Nzambi. Mumbandu, mu 1612, Henry Ainsworth ma gahangididi jina “Iehovah” dangu di’agalumunanga muganda u Bankunga. Dangu di’agayidigidi kega mbalula ayo mu 1639, a gahangididi jina “Yehowa.” Gidesu gimoshi ambaludi a Bible (American Standard Version), o a galumunini mu 1901, ma gahangididi jina “Yehowa” mu yihani yo yigakedi jina di Nzambi mu yisoni yi giebreo.
b Muganda umoshi (New Catholic Encyclopedia), guduga gowu gu mbadi, Volime 14, magasa 883-884, u nahosa mbi: “Gudima di dangu dio Ayuda a gagadugidi gu guhiga, hadu ma gagumini gujidjisa ngolu jina Yawe, kega ma gagumini yi gigalulu gi gudiyingisa mu ngogu ADONAI to ELOHIM.”
c Mumwila mu gwishiya mambu mengi, dala bangindu ya ngika A4, “Zina ya Nzambi na Masonuku ya Kiebreo,” mu Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa.
d Dala mugandaTheological Lexicon of the Old Testament, Volime 2, magasa 523-524.