Ibuku Ilyangupala Ukuvwa

Baibo i buku ilya mpiti sana. Uzye yalemvilwe lilaci? Pano Baibo yatandikile ukulembwa ipapita imyaka limwi 3,500. Yatandike ukulembwa mpiti sana ala yano yatangi aina Shang yatacili yatandike ukuteeka uku China, nupya ala kucili imyaka umupipi na 1,000 ukuti imipepele ya ciBuda itandike uku India. —Mulole akambokosi akakuti “Visinka Pali Baibo.”

Ndi cakuti ibuku limwi lyapanzilwe kuti lya-azwa antu, ibuku lilyo lifwile ukuya ilyangupale ukuvwa. Vivyo kwene ali vino Baibo yaya. Ika-asuka amauzyo acindame sana yano antu aingi yakalondesya ukumanya.

Uzye mukatala imwelenganya api uzyo lyakuti, ‘U mulandu ci uno Leza watuumbila?’ Ukufuma na mpiti, iuzyo lii lyacuzya antu apa myaka iingi. Lelo mungazana icasuko muli Baibo umu vipande viili ivyakutandikilako umwibuku lya Utandiko. Mu vipande vivyo mwaya ilyasi ilikalanda vino cali “pakutandika” lino amayulu kumwi ni vipinda usiku, intanda, alino ni insi vyapanzilwe nupya ndakai ipapita ni myaka imintapendwa ni mintapendwa. (Utandiko 1:1) Nupya ikalanda na vino ivintu vyatwalilile ukupangwa, vino insi izile iziipa pakuti antu yaikalamo, vino iviumbwa ivya umi ivipusane-pusane vizile iviyako, na vino antunze nayo yaumvilwe alino nu mulandu uno ivintu vii vyonsi vyaumbiilwe.

BAIBO YALEMBWA UMU NZILA IYANGUPALE

Muli Baibo mwaya ukusunda ukungatwavwa ukumanya ivyakucita ndi twakwata intazi. Ukusunda kuko kwangupala nupya kwaya ukuvwike. Kwaya ivintu viili ivyalenga ukuti Baibo iye iyangupale ukuvwa.

Cakutandikilako icakuti, mazwi aya muli Baibo yatakoma, ikalanda umu kulungatika nupya mwaya amazwi yano antu yakalondesya ukuvwa. Muli Baibo mutaaya amazwi aakome aangalenga ukuti antu yafilwe ukuvwa, lelo mwaya amazwi angupale yaya kwene yano tukaomvya lyonsi ndi tukulanzyanya na antu. Ulondolozi ukome walondololwa umu mazwi angupale yano tukalanda cila-wanda.

Tale iusyini pa vilangililo vyakwe Yesu, pakuti antu yano wasambilizyanga yuvwikisye, waomvyanga ivilangililo ivyangupale pali vino antu yamanya. Ivilangililo vimwi vino Yesu walanzile umwilyasi ilyamanyikwa ukuti Lyasi Lya pa Mwamba, vyalembwa muli Mateo ivipande 5 kufika ku 7. Umuntu umwi walanzile nu ukuti “ilyasi lii lingatwavwa pano likatulangilila vino tungikala.” Mungawelenga ivipande vivyo limwi umu mamineti sile 15 ukufika kuli 20, nupya mulazunguka wakwe cimwi pa kulola vino ivilangililo vino Yesu walanzile vyakwata maka nanti cakuti vyali vyangupale.

Icisinka na cuze icalenga ukuti Baibo iiye iyangupale ukuvwa, a malyasi aayamo. Baibo asi ibuku umwaya malyasi yaufi nanti utulai. Lelo Baibo yaaya wakwe vino ibuku limwi (The World Book Encyclopedia) lyalanda ukuti ikalanda apa ‘yantu acindame na asi acindame, vino yaculangamo, vino yaatailanga, vino yaluvyanyangamo alino na muno yaomvile ningo.’ Fwandi swemo cangupala sana ukulondela masambililo acindame aya muli Baibo alino nu kuvwikisya malyasi alembwamo aakalanda pa yantu ya cumi cumi aliko mpiti alino ni vyayacitikile.—Loma 15:4.

BAIBO YAYA UMU NDIMI ZIINGI

Pakuti muvwikisye ivyalembwa umwibuku limwi, ibuku lilyo lifwile ukuya umu lulimi luno mwamanya. Ndakai Baibo yaya umu lulimi luno munguvwikisya ningo asi mulandu ni mpanga kuno mwikala nanti umutundu winu. Lekini tulande vimwi ivikacitika ivikalenga ukuti Baibo iiye umu ndimi izingi wakwe cimwi.

Mulimo wa kusenula. Pakutandika Baibo yalemvilwe sile umu ciYebulai, ciAlamaiki ni ciGiliki. Zikwene sile ali ndimi zino antu yawelenganga. Fwandi ya kasenula yaaombisye wakwe cimwi pakuti kuye Baibo umu ndimi na zyuze. Nupya ndakai Baibo yaasenulwa yonsi nanti umu ciputulwa umu ndimi umupipi na 2,700. Cii cikupiliula ukuti umupipi na antu yonsi pano nsi, yangawelenga Baibo umu lulimi lwao.

Mulimo wa kupulinta. Pakutandika amazwi amuli Baibo yayalembanga sile pa vintu ivili wa mpapa alino ni vintu vyuze ivikaononeka zuwa. Fwandi pakuti aalembanga yasungilile amazwi aali muli Baibo, yasumvileko sana mano uku kukopolola nupya yakopololanga sile uku minwe. Mabuku yayo yaali akome sana umutengo, nupya antu anono sile aakweti. Nomba imyaka ukucila pali 550 iyapitapo lino umonsi umwi (Gutenberg) wapanzile masyini iyakupulintilako, maBaibo yatandike ukuvula zuwa sana. Antu yamwi yakalanda ukuti maBaibo ukucila pali 5 bilyoni yapulintwa nupya yasalangana umu nsi yonsi.

Kutaaya ibuku ilya mapepo ilingalingana uwingi na Baibo. Acino fwandi Baibo i buku ilyangupala sana ukuvwa. Lelo, cingamutalila ukuvwikisya ivyaya muli Baibo. Nomba kwaya ivingamwavwa pakuti mwauvwikisya. Uzye aekwi kuno mungazana uwavwilizyo uwakuvwikisya Baibo? Nupya usuma ci uno mulazana ndi muvwikisya? Uvwini amasuko umu cipande icilondelilepo.