KWAAR JEL̦Ã KE?

Bwebwenato in armej ro ilo Baibõl̦ rejejjet ke ñan ekkatak ko an rũmmãlõtlõt ro?

Juon katak me kar je ilo juon bok an rũmmãlõtlõt ro (Biblical Archaeology Review) ej kwal̦o̦k bwe em̦õj kiiõ an rũmmãlõtlõt ro lo kein kam̦ool ko me rej kaalikkar bwe “diktata 50” iaan armej ro me Kallim̦ur M̦okta ej kwal̦o̦k kake er, rar mour ilo iien ko etto. Jet iaan armej rein rej 14 iaan kiiñ ro an Juda im Israel. Rein rekitibuj kiiñ ro me elõñ rejel̦ã kake er, ãinwõt Devid im Hezekaia kab kiiñ ro me ejeja armej rejel̦ã kake er, ãinwõt Menahem im Pika. Laajrak eo ebar kitibuj 5 iaan Pero ak kiiñ ro an Ijipt im 19 kiiñ in Assiria, Babil̦on, Moab, Põrsia, im Siria. Ear jab baj wal̦o̦k wõt etan kiiñ ro im ro rar tõl ilo rekoot ko an rũmmãlõtlõt ro im ilo Baibõl̦. Ear bar wal̦o̦k etan ro me ear ettãl̦o̦k jerbal ko aer, ãinwõt bũrij l̦apl̦ap ro, rijeje ro, im rijerbal ro jet.

Katak eo ear kwal̦o̦k bwe “ebwe kein kam̦ool ko an rũmmãlõtlõt ro” ñan kam̦ool bwe aolep armej rein rar lukkuun mour ilo iien ko etto. Ebar lõñ armej ro me Kallim̦ur Ekããl ej kwal̦o̦k kake er, im ebar lõñ kein kam̦ool ko rũmmãlõtlõt ro rar loi kõn rein. Rein rekitibuj Herod, Pontiõs Pail̦at, Taibiriõs, Kaiepas, im Serjiõs Paulõs.

Ñããt eo ear jino ejjel̦o̦k l̦aiõn ilo jikin ko me Baibõl̦ ej kwal̦o̦k bwe ear wõr l̦aiõn ie?

Meñe ejjel̦o̦k kiiõ l̦aiõn ilo jikin ko me rar m̦õttan Ãneen Kallim̦ur eo ilo iien ko etto, enañin 150 eoon ko ilo Baibõl̦ rej kaalikkar bwe ro rar je Baibõl̦ rar jel̦ã ta in l̦aiõn. Elõñ iaan eoon kein me rej kõnnaan kõn l̦aiõn rej naanin kõkkar. Bõtab, jet iaan eoon ko rej bwebwenato kõn ro me rar ire ippãn m̦oolin l̦aiõn. Ñan waanjoñak, Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kõn an kar Samson, Devid, im Beneia m̦anm̦an l̦aiõn. (Ri Ekajet 14:​5, 6; 1 Samuel 17:​34, 35; 2 Samuel 23:​20) Ebar wõr bwebwenatoun an kar l̦aiõn ko m̦an jet armej im rar mej.​—1 Kiiñ 13:24; 2 Kiiñ 17:⁠25.

Ilo iien ko etto, l̦aiõn in Eijia ko (Panthera leo persica) rar mour ilo Eijia Minor, Grik, Palestine, Siria, Mesopotemia, im tueañ turilikin India. Joñan an kar armej ro ilo iien ko etto mijak im kautiej l̦aiõn ko, ekkã an wõr pijain l̦aiõn ilo men ko rej jiñaiki. Ñan waanjoñak, ilo ial̦ eo el̦ap ilo kar Babil̦on, ear wõr pijain l̦aiõn ilo wõrwõr ko aer me kar kõm̦m̦ani jãn pirõk.

Ro rar ba er Kũrjin me rar etal ñan Palestine, rar m̦anm̦an l̦aiõn ilo jikin in ilo jem̦l̦o̦kin epepen eo kein ka 12 ãlikin Kũraij. Kõn men in, ekar jino ejjel̦o̦k l̦aiõn ilo jikin in ejjabto ãlikin iiõ eo 1300. Bõtab, ear wõr wõt l̦aiõn ilo Mesopotemia im Siria m̦ae 1800 jim̦a ko. Ear bar wõr ilo Iran im Iraq m̦ae jinoin 1900 jim̦a ko.