Историскиот развој на слободата на говорот
НИЗ историјата луѓето се бореле за слобода на говорот. Биле донесувани закони, се воделе војни и биле изгубени животи поради правото јавно да се изрази некоја идеја.
Зошто таквото навидум природно право потстрекнало борба на мислења, дури до степен на крвопролевање? Зошто друштвата, како минатите така и сегашните, увиделе дека е неопходно да го ограничат или дури да го забранат користењето на ова право?
Ставовите кон слободата на говорот на луѓето се нишале како огромно клатно низ струјата на времето. Понекогаш се гледало како на предност да се ужива слобода на говорот. Во други времиња, таа се сметала како проблем со кој требало да се справат владите или религиите.
Со оглед на тоа што историјата е преполна со извештаи за оние кои се бореле за правото јавно да се изразува мислењето, што често водело до тоа да бидат насилнички прогонувани или убивани, еден преглед на некои од овие настани би требало да ни даде увид во проблемот.
Студентите по историја веројатно се сеќаваат на грчкиот филозоф Сократ (470—399 пр. н. е.), на чии гледишта и учења се гледало како на расипано влијание врз моралот на младите во Атина. Ова предизвикало голема вчудовиденост помеѓу политичките и религиозните водачи во грчката хиерархија, и довело до негова смрт. Неговиот приговор пред поротата што на крај го осудила, останува една од најречитите одбрани на слободата на говорот: „Ако ми понудите овојпат да ме ослободите под услов дека нема да смеам повеќе отворено да се изјаснам во оваа потрага по мудроста и дека, ако ме фатите да го правам тоа повторно, ќе умрам, би требало да ви кажам: ‚Луѓе Атињани, повеќе ќе го слушам Бог отколку вас. Сѐ додека имам живот и сила, никогаш нема да престанам да ја следам филозофијата и да го терам и убедувам секој оној од вас кој ќе го сретнам. За ова, бидете уверени дека Бог заповеда . . .‘ И, Атињани, јас ќе продолжам да велам: ‚Или ослободете ме или не; но разберете дека никогаш нема да постапам поинаку, дури и ако морам да умрам за тоа многупати‘ “.
Како што времето одминувало, раната историја на Рим видела како клатното се ниша кон помалку ограничувања, само за да се заниша наназад кон поголеми ограничувања со ширењето на империјата. Ова го одбележало почетокот на најмрачниот период за слободата на говорот. За време на владеењето на Тибериј (14—37 н. е.), не била покажана толеранција кон оние кои отворено зборувале против владата или нејзините политики. И не бил само Рим тој што се противел на слободата на говорот; токму во ова време, еврејските водачи го присилиле Понтиј Пилат да го погуби Исус поради неговото учење, а исто така им заповедале и на апостолите да престанат да проповедаат. И овие биле спремни да умрат наместо да престанат (Дела 5:28, 29).
Во текот на повеќето периоди во историјата, граѓанските права кои биле одобрени од владите, честопати биле изменувани или повлекувани по желба, што водело до непрестајни борби за слобода на говорот. Почнувајќи од средниот век, некои луѓе барале писмена изјава која ги образложувала нивните права, со ограничувања ставени врз владината контрола на овие права. Како резултат на тоа, почнале да се формулираат повелби за правата. Помеѓу нив била Магна картата, една пресвртница на полето на човековите права. Подоцна дошла англиската Повелба за правата (1689), вирџиниската Декларација за правата (1776), француската Декларација за правата на човекот (1789) и Повелбата за правата од Соединетите Држави (1791).
Седумнаесеттиот, осумнаесеттиот и деветнаесеттиот век ги слушнале гласовите на водечките историски личности во отвореното залагање за слободата на изразување. Во 1644, англискиот поет Џон Милтон, кој можеби најдобро се памти по Paradise Lost (Изгубен рај), го напишал фамозниот памфлет Areopagitica како аргумент против ограничувањата на слободата на печатот.
Осумнаесеттиот век го видел растот на слободата на говорот во Англија, иако ограничувањата останале. Во Америка колониите вршеле притисок за правото на слобода на говор, како усен така и печатен. На пример, Уставот на Комонвелтот Пенсилванија, од 28 септември 1776, делумно наведувал: „Поради тоа што луѓето имаат право на слобода на говор и на пишување, како и на објавување на своите мислења, затоа слободата на печатот не треба да биде ограничувана“.
Оваа изјава била инспирација за Првиот амандман на Уставот на САД од 1791, кој го објавил мислењето на основачите на американскиот Устав за ценетите права на луѓето: „Конгресот нема да донесе закон што се однесува на основање религија или забранување на слободно изразување на истата; или скратување на слободата на говор, или, пак на печатот; или правото на луѓето мирно да се собираат и да ја молат Владата да ги реши поплаките“.
Џон Стјуарт Мил, англиски филозоф од деветнаесеттиот век, во 1859 го издал својот есеј „On Liberty“ (За слободата). Тој есеј е често цитиран и на него се укажувало како на една од најголемите изјави за застапувањето на слободен говор.
Меѓутоа, битките за правото да се зборува слободно во јавноста не завршиле со пристигнувањето на наводно просветлените години на овој XX век. На пример, поради напорите да се ограничи слободата на говорот во Америка, од судниците, како од пониските судови така и од Врховниот суд на Соединетите Држави, одекнувале прогласи кои ја бранеле слободата.
Судијата Оливер Вендел Холмес Помладиот од Врховниот суд на САД, го изнел своето верување во слободниот говор во бројни судски одлуки. Опишувајќи го мерилото за слободен говор, тој рекол: „Ако постои некое начело во Уставот кое понеопходно бара оддаденост отколку кое било друго, е начелото за слободна мисла — не слободна мисла за оние кои се сложуваат со нас, туку слобода на мислата што ја мразиме“ (United States v. Schwimmer‚ 1928).
Занемарувањето на ова начело покрена судски битки кои продолжија да го нишаат клатното помеѓу слобода и принуда. Премногу честа е мислата: „Слобода на говор за мене — но не за тебе“. Во својата книга со истото име, Нат Хентоф цитира примери во кои страствени бранители на Првиот амандман се нишале со клатното одлево надесно според нивните гледишта. Тој цитира случаи во кои Врховниот суд на САД укинува некои свои одлуки, вклучувајќи и некои кои се однесуваат на случаи во кои се работи за Јеховини сведоци и нивните години на борба за правото да зборуваат слободно за нивните религиозни убедувања. Во врска со нив, тој напишал: „Членовите на оваа вера, низ децениите многу придонеле кон ширењето на слободата на совеста низ уставните судски парници“.
Многу правни аналитичари и современи историчари обилно пишувале во врска со бројните судски битки кои се воделе за да ја сочуваат слободата на говорот кон крајот на овој XX век, не само во Америка туку и во други земји. Слободата на говорот никогаш не е гарантирана. Иако владите можеби се фалат за слободата што тие му ја пружаат на својот народ, таа може да биде изгубена кога ќе се промени владата или судиите, како што покажува искуството. Јеховините сведоци биле авангарда во борбата за оваа ценета слобода.
Во својата книга These Also Believe (И овие веруваат), професорот Ц. С. Браден пишува: „Тие [Јеховините сведоци] со нивната борба да ги сочуваат своите граѓански права, ѝ направиле извонредна услуга на демократијата, затоа што во нивната борба тие направиле многу за да ги обезбедат овие права за сите малцински групи во Америка. Кога граѓанските права на која било група се нарушени, не се сигурни ни правата на која било друга група. Затоа, тие дале јасен придонес во сочувувањето на некои од најдрагоцените работи во нашата демократија“.
На луѓето кои ја сакаат слободата им е тешко да разберат зошто некои влади и религии му ја ускратуваат оваа слобода на својот народ. Тоа е лишување на едно основно човеково право и многу луѓе низ светот страдаат поради задушувањето на оваа слобода. Дали ставовите кон слободата на говорот, дури и во земјите што го уживаат ова основно право, ќе продолжат да се нишаат како клатно напред—назад? Дали идејата за слобода на говорот ќе биде употребена за да го оправдува неморалниот или непристојниот јазик? Судовите веќе се борат со контроверзијата.
[Слика на страница 3]
Сократ расправал за слобода на говорот
[Извор на слика]
Музеј Капитолини, Рим