Потрага по генот на „бесмртноста“

МНОГУ цивилизации имаат приказни и басни кои се обидуваат да објаснат зошто луѓето умираат. На пример, според една африканска легенда, Бог испратил камелеон за да му донесе бесмртност на човештвото, но тој одел толку бавно што пред него стигнал друг гуштер кој ја носел пораката за смрт. Лековерното човештво ја прифатило пораката на тој гуштер и така ја изгубило бесмртноста.

Низ вековите, и филозофите се обидувале да одговорат на прашањето: Зошто човекот умира? Во четвртиот век пр.н.е., грчкиот филозоф Аристотел поучувал дека продолжувањето на животот на човекот зависи од способноста на телото да одржува рамнотежа меѓу топлината и студот. Тој рекол: „Смртта секогаш настапува заради извесен недостиг на топлина“. Од друга страна, пак, Платон поучувал дека човекот има бесмртна душа која ја преживува смртта на телото.

Денес, и покрај зачудувачкиот напредок на современата наука, прашањата на биолозите во врска со тоа зошто старееме и умираме сѐ уште се главно неодговорени. The Guardian Weekly од Лондон вели: „Една од најголемите тајни на медицината не е зошто луѓето умираат од кардиоваскуларни болести или од рак: туку зошто умираат дури и тогаш кога сѐ е во ред. Ако човечките клетки се делат и нивното обновување продолжува да се одвива преку делба околу 70 години, зошто одеднаш престануваат да се умножуваат?“

Во своето настојување да го разберат процесот на стареење, генетичарите и молекуларните биолози го насочиле своето внимание врз клетката. Многу научници сметаат дека во овие микроскопски единици може да се најде клучот за подолг живот. На пример, некои предвидуваат дека генетичкиот инженеринг наскоро ќе им овозможи на научниците да го победат ракот и срцевите заболувања. Но, колку е близу науката до исполнувањето на човековиот сон за вечен живот?

Откривање на тајните на клетката

Претходните генерации научници се обидоа да ги откријат тајните на клетката, но ги немаа потребните средства за да го постигнат тоа. Дури во минатиот век научниците беа во можност да ѕирнат во клетката и да видат голем број од нејзините основни компоненти. Што пронајдоа тие? „Испадна дека клетката“, вели научниот писател Рик Гор, „е микроуниверзум“.

За да добиеме некаква претстава за огромната сложеност на клетката, да замислиме дека секоја од нив е составена од билиони уште помали единици наречени молекули. Сепак, кога научниците ја набљудуваат градбата на клетката, тие наидуваат на огромен ред и доказ за конструкција. Филип Ханавалт, доцент по генетика и молекуларна биологија на универзитетот Станфорд, вели: „За нормалниот раст дури и на наједноставната жива клетка потребно е координирано да се одвиваат десетици илјади хемиски реакции“. Исто така, тој наведува: „Програмираното дејство на овие минијатурни хемиски фабрики далеку ги надминува способностите на научникот во неговата лабораторија“.

Затоа, замислете си само колкава огромна задача е обидот да се продолжи човечкиот животен век со биолошки средства. За тоа не е потребно само длабоко да се разберат основните градежни блокови на животот туку потребна е и способност да се управува со овие градежни блокови! Ајде кратко да погледнеме во една човечка клетка за да го илустрираме предизвикот со кој се соочуваат биолозите.

Сѐ е до гените

Во секоја клетка има еден сложен контролен центар наречен јадро. Јадрото управува со активностите на клетката следејќи една низа од шифрирани пораки. Овие пораки се складирани во хромозомите.

Нашите хромозоми првенствено се составени од белковини и од дезоксирибонуклеинска киселина, или скратено ДНК.a Иако научниците знаат за ДНК уште од доцните 1860-ти, дури во 1953 конечно била разбрана нејзината молекуларна структура. Дури и тогаш, била потребна речиси уште една деценија за биолозите да почнат да го разбираат „јазикот“ што го користат молекулите на ДНК за да ги пренесуваат генетичките информации. (Видете ја рамката на страница 26.)

Во 1930-тите, генетичарите откриле дека на краевите на секој хромозом има една кратка низа од ДНК која помага во одржувањето на стабилноста на хромозомот. Наречени теломери, од грчките зборови телос (крај) и мерос (дел), овие делчиња на ДНК имаат улога многу слична на улогата на заштитно капаче на врвката за чевли. Без теломерите, нашите хромозоми би се одвиткале и би се распаднале на ситни делчиња, би се залепиле еден до друг или би станале нестабилни на некој друг начин.

Меѓутоа, истражувачите подоцна забележале дека во повеќето видови клетки, теломерите стануваат пократки после секоја следна делба на клетката. Така, после 50-тина делби, теломерите на клетката се смалуваат и стануваат како ситни грутчиња, а клетката престанува да се дели и на крајот умира. Во 1960-тите, д-р Леонард Хејфлик прв го изнел забележувањето дека клетките изгледа се делат ограничен број пати пред да умрат. Затоа, оваа појава многу научници денес ја нарекуваат Хејфликова граница.

Дали д-р Хејфлик го открил клучот за стареењето на клетката? Некои мислеле дека е така. Во 1975, во Nature/Science Annual стоело дека авангардистите на полето на стареењето сметаат дека „сите живи суштества имаат еден прецизно темпиран механизам за самоуништување, часовник на стареењето кој ѝ го одбројува времето на виталноста“. Всушност, почна да расте надежта дека научниците конечно дојдоа до самиот процес на стареење.

Во 1990-тите, истражувачите кои ги проучуваа клетките на ракот кај луѓето открија уште еден важен клуч во врска со „клеточниот часовник“. Тие открија дека малигните клетки на некој начин научиле како да го надминат нивниот „клеточен часовник“ и да се делат до бесконечност. Ова откритие ги вратило биолозите на еден од најнеобичните ензими, кој прв пат бил откриен во 1980-тите и чие присуство подоцна било утврдено во повеќето видови клетки на рак. Овој ензим е наречен теломераза. Која е неговата функција? Едноставно речено, теломеразата може да се спореди со клуч кој го враќа назад „часовникот“ на клетката со тоа што ги издолжува нејзините теломери.

Крај на стареењето?

Истражувањето на теломеразата наскоро стана едно од најактуелните полиња на молекуларната биологија. Тоа навестуваше дека, доколку биолозите би можеле да ја употребат теломеразата за да го спречат скратувањето на теломерите при делбата на една нормална клетка, можеби стареењето ќе може да се запре, или барем значително да се одложи. Интересно, Geron Corporation News известува дека истражувачите кои вршеле експерименти со теломераза во своите лаборатории веќе докажале дека нормалните човечки клетки можат да се изменат и да имаат „способност за неограничена делба“.

И покрај ваквиот напредок, нема многу причини да се очекува дека во блиска иднина биолозите значително ќе го продолжат нашиот животен век со помош на теломеразата. Зошто не? Една причина е тоа што стареењето вклучува многу повеќе од трошењето на теломерите. На пример, да размислиме за коментарите на д-р Мајкл Фосел, автор на книгата Reversing Human Aging (Свртување на процесот на стареење кај човекот): „Ако го победиме стареењето онакво какво што ни е познато денес, сѐ уште ќе старееме на некој нов, помалку познат начин. Ако неограничено ги издолжуваме теломерите, можеби нема да се разболуваме од болестите кои сега ги поврзуваме со стареењето, но на крајот сепак ќе се истрошиме и ќе умреме“.

Всушност, веројатно има повеќе биолошки фактори кои придонесуваат за процесот на стареење. Но, засега одговорите и понатаму остануваат заклучени и вон дофат на научниците. Леонард Гуаренте од Технолошкиот институт во Масачусетс вели: „Во моментов стареењето сѐ уште во голема мера е црна кутија“ (Scientific American, есен 1999).

Додека биолозите и генетичарите не престануваат да ја испитуваат клетката за да сфатат зошто луѓето стареат и умираат, Божјата реч ја открива вистинската причина. Таа едноставно наведува: „Преку еден човек гревот влезе во светот и преку гревот смртта, така и смртта се прошири на сите луѓе, бидејќи сите згрешија“ (Римјаните 5:12). Да, човечката смрт е резултат на една состојба која науката никогаш нема да може да ја излекува — наследениот грев (1. Коринќаните 15:22).

Од друга страна, пак, нашиот Творец ветува дека ќе ги поништи последиците од наследениот грев со помош на Христовата откупна жртва (Римјаните 6:23). Можеме да бидеме сигурни дека нашиот Творец знае како да го сврти во обратен правец процесот на стареење и умирање, бидејќи во Псалми 139:16 стои: „Твоите очи го видоа мојот зародишок, веќе сѐ беше запишано во Твојата книга“. Без сомнение, Јехова Бог ја создал генетичката шифра и, така да се каже, ја запишал. Затоа, во свое време, тој ќе се погрижи гените да им овозможат вечен живот на оние кои се послушни на неговите барања (Псалми 37:29; Откровение 21:3, 4).

[Фуснота]

[Рамка на страница 26]

„ЈАЗИКОТ“ НА ДНК

Основните единици, односно „букви“ на јазикот на ДНК се хемиските компоненти наречени бази. Има четири вида бази: тимин, аденин, гванин и цитозин, обично во скратена форма Т, А, Г и Ц. „Замислете си ги тие четири бази како буквите на некоја азбука од четири букви“, вели списанието National Geographic. „Исто како што ги подредуваме буквите на нашата азбука за да добиеме смисловни зборови, А, Т, Г и Ц кои се во состав на нашите гени се подредени во ‚зборови‘ од три букви кои може да ги разбере машинеријата на клетката.“ Генетичките „зборови“ прават „реченици“ кои ѝ кажуваат на клетката како да произведе некоја белковина. Редоследот по кој се нанижани буквите на ДНК одредува дали белковината ќе функционира како ензим кој ќе помогне во процесот на дигестија на вечерата, како антитело кое спречува инфекција или како некоја од илјадниците белковини кои се наоѓаат во Вашето тело. Не е чудно тоа што книгата The Cell (Клетка) ја нарекува ДНК „основен нацрт на животот“.

[Слика на страница 25]

Краевите на хромозомите (овде се прикажани осветлени) им овозможуваат на клетките постојано да се делат

[Извор на слика]

Со љубезна дозвола на Geron Corporation