Книга која „зборува“ живи јазици
Ако изумре јазикот на кој е напишана една книга, всушност, умира и книгата. Малкумина луѓе денес можат да ги читаат древните јазици на кои била напишана Библијата. Сепак, таа е жива. Преживеала затоа што „научила да ги зборува“ живите јазици на човештвото. Преведувачите кои „ја научиле“ да зборува други јазици, понекогаш се соочувале со навидум несовладливи препреки.
ПРЕВЕДУВАЊЕТО на Библијата — со нејзините повеќе од 1.100 поглавја и 31.000 стихови — е импозантна задача. Меѓутоа, низ вековите, оддадени преведувачи радо се зафатиле со тој предизвик. Многумина од нив биле спремни да поднесат тешкотии, па дури и да умрат за своето дело. Историјата за тоа како Библијата била преведена на јазиците на човештвото е еден извонреден извештај за истрајност и досетливост. Разгледајте само еден мал дел од тој убедлив запис.
Предизвици со кои се соочиле преведувачите
Како ќе преведете една книга на јазик кој нема пишано писмо? Бројни преведувачи на Библијата се соочиле токму со еден таков предизвик. На пример, Улфила, од четвртиот век н. е., започнал да ја преведува Библијата на тогашниот современ но не и пишан јазик — готски. Улфила го совладал предизвикот со тоа што ја измислил готската азбука од 27 букви, кое го темелел првенствено на грчката и на латинската азбука. Неговиот превод на речиси целата Библија на готски јазик бил завршен пред 381-та н. е.
Во деветтиот век, двајца браќа кои зборувале грчки јазик, Кирил (првобитно наречен Константин) и Методиј, обајцата истакнати научници и лингвисти, сакале да ја преведат Библијата за луѓето кои зборувале словенски јазици. Но, старословенскиот јазик — претходник на денешните словенски јазици — немал пишано писмо. Затоа, двајцата браќа измислиле азбука за да направат превод на Библијата. Со тоа, Библијата сега можела да им „зборува“ на уште повеќе луѓе, на оние од словенскиот свет.
Во XVI-тиот век, Вилијам Тиндејл започнал да ја преведува Библијата од оригиналните јазици на англиски јазик, но наишол на остро противење и од Црквата и од Државата. Тиндејл, кој стекнал образование на Оксфорд, сакал да направи превод кој може да го разбере дури и „дете кое ора“.1 Но, за да го постигне тоа, морал да побегне во Германија, каде што во 1526 година бил отпечатен неговиот англиски „Нов завет“. Кога некои примероци биле прокриумчарени во Англија, властите биле толку разбеснети што почнале јавно да ги спалуваат. Подоцна Тиндејл бил предаден. Непосредно пред да биде задавен а неговото тело спалено, тој гласно ги изговорил овие зборови: „Господе, отвори му ги очите на кралот на Англија!“2
Преведувањето на Библијата продолжило; преведувачите не биле запрени. До 1800-тата година, барем делови од Библијата „научиле да зборуваат“ 68 јазици. Потоа, со формирањето на библиските друштва — особено Британското и инострано библиско друштво, основано во 1804 година — Библијата брзо „научила“ уште нови јазици. Стотици млади луѓе се пријавувале да одат во странски земји како мисионери, многумина со првенствена цел да ја преведат Библијата.
Учење на африканските јазици
Во 1800-тата имало само десетина пишани јазици во Африка. Стотици други говорни јазици морале да чекаат сѐ додека некој не измислил систем на пишување. Мисионерите доаѓале и ги учеле јазиците без помош на буквари или речници. Потоа напорно работеле за да создадат пишан облик, а после тоа ги поучувале луѓето да го читаат писмото. Ова го правеле за да можат луѓето еден ден да ја читаат Библијата на својот јазик.3
Еден таков мисионер бил Шкотланѓанецот Роберт Мофат. Во 1821, на возраст од 25 години, Мофат поставил мисија меѓу луѓето во Јужна Африка кои го зборувале јазикот цвана. За да го научи нивниот јазик кој немал писмо, тој се мешал со луѓето, понекогаш патувајќи во внатрешноста за да живее меѓу нив. „Луѓето беа љубезни“, напишал тој подоцна, „и моите груби грешки во јазикот предизвикуваа многу изливи на смеа. Никогаш, ниту во еден случај, никој немаше да ме исправи за некој збор или реченица сѐ додека не го имитираше оригиналот толку успешно за да предизвика голема веселост кај другите“.4 Мофат истрајал и на крајот го совладал јазикот, создавајќи пишан облик за него.
Во 1829 година, откако работел осум години меѓу народот Цвана, Мофат завршил со преведувањето на евангелието по Лука. За да го отпечати, тој патувал околу 600 милји со воловска запрега до брегот и потоа се качил на брод за Кептаун. Тамошниот гувернер му дал дозвола да користи преса од владата, но Мофат морал самиот да ги сложува буквите и да печати, конечно објавувајќи го евангелието во 1830 година. За првпат народот Цвана можел да чита дел од Библијата на својот јазик. Во 1857 година, Мофат завршил со превод на целата Библија на јазикот цвана.
Подоцна Мофат ја опишал реакцијата на народот Цвана кога првпат им стоело на располагање евангелието по Лука. Тој забележал: „Познавав поединци кои патуваа стотици милји за да добијат примерок од Св. Лука . . . Гледав како добиваат делови од Св. Лука и плачат поради нив и како ги стегаат на своите гради и ронат солзи на благодарност, сѐ додека не им реков на повеќемина: ‚Со своите солзи ќе ги упропастите книгите‘“.5
На тој начин, оддадени преведувачи како што бил Мофат, им дале на многу Африканци — од кои некои во почетокот не гледале потреба од пишан јазик — прва можност да комуницираат по писмен пат. Но, преведувачите верувале дека на луѓето од Африка им даваат дури и уште повреден подарок — Библија на нивниот мајчин јазик. Денес Библијата, во целост или делумно, „зборува“ на преку 600 африкански јазици.
Учење на азиските јазици
Додека преведувачите во Африка се бореле да создадат пишани облици за говорните јазици, на другата страна од светот други преведувачи наишле на една многу поинаква препрека — да преведуваат на јазици кои веќе имале сложени пишани писма. Таков бил предизвикот со кој се соочиле оние што ја превеле Библијата на азиските јазици.
На почетокот од XIX век, Вилијам Кари и Џошуа Маршман отишле во Индија и совладале многу од тамошните пишани јазици. Со помош на Вилијам Вард, еден печатар, тие направиле преводи барем на некои делови од Библијата на речиси 40 јазици.6 Во врска со Вилијам Кари, писателот Џ. Херберт Кејн објаснува: „Тој измислил еден прекрасен, слободен и течен разговорен стил [на бенгалскиот јазик] кој ја заменил старата класична форма, правејќи го на тој начин поразбирлив и попривлечен за денешните читатели“.7
Адонирам Џадсон, роден и израснат во Соединетите Држави, отпатувал во Бурма и во 1817 година почнал да ја преведува Библијата на бурмански јазик. Опишувајќи колку е тешко да се совлада некој ориентален јазик до степен кој е потребен за да се преведе Библијата, тој напишал: ‚Кога учиме некој јазик што го зборуваат луѓе на другата страна на Земјата, чии мисли течат во правци поинакви од нашите и според тоа сите нивни кодови на изразување се нови а сите букви и зборови се потполно лишени и од најмала сличност со кој и да е јазик со кој некогаш сме се сретнале, кога немаме ниту речник ниту преведувач и мораме да разбереме нешто од јазикот пред да ја добиеме помошта на некој тамошен учител — тоа значи работа!‘8
Во случајот на Џадсон, тоа значело 18-тина години грижлива работа. Последниот дел од бурманската Библија бил отпечатен во 1835 година. Меѓутоа, неговиот престој во Бурма го чинел скапо. Додека работел на преводот, бил обвинет за шпионирање и затоа поминал речиси две години во еден затвор кој бил преплавен со комарци. Кратко откако бил ослободен, неговата жена и младата ќерка умреле од грозница.
Кога во 1807 година 25-годишниот Роберт Морисон пристигнал во Кина, се зафатил со крајно тешката задача да ја преведе Библијата на кинески — еден од најсложените пишани јазици. Имал само ограничено познавање на кинескиот јазик, кој почнал да го изучува само две години пред тоа. Морисон морал да се бори и со кинескиот закон, кој настојувал да ја задржи изолацијата на Кина. Под закана со смртна казна, на кинескиот народ му било забрането да ги поучува странците за својот јазик. Било смртен престап еден странец да ја преведе Библијата на кинески јазик.
Незастрашен но сепак претпазлив, Морисон продолжил да го изучува јазикот, учејќи го брзо. За две години тој добил работа како преведувач за Источноиндиската компанија. Во текот на денот работел за компанијата, но тајно и под постојана закана дека ќе биде откриен работел на преведувањето на Библијата. Во 1814, седум години по пристигнувањето во Кина, ги подготвил за печатење Христијанските грчки списи.9 Пет години подоцна, со помош на Вилијам Милн, ги завршил Хебрејските списи.
Тоа било едно огромно остварување — сега Библијата можела да го „зборува“ јазикот што го употребувале повеќе луѓе од кој и да е друг јазик во светот. Благодарение на способните преведувачи, следеле преводи и на други азиски јазици. Денес, делови од Библијата можат да се добијат на повеќе од 500 азиски јазици.
Зошто луѓето како што биле Тиндејл, Мофат, Џадсон и Морисон напорно работеле со години — некои дури и ризикувајќи го својот живот — за да преведат една книга за луѓе кои не ги познавале и, во некои случаи, за луѓе кои немале пишан јазик? Сигурно не за слава или за финансиска добивка. Тие верувале дека Библијата е Божја Реч и дека треба да им „зборува“ на луѓето — на сите луѓе — на нивниот јазик.
Без оглед на тоа дали сметате дека Библијата е Божја Реч или не, можеби ќе се согласите дека самопожртвуваниот дух што го покажале овие оддадени преведувачи е многу редок во денешниов свет. Зарем не вреди да се истражи една книга која вдахнува таква несебичност?
[Табела на страница 12]
(Види во публикацијата)
Број на јазици на кои биле отпечатени делови на Библијата од 1800-тата година
68 107 171 269 367 522 729 971 1.199 1.762 2.123
1800 1900 1995
[Слика на страница 10]
Тиндејл ја преведува Библијата
[Слика на страница 11]
Роберт Мофат
[Слика на страница 12]
Адонирам Џадсон
[Слика на страница 13]
Роберт Морисон