Што е Талмудот?

„Талмудот несомнено е една од најизвонредните литературни творби на сите времиња“ (The Universal Jewish Encyclopedia).

„[Талмудот е] едно од големите интелектуални достигнувања на човештвото, документ кој е толку длабок, толку богат, толку суптилен што ги држи врвните умови зафатени повеќе од еден и пол милениум“ (Јаков Ноиснер, еврејски изучувач и автор).

„Талмудот е централниот столб [на јудаизмот] кој го поддржува целото духовно и интелектуално здание на еврејскиот живот“ (Адин Стаинсолц, талмудски изучувач и рабин).

НЕСОМНЕНО, Талмудот со векови имал огромно влијание врз еврејскиот народ. Меѓутоа, за разлика од горецитираните пофалби, Талмудот бил омаловажуван и наречен „темно и матно море“. Тој бил жигосан како богохулно дело на Ѓаволот. Со папски декрет, секогаш бил одново цензуриран, конфискуван, па дури и во големи броеви запалуван на јавните плоштади во Европа.

Какво всушност е ова дело кое поттикнало толку многу контроверзија? Што го прави Талмудот уникатен меѓу еврејските записи? Зошто бил напишан? Како дошло до тоа да има толкав учинок врз јудаизмот? Дали тој има значење за нееврејскиот свет?

Во текот на 150-те години после уништувањето на храмот во Ерусалим во 70 н. е., академиите на рабинските мудреци низ Израел итно побарале нова основа за одржување на еврејската практика. Тие дебатирале и консолидирале различни традиции од својот устен закон. Градејќи на тој темел, поставиле нови граници и барања за јудаизмот, давајќи упатство за еден секојдневен живот на светост без храм. Оваа нова духовна структура била изложена во Мишната, составена од страна на Јуда ха-Наси до почетокот на третиот век н. е.a

Мишната била самостојна, не барајќи оправдание на темел на библиските референци. Нејзиниот метод на дискусија, па дури и стилот на нејзиниот хебрејски јазик биле уникатни, поинакви од библискиот текст. Одлуките на рабините кои се цитирани во Мишната би влијаеле врз секојдневниот живот на Евреите насекаде. Навистина, Јаков Ноиснер коментира: „Мишната го обезбедувала израелскиот устав . . . Таа барала согласност со нејзините правила и приспособување кон нив“.

Но, што ако некои го оспорувале тоа дали авторитетот на мудреците цитирани во Мишната е дораснат на откриеното Писмо? Рабините ќе морале да покажат дека учењата на танаимите (учители на усниот закон), кои се наоѓаат во Мишната, биле во совршена хармонија со Хебрејските списи. Додатниот коментар станал неопходност. Тие чувствувале потреба да ја објаснат и да ја оправдаат Мишната и да докажат дека таа потекнала од Законот кој му бил даден на Мојсеј на Синај. Рабините се чувствувале наведени да докажат дека усниот и пишаниот закон имаат еден дух и една цел. Тогаш, наместо да биде крајниот збор на јудаизмот, Мишната станала еден нов темел за религиозна дискусија и дебата.

Талмудот во процес на создавање

Рабините кои го презеле овој нов предизвик биле познати како амораими — „интерпретатори“ или „објаснувачи“ на Мишната. Секоја академија се сосредоточувала околу некој угледен рабин. Еден мал круг изучувачи и студенти одржувале дискусии преку целата година. Но, најважните сесии биле одржувани двапати годишно, во текот на месеците Адар и Елул, кога земјоделската работа била замрена па можеле да присуствуваат стотици или дури и илјадници други.

Адин Стаинсолц објаснува: „Претседавал поглаварот на академијата, седнат на еден стол или на специјални рогозини. Во предните редови спроти него седеле важните изучувачи, вклучувајќи ги и неговите колеги или истакнати ученици, а зад сите нив — другите изучувачи . . . Редоследот на седење се темелел на прецизно дефинирана хиерархија [според важноста]“. Ќе се изрецитирал еден дел од Мишната. Потоа, тој ќе се споредел со паралелниот или додатниот материјал кој го собирале танаимите, но кој не бил вклучен во Мишната. Започнувал процесот на анализа. Биле поставувани прашања и биле анализирани противречностите за да се најде внатрешна хармонија меѓу учењата. Се барале доказни текстови од Хебрејските списи за да ги поддржат рабинските учења.

Иако грижливо структурирани, овие дискусии биле силни, а понекогаш и бурни. Еден мудрец кој е цитиран во Талмудот, зборувал за „искри оган“ кои летале меѓу устите на рабините во текот на некоја дебата (Хулин 137б, Вавилонски Талмуд). За тие прилики, Стаинсолц го вели ова: „Поглаварот, односно мудрецот на академијата, кој го одржувал предавањето, ќе дал своја сопствена интерпретација на проблемите. Изучувачите кои биле во публиката честопати ќе го бомбардирале со прашања на темел на други извори, на гледиштата од други коментатори или од сопствени логични заклучоци. Понекогаш, дебатата била многу кратка и ограничена на еден јасен и заклучен одговор на некое одредено прашање. Во други случаи, други изучувачи ќе понуделе алтернативни решенија и ќе произлезела дебата од широки размери“. На сите присутни им било дозволено да земат удел. Спорните прашања разјаснувани на тие сесии биле испраќани на другите академии за да ги разгледаат и други изучувачи.

Сепак, овие сесии не биле само бескрајни легалистички дебати. Законските работи кои се однесувале на правилата и одредбите од еврејскиот религиозен живот се наречени Халаках. Овој термин доаѓа од хебрејскиот корен „да оди“ и го покажува ‚начинот на живот по кој треба некој да оди‘. Сите други работи — приказни за рабинските и библиските личности, мудри изреки, концепти на верување и филозофија — наречени се Хагадах, од хебрејскиот корен „да се каже“. Халаках и Хагадах биле мешани во текот на рабинските дебати.

Во својата книга The World of the Talmud, Морис Адлер коментира: „Некој мудар учител ќе прекинел некоја долга и тешка законска расправа со отстапување од темата на некоја помалку заморна, а повеќе изградувачка тема . . . На тој начин наоѓаме легенда и историја, современа наука и фолклор, библиски толкувања и биографија, проповед и теологија исткаени заедно во нешто, кое на некој кој не е запознат со патиштата на академијата би му изгледало чудна мешавина од неорганизирани податоци“. За изучувачите при академиите, сите такви отстапувања од темата биле со некоја цел и биле поврзани со темата за која се дискутирало. Халаках и Хагадах биле градежни блокови за една нова структура која се градела во рабинските академии.

Создавање на два Талмуда

На крај, главниот рабински центар од Палестина се преселил во Тиберијада. Другите важни академии биле лоцирани во Сефорис, Ќесарија и Лида. Но, сѐ полошата економска ситуација, константната политичка нестабилност и, конечно, притисокот и прогонството од отпадничкото христијанство, довеле до имиграција од огромни размери, во еден друг главен центар на еврејското население на Исток — Вавилонија.

Со векови, студентите се собирале од Вавилонија во Палестина за да студираат кај големите рабини на академиите. Еден таков студент бил Аба бен Ибо, наречен и Аба Арика — Аба високиот, но подоцна познат само како Раб. Тој се вратил во Вавилонија околу 219 н. е., после студирањето кај Јуда ха-Наси, и тоа означило една пресвртница за духовната важност на вавилонската еврејска заедница. Раб основал академија во Сура, подрачје со многу Евреи, но со мала наобразба. Неговата репутација привлекла 1.200 редовни студенти во неговата академија, со уште илјадници присутни во текот на еврејските месеци Адар и Елул. Угледниот современик на Раб, Семјуел, основал академија во Нехардеја. Други важни академии се појавиле во Пумбедита и Мехоза.

Сега, немало потреба да се патува во Палестина, зашто некој можел да студира кај големите изучувачи во Вавилонија. Формулирањето на Мишната како одвоен текст го пробило патот за потполна независност од вавилонските академии. Иако сега во Палестина и Вавилонија се развиле поинакви стилови и методи на студирање, честата комуникација и размената на учители го сочувале единството на тие академии.

Кон крајот на четвртиот и во почетокот на петтиот век н. е., ситуацијата за Евреите во Палестина станала особено тешка. Брановите ограничувања и прогонство под сѐ поголемиот авторитет на отпадничкото христијанство, довеле до конечниот удар — укинување и на Синедрионот и на позицијата на Нази (патријарх) околу 425 н. е. Така, палестинските амораими почнале да ги консолидираат во еден единствен поврзан труд резимеата на дебатите во академиите за да го засигураат нивното сочувување. Ова дело, составено набрзина при крајот на четвртиот век н. е., станало познато како палестински Талмуд.b

Додека академиите во Палестина биле во опаѓање, вавилонските амораими го достигнувале врвот на своите можности. Абеи и Раба го претвориле нивото на дебатата во една замрсена и суптилна расправија, која подоцна станала модел за анализа на Талмудот. Потоа, Аши, поглаварот на академијата во Сура (371—427 н. е.), почнал да ги составува и да ги уредува резимеата од дебатите. Според Стаинсолц, тој го правел тоа „плашејќи се дека, дезорганизиран каков што и бил, огромниот главен дел од усниот материјал бил во опасност да потоне во заборав“.

Овој голем куп материјал бил повеќе отколку што можел да го организира еден човек или дури и една генерација. Периодот на амораимите завршил во Вавилонија во петтиот век н. е., но делото на конечното уредување на вавилонскиот Талмуд било продолжено во шестиот век н. е. од страна на една група наречена сабораими, арамејски термин што значи „објаснувачи“ или „застапници на мислење“. Овие последни уредници прибрале илјадници незавршени работи и вековни рабински дебати, давајќи му на вавилонскиот Талмуд еден стил и структура кои го одвојувале од сите претходни еврејски записи.

Што постигнал Талмудот?

Рабините од Талмудот почнале да докажуваат дека Мишната била од истиот извор како и Хебрејските списи. Но, зошто? Јаков Ноиснер коментира: „Изјавеното спорно прашање била позицијата на Мишната. Но, суштината на работите покажала дека таа била авторитет на самиот мудрец“. За да се засили овој авторитет, секој ред на Мишната, а понекогаш и секој збор, бил испитуван, предизвикуван, објаснуван и ускладуван на некој начин. Ноиснер забележува дека на тој начин рабините „ја поместиле орбитата на Мишната од една патека на друга“. Иако создадена како дело кое само по себе е комплетно, сега Мишната била детално анализирана. Во текот на овој процес, таа била освежена, редефинирана.

Ова ново дело — Талмудот — служел за намерата на рабините. Тие поставиле правила за анализа, и затоа тој ги поучувал луѓето да размислуваат како рабините. Рабините верувале дека нивниот метод на проучување и анализа го одразувал Божјиот ум. Самото проучување на Талмудот станало цел, облик на обожавање — употреба на умот наводно во имитирање на Бог. Генерациите кои требало да дојдат би го анализирале самиот Талмуд според оваа иста метода. Резултатот? Историчарот Сесил Рот пишува: „Талмудот . . . им дал [на Евреите] карактеристичен отпечаток кој ги разликувал од другите, како и нивна извонредна моќ на отпор и кохезија. Неговата дијалектика ја изострила нивната остроумност . . . и им дала . . . ментална острина . . . На прогонетиот Евреин од средниот век, Талмудот му дал еден друг свет во кој можел да побегне . . . Тој му дал татковина која можел да ја носи со себе кога неговата сопствена земја била изгубена“.

Поучувајќи ги другите за размислувањето на рабините, Талмудот сигурно имал моќ. Но, прашањето за сите — Евреи како и не-Евреи — е ова: ‚Дали Талмудот навистина го одразува Божјиот ум?‘ (1. Коринтјаните 2:11—16, NW).

[Фусноти]

[Рамка на страница 31]

Двата Талмуда — како се споредуваат?

Хебрејскиот збор „Талмуд“ значи „проучува“ или „учи“. Амораимите од Палестина и Вавилонија почнале да ја проучуваат, односно анализираат Мишната. Обата Талмуда (палестинскиот и вавилонскиот) го прават тоа, но како се споредуваат тие? Јаков Ноиснер пишува: „Првиот Талмуд го анализира доказот, вториот ги истражува претпоставките; првиот останува потполно во границите на својот предмет, вториот бескрајно ги надминува“.

Поинтензивното и потемелното уредување кое му било посветено на вавилонскиот Талмуд го направило не само многу поголем туку и подлабок и попрониклив во неговиот начин на размислување и анализа. Кога се спомнува зборот „Талмуд“, обично се мисли на вавилонскиот Талмуд. Тоа е Талмудот кој е најмногу проучуван и за кој е најмногу коментирано низ вековите. Според мислењето на Ноиснер, палестинскиот Талмуд „е дело на компетенција“, а вавилонскиот Талмуд „е дело на гениј“.