ഭാഗം 3

ശാസ്‌ത്രം—സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള മനുഷ്യ​വർഗ​ത്തി​ന്റെ തുടരുന്ന അന്വേ​ഷ​ണം

മതവും ശാസ്‌ത്ര​വും മോശ​മായ ഒരു മിശ്രണം

ശാസ്‌ത്ര സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള ആയിര​ക്ക​ണ​ക്കി​നു വർഷങ്ങ​ളി​ലെ അന്വേ​ഷണം തുടർന്നുള്ള ഗവേഷ​ണ​ത്തിന്‌ ഒരു ഉറപ്പുള്ള അടിസ്ഥാ​നം ഇട്ടതായി തോന്നി. നിശ്ചയ​മാ​യും യാതൊ​ന്നി​നും കൂടു​ത​ലായ പുരോ​ഗ​തി​ക്കു വിഘ്‌നം സൃഷ്ടി​ക്കാൻ കഴിഞ്ഞില്ല. പക്ഷേ, “ക്രിസ്‌താ​ബ്ദം മൂന്നും നാലും അഞ്ചും നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളിൽ തീർച്ച​യാ​യും ശാസ്‌ത്രം മോശ​മായ നേട്ടമാണ്‌ ഉണ്ടാക്കി​യത്‌” എന്ന്‌ ദ ബുക്ക്‌ ഓഫ്‌ പോപ്പു​ലർ സയൻസ്‌ പറയുന്നു.

മുഖ്യ​മാ​യി രണ്ടു സംഭവങ്ങൾ ഈ സാഹച​ര്യം ഉളവാ​കാൻ ഗണ്യമായ പങ്കു വഹിച്ചു. ഒന്നാം നൂററാ​ണ്ടിൽ യേശു​ക്രി​സ്‌തു​വി​നോ​ടു​കൂ​ടി മതപര​മായ ഒരു പുതിയ കാലഘട്ടം ആനയി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. അതിന്‌ പല ദശകങ്ങൾക്കു​മുമ്പ്‌, പൊ.യു.മു. [പൊതു​യു​ഗ​ത്തി​നു മുമ്പ്‌] 31-ൽ റോമാ സാമ്രാ​ജ്യ​ത്തി​ന്റെ സ്ഥാപന​ത്തോ​ടെ ഒരു പുതിയ രാഷ്‌ട്രീയ യുഗം ജൻമ​മെ​ടു​ത്തി​രു​ന്നു.

തങ്ങൾക്കു മുമ്പു​ണ്ടാ​യി​രുന്ന ഗ്രീക്കു തത്ത്വചി​ന്ത​ക​രിൽനി​ന്നു വ്യത്യ​സ്‌ത​മാ​യി, “അമൂർത്ത സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള അന്വേ​ഷ​ണ​ത്തെ​ക്കാൾ ജീവി​ത​ത്തി​ലെ ദൈനം​ദിന പ്രശ്‌നങ്ങൾ പരിഹ​രി​ക്കു​ന്ന​തി​ലാ​യി​രു​ന്നു” റോമാ​ക്കാർക്ക്‌ “ഏറെ താത്‌പ​ര്യ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നത്‌” എന്നു മേൽപ്പറഞ്ഞ പരാമർശ​ഗ്രന്ഥം പറയുന്നു. അതു​കൊണ്ട്‌, യുക്ത്യാ​നു​സൃ​തം “യഥാർഥ ശാസ്‌ത്ര​ത്തി​നുള്ള അവരുടെ സംഭാ​വ​നകൾ വളരെ തുച്ഛമാ​യി​രു​ന്നു.”

എന്നിരു​ന്നാ​ലും, അക്കാലം​വരെ കുന്നു​കൂ​ടി​യി​രുന്ന ശാസ്‌ത്ര വിജ്ഞാനം കൈമാ​റു​ന്ന​തിൽ റോമാ​ക്കാർ ഒരു ഉപകര​ണ​മാ​യി വർത്തിച്ചു. ഉദാഹ​ര​ണ​ത്തിന്‌, സ്വാഭാ​വിക ചരിത്രം (Natural History) എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെട്ട ഒരു ശാസ്‌ത്ര സമാഹാ​രം എൽഡർ പ്ലിനി ഒന്നാം നൂററാ​ണ്ടിൽ രചിച്ചു. തെററു​കൾ ഉണ്ടായി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും പിന്നീ​ടുള്ള തലമു​റ​കൾക്കു നഷ്ടമാ​കു​മാ​യി​രുന്ന നാനാ​വിധ ശാസ്‌ത്ര വിവരങ്ങൾ അതു പരിര​ക്ഷി​ക്കു​ക​തന്നെ ചെയ്‌തു.

മതത്തെ സംബന്ധി​ച്ചാ​ണെ​ങ്കിൽ, സത്വരം വികസി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടി​രുന്ന ക്രിസ്‌തീയ സഭ അക്കാലത്തെ ശാസ്‌ത്ര സംബന്ധ​മായ അന്വേ​ഷ​ണ​ത്തിൽ ഉൾപ്പെ​ട്ടില്ല. ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​കൾ ശാസ്‌ത്ര സംബന്ധ​മായ അന്വേ​ഷ​ണ​ത്തോട്‌ അതിൽത്തന്നെ എതിരാ​യി​രു​ന്നു എന്നല്ല, പിന്നെ​യോ, ക്രിസ്‌തു​തന്നെ വച്ചപ്ര​കാ​രം ക്രിസ്‌തീയ മുൻഗണന വ്യക്തമാ​യി മതപര​മായ സത്യം ഗ്രഹി​ക്കു​ന്ന​തി​ലും വ്യാപി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തി​ലും ആയിരു​ന്നു.—മത്തായി 6:33; 28:19, 20.

ഒന്നാം നൂററാ​ണ്ടി​ന്റെ അവസാ​ന​ത്തി​നു​മു​മ്പു​തന്നെ പ്രചരി​പ്പി​ക്കാൻ തങ്ങളെ ചുമത​ല​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രുന്ന മതപര​മായ സത്യ​ത്തോ​ടു വിശ്വാ​സ​ത്യാ​ഗി​ക​ളായ ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​കൾ മായം ചേർക്കാൻ തുടങ്ങി​യി​രു​ന്നു. പിന്നീട്‌, മുൻകൂ​ട്ടി​പ്പ​റ​ഞ്ഞി​രു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, വിശ്വാ​സ​ത്യാ​ഗം സംഭവിച്ച ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​ത്വ​ത്തി​ന്റെ ഒരു രൂപം സ്ഥാപി​ക്കു​ന്ന​തി​ലേക്ക്‌ ഇതു നയിച്ചു. (പ്രവൃ​ത്തി​കൾ 20:30; 2 തെസ്സ​ലൊ​നീ​ക്യർ 2:3; 1 തിമൊ​ഥെ​യൊസ്‌ 4:1) അവരുടെ മതപര​മായ സത്യത്തി​ന്റെ നിരസ​ന​ത്തോ​ടൊ​പ്പം ശാസ്‌ത്ര സത്യത്തി​ന്റെ നേർക്ക്‌ ഉദാസീ​ന​ത​യു​ടെ ഒരു മനോ​ഭാ​വം—ചില​പ്പോൾ ശത്രു​ത​യു​ടെ ഒരു മനോ​ഭാ​വം പോലും—ഉണ്ടായി എന്നു തുടർന്നു​ണ്ടായ സംഭവ​വി​കാ​സങ്ങൾ പ്രകട​മാ​ക്കി.

“ക്രിസ്‌തീയ” യൂറോ​പ്പി​നു നായക​ത്വം നഷ്ടമാ​കു​ന്നു

മധ്യയു​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ (5മുതൽ 15വരെയുള്ള നൂററാ​ണ്ടു​കൾ), “യൂറോ​പ്പിൽ പണ്ഡിതൻമാർ പ്രകൃ​തി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള പഠന​ത്തെ​ക്കാൾ ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തിൽ അഥവാ മതത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള പഠനത്തിൽ കൂടുതൽ തത്‌പ​ര​രാ​യി​രു​ന്നു” എന്ന്‌ ദ വേൾഡ്‌ ബുക്ക്‌ എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ വിശദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നു. “പ്രകൃ​തി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള പര്യ​വേ​ക്ഷ​ണ​ത്തി​നു​പ​കരം, രക്ഷയ്‌ക്കു കൊടുത്ത ഈ ഊന്നൽ ശാസ്‌ത്ര​ത്തിന്‌ ഒരു പ്രചോ​ദനം ആയിരി​ക്കു​ന്ന​തി​നെ​ക്കാൾ ഏറെയും ഒരു തടസ്സമാ​യി​രു​ന്നു” എന്ന്‌ കോളി​യേ​ഴ്‌സ്‌ എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ ചൂണ്ടി​ക്കാ​ണി​ക്കു​ന്നു.

ക്രിസ്‌തു​വി​ന്റെ പഠിപ്പി​ക്ക​ലു​കൾ അത്തരം ഒരു തടസ്സമാ​യി​രി​ക്കാൻ ഉദ്ദേശി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നില്ല. എന്നുവ​രി​കി​ലും, സങ്കല്‌പിത അമർത്ത്യ​ദേ​ഹി​യു​ടെ രക്ഷയ്‌ക്കു നൽകുന്ന അമിത​മായ ഊന്നൽ ഉൾപ്പെടെ, ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​ക​ത്തി​ന്റെ വ്യാജമത സങ്കല്‌പ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ നൂലാ​മാല ഈ വികാ​സത്തെ പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചു. പഠനത്തി​ല​ധി​ക​വും സഭയുടെ നിയ​ന്ത്ര​ണ​ത്തിൻ കീഴി​ലാ​യി​രു​ന്നു, മുഖ്യ​മാ​യും ഇതു മഠങ്ങളിൽ നടത്തി​യി​രു​ന്നു. മതപര​മായ ഈ മനോ​ഭാ​വം ശാസ്‌ത്ര സത്യത്തി​നാ​യുള്ള അന്വേ​ഷ​ണത്തെ മന്ദീഭ​വി​പ്പി​ച്ചു.

പൊതു​യു​ഗ​ത്തി​ന്റെ ആരംഭം​മു​തൽത്തന്നെ ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്രത്തെ അപേക്ഷി​ച്ചു ശാസ്‌ത്ര കാര്യ​ങ്ങൾക്കു രണ്ടാം സ്ഥാനമേ ഉണ്ടായി​രു​ന്നു​ള്ളു. പ്രസ്‌താ​വ​യോ​ഗ്യ​മായ ഒരേ​യൊ​രു പ്രാ​യോ​ഗിക ശാസ്‌ത്ര മുന്നേ​ററം ചികി​ത്സാ​രം​ഗ​ത്താ​യി​രു​ന്നു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, “റോമാ​ക്കാ​രു​ടെ ഹിപ്പ​ക്ര​റ​റിസ്‌” എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെട്ട, പൊ.യു. [പൊതു​യു​ഗം] ഒന്നാം നൂററാ​ണ്ടി​ലെ വൈദ്യ​ശാ​സ്‌ത്ര ലേഖക​നായ ഔലുസ്‌ കെൽസസ്‌ ഇപ്പോൾ വൈദ്യ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​ലെ ഒരു വിശ്വോ​ത്തര കൃതി എന്നു ഗണിക്ക​പ്പെ​ടുന്ന പുസ്‌തകം രചിച്ചു. നീറോ​യു​ടെ റോമൻ സൈന്യ​ത്തോ​ടൊ​പ്പം ഉണ്ടായി​രുന്ന ഒരു ശസ്‌ത്ര​ക്രി​യാ​വി​ദ​ഗ്‌ദ്ധ​നായ പെഡനി​യുസ്‌ ഡയസ്‌കോ​റി​ഡീസ്‌ എന്ന ഗ്രീക്ക്‌ ഔഷധ​ശാ​സ്‌ത്രജ്ഞൻ നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളോ​ളം വ്യാപ​ക​മാ​യി ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രുന്ന മരുന്നു​കളെ സംബന്ധിച്ച ശ്രദ്ധേ​യ​മായ ഒരു പാഠപു​സ്‌തകം പൂർത്തി​യാ​ക്കി. രണ്ടാം നൂററാ​ണ്ടി​ലെ ഒരു ഗ്രീക്കു​കാ​ര​നായ ഗാലൻ പരീക്ഷ​ണ​പ​ര​മായ ശരീര​ശാ​സ്‌ത്രം സ്ഥാപി​ക്കു​ക​വഴി തന്റെ കാലം​മു​തൽ മധ്യയു​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലു​ട​നീ​ളം വൈദ്യ​ശാ​സ്‌ത്ര​സി​ദ്ധാ​ന്ത​ത്തെ​യും പരിശീ​ല​ന​ത്തെ​യും സ്വാധീ​നി​ച്ചു.

പതിന​ഞ്ചാം നൂററാ​ണ്ടി​നു​ശേ​ഷം​പോ​ലും ശാസ്‌ത്ര സ്‌തം​ഭ​നാ​വ​സ്ഥ​യു​ടെ കാലഘട്ടം തുടർന്നു. ഈ കാലത്തു യൂറോ​പ്യൻ ശാസ്‌ത്രജ്ഞർ കണ്ടുപി​ടി​ത്തങ്ങൾ നടത്തി​യെ​ന്നതു സത്യം​തന്നെ, എന്നാൽ അവയി​ല​ധി​ക​വും സ്വന്തമാ​യി കണ്ടുപി​ടി​ച്ച​ത​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു. ടൈം മാസിക ഇപ്രകാ​രം കുറി​ക്കൊ​ള്ളു​ന്നു: “ലോക​ത്തി​ലെ ആദ്യത്തെ ശാസ്‌ത്ര നായകൻമാർ ചൈനാ​ക്കാ​രാ​യി​രു​ന്നു. യൂറോ​പ്യൻമാ​രെ​ക്കാൾ ദീർഘ​കാ​ലം​മു​മ്പു​തന്നെ വടക്കു​നോ​ക്കി​യ​ന്ത്രം ഉപയോ​ഗി​ക്കാ​നും കടലാ​സ്സും കരിമ​രു​ന്നും ഉണ്ടാക്കാ​നും എടുത്തു മാററാ​വുന്ന അക്ഷരം കൊണ്ട്‌ അച്ചടി​ക്കാ​നും അവർക്ക്‌ അറിയാ​മാ​യി​രു​ന്നു.”

അങ്ങനെ “ക്രിസ്‌തീയ” യൂറോ​പ്പി​ലെ ശാസ്‌ത്ര ചിന്തയു​ടെ പൊതു​വായ അഭാവം നിമിത്തം, ക്രിസ്‌ത്യേ​തര സംസ്‌കാ​രങ്ങൾ മുന്നണി​യി​ലാ​യി.

ശാസ്‌ത്ര പുരോ​ഗ​തി

ഒൻപതാം നൂററാ​ണ്ടാ​യ​തോ​ടെ, അറബി ശാസ്‌ത്രജ്ഞർ ശാസ്‌ത്ര കാര്യ​ങ്ങ​ളിൽ അതി​വേഗം നായകൻമാ​രാ​യി​ത്തീ​രു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. വിശേ​ഷിച്ച്‌ 10-ഉം 11-ഉം നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളിൽ—ഫലപ്ര​ദ​മ​ല്ലാത്ത വിധത്തിൽ ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​കം പ്രവർത്തി​ച്ച​പ്പോൾ—അവർ നേട്ടത്തി​ന്റെ ഒരു സുവർണ​യു​ഗം ആസ്വദി​ച്ചു. അവർ വൈദ്യ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​നും, രസത​ന്ത്ര​ത്തി​നും, സസ്യശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​നും, ഭൗതി​ക​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​നും, ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​നും, സർവോ​പരി ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​നും വിലപ്പെട്ട സംഭാ​വ​നകൾ നൽകി. (18-ാം പേജിലെ ചതുരം കാണുക.) “ആധുനിക ത്രി​കോ​ണ​മി​തി​യും അതു​പോ​ലെ​തന്നെ ബീജഗ​ണി​ത​വും ക്ഷേത്ര​ഗ​ണി​ത​വും ഗണ്യമായ അളവിൽ അറബി​ക​ളു​ടെ സൃഷ്ടി​യാണ്‌” എന്ന്‌ കൊളം​ബിയ യൂണി​വേ​ഴ്‌സി​റ​റി​യി​ലെ അറബി​ഭാ​ഷ​യു​ടെ സഹ​പ്രൊ​ഫ​സ്സ​റായ മാൻ ഇസ്സഡ്‌. മാഡിന പറയുന്നു.

ഈ ശാസ്‌ത്ര വിജ്ഞാ​ന​ത്തി​ല​ധി​ക​വും സാക്ഷാ​ത്താ​യി കണ്ടുപി​ടി​ച്ച​താ​യി​രു​ന്നു. എന്നാൽ ഇവയിൽ ചിലതു ഗ്രീക്ക്‌ തത്ത്വശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​ന്റെ വിശാ​ല​മായ അസ്ഥിവാ​ര​ത്തിൻമേൽ അടിസ്ഥാ​ന​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന​തും വിചി​ത്ര​മാ​യി മതപര​മായ ഉൾപ്പെ​ട​ലി​ലൂ​ടെ കൈവ​രു​ത്ത​പ്പെ​ട്ട​തു​മാ​യി​രു​ന്നു.

പൊതു​യു​ഗ​ത്തിൽ താരത​മ്യേന ആരംഭ​ത്തിൽ ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​കം പേർഷ്യ​യി​ലേ​ക്കും അതിനു​ശേഷം അറേബ്യ​യി​ലേ​ക്കും ഇൻഡ്യ​യി​ലേ​ക്കും വ്യാപി​ച്ചു. അഞ്ചാം നൂററാ​ണ്ടിൽ കോൺസ്‌റ​റാൻറി​നോ​പ്പി​ളി​ലെ പാത്രി​യാർക്കീ​സായ നെസ്‌റേ​റാ​റി​യസ്‌ പൗരസ്‌ത്യ​സ​ഭ​യ്‌ക്കു​ള്ളിൽ പിളർപ്പി​നി​ട​യാ​ക്കിയ ഒരു വിവാ​ദ​ത്തിൽ കുടുങ്ങി. ഇതു നെസ്‌റേ​റാ​റി​യൻമാർ എന്ന ഒരു വിഘടിത കൂട്ടത്തി​ന്റെ രൂപവ​ത്‌ക്ക​ര​ണ​ത്തി​ലേക്കു നയിച്ചു.

ഏഴാം നൂററാ​ണ്ടിൽ പുതു​മ​ത​മായ ഇസ്ലാം ലോക​രം​ഗ​ത്തേക്ക്‌ ഇരച്ചു​ക​യ​റു​ക​യും വ്യാപ​ന​ത്തി​നുള്ള അതിന്റെ യജ്ഞം ആരംഭി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌ത​പ്പോൾ, നെസ്‌റേ​റാ​റി​യൻമാർ പെട്ടെ​ന്നു​തന്നെ തങ്ങളുടെ അറിവ്‌ അറേബ്യൻ ജേതാ​ക്കൾക്കു കൈമാ​റി. ദി എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ ഓഫ്‌ റിലി​ജെൻ പറയു​ന്ന​ത​നു​സ​രിച്ച്‌, “ഗ്രീക്ക്‌ പാഠങ്ങൾ സുറി​യാ​നി​യി​ലേ​ക്കും പിന്നീട്‌ അറബി​യി​ലേ​ക്കും പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​ക്കൊ​ണ്ടു ഗ്രീക്കു​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തെ​യും തത്ത്വചി​ന്ത​യെ​യും ആദ്യം പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചവർ നെസ്‌റേ​റാ​റി​യൻമാ​രാ​യി​രു​ന്നു.” “ബാഗ്‌ദാ​ദിൽ ഗ്രീക്ക്‌ ചികി​ത്സാ​രീ​തി ആദ്യമാ​യി കൊണ്ടു​വ​ന്ന​തും” അവരാ​യി​രു​ന്നു. അറേബ്യൻ ശാസ്‌ത്രജ്ഞർ നെസ്‌റേ​റാ​റി​യൻമാ​രിൽനി​ന്നു പഠിച്ച കാര്യ​ങ്ങ​ളു​ടെ​മേൽ പടുത്തു​യർത്താൻ തുടങ്ങി. അറേബ്യൻ സാമ്രാ​ജ്യ​ത്തിൽ ശാസ്‌ത്ര​ഭാ​ഷ​യെ​ന്ന​നി​ല​യിൽ അറബി​ഭാഷ സുറി​യാ​നി​ഭാ​ഷയെ മാററി​സ്ഥാ​പി​ച്ചു, അതു ശാസ്‌ത്ര സംബന്ധ​മായ എഴുത്തി​നു വളരെ യോജി​ച്ച​താ​ണെന്നു തെളി​യു​ക​യും ചെയ്‌തു.

അറബികൾ അറിവു ആർജി​ക്കുക മാത്രമല്ല, അതു വ്യാപി​പ്പി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു. സങ്കരനീ​ഗ്രോ​വർഗ​ക്കാർ സ്‌പെ​യി​നി​ലൂ​ടെ യൂറോ​പ്പി​ലേക്കു നീങ്ങി​യ​പ്പോൾ—700 വർഷത്തി​ല​ധി​കം അവിടെ പാർക്കാൻ—ഉദ്‌ബു​ദ്ധ​മായ ഒരു മുസ്ലീം സംസ്‌കാ​രം അവർ കൂടെ കൊണ്ടു​പോ​ന്നു. ആയിര​ത്തി​തൊ​ണ്ണൂ​റ​റി​യാ​റി​നും 1272-നും ഇടയ്‌ക്കു​ണ്ടായ കുരി​ശു​യു​ദ്ധങ്ങൾ എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെ​ടുന്ന എട്ടു പോരാ​ട്ട​ങ്ങ​ളു​ടെ സമയത്ത്‌, തങ്ങളു​മാ​യി സമ്പർക്ക​ത്തിൽ വന്ന ഉദ്‌ബുദ്ധ ഇസ്ലാമിക സംസ്‌കാ​ര​ത്തിൽ പാശ്ചാത്യ കുരി​ശു​യോ​ദ്ധാ​ക്കൾക്കു മതിപ്പു​ണ്ടാ​യി. ഒരു ഗ്രന്ഥകാ​രൻ പറഞ്ഞതു​പോ​ലെ “ഒരു കൂട്ടം പുതിയ ധാരണ​ക​ളോ​ടെ” അവർ തിരി​കെ​പ്പോ​യി.

അറബി​ക​ളു​ടെ ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ല​ഘൂ​ക​രണം

യൂറോ​പ്പിന്‌ അറബികൾ നൽകിയ ഏററവും ശ്രദ്ധേ​യ​മായ ഒരു സംഭാവന അക്ഷരങ്ങ​ളു​ടെ റോമൻ ഉപയോ​ഗത്തെ മാററി​സ്ഥാ​പി​ക്കു​ന്ന​തിന്‌ അറേബ്യൻ അക്കങ്ങൾ അവതരി​പ്പി​ച്ച​താ​യി​രു​ന്നു. യഥാർഥ​ത്തിൽ, “അറബി അക്കങ്ങൾ” എന്നുള്ളതു തെററായ ഒരു പേരാണ്‌. ഒരുപക്ഷേ കൂടുതൽ കൃത്യ​മായ പദം “ഹൈന്ദവ-അറബി അക്കങ്ങൾ” ആണ്‌. അറബി ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നു​മായ അൽക്വാർസ്‌മി ഈ സമ്പ്രദാ​യ​ത്തെ​ക്കു​റിച്ച്‌ എഴുതു​ക​യു​ണ്ടാ​യി, എന്നാൽ അതിന്‌ ഒരായി​രം വർഷം മുമ്പ്‌ അതായത്‌, പൊ.യു.മു. മൂന്നാം നൂററാ​ണ്ടിൽ ഇത്‌ ആവിഷ്‌ക​രിച്ച ഭാരത​ത്തി​ലെ ഹൈന്ദവ ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​രിൽനി​ന്നാണ്‌ അദ്ദേഹം ഇതു സ്വീക​രി​ച്ചത്‌.

പ്രശസ്‌ത ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നായ ലിയാ​നാർഡോ ഫിബോ​ണാഷ (പിസ്സയി​ലെ ലിയണാർഷാ എന്നും അറിയ​പ്പെ​ടു​ന്നു) 1202-ൽ ലിബെർ അബാക്കി​യിൽ (ഗണനയന്ത്ര ഗ്രന്ഥം) ഈ സമ്പ്രദാ​യം അവതരി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തി​നു​മുമ്പ്‌, യൂറോ​പ്പിൽ ഇതു തീരെ അറിയ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നില്ല. ഈ സമ്പ്രദാ​യ​ത്തി​ന്റെ പ്രയോ​ജനം പ്രകട​മാ​ക്കി​ക്കൊണ്ട്‌ അദ്ദേഹം ഇപ്രകാ​രം വിശദീ​ക​രി​ച്ചു: “ഒൻപത്‌ ഭാരതീയ അക്കങ്ങൾ 9 8 7 6 5 4 3 2 1 എന്നിവ​യാണ്‌. ഈ ഒൻപത്‌ അക്കങ്ങളും 0 എന്ന സംജ്ഞയും ഉപയോ​ഗിച്ച്‌ . . . ഏതു സംഖ്യ​വേ​ണ​മെ​ങ്കി​ലും എഴുതാം.” ആദ്യം യൂറോ​പ്യൻമാർ പ്രതി​ക​രി​ക്കാൻ മടിച്ചു​നി​ന്നു. എന്നാൽ മധ്യയു​ഗ​ത്തി​ന്റെ അവസാ​ന​മാ​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും ഈ പുതിയ സംഖ്യാ സമ്പ്രദാ​യം അവർ സ്വീക​രി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു, അതിന്റെ ലാളി​ത്യം ശാസ്‌ത്ര പുരോ​ഗ​തി​യെ പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചു.

നേരത്തെ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രുന്ന റോമൻ അക്കങ്ങളു​ടെ ഒരു ലഘൂക​ര​ണ​മാ​ണു ഹൈന്ദവ-അറബി അക്കങ്ങ​ളെന്ന്‌ ഇതിനെ നിങ്ങൾ സംശയിക്കുന്നെങ്കിൽ, MCMXCIII-ൽനിന്ന്‌ LXXIX കുറയ്‌ക്കാൻ ശ്രമി​ച്ചു​നോ​ക്കുക. ബുദ്ധി​മു​ട്ടു തോന്നു​ന്നു​ണ്ടോ? 1,993-ൽനിന്ന്‌ 79 കുറയ്‌ക്കാൻ ഒരുപക്ഷേ കുറേ​ക്കൂ​ടി എളുപ്പ​മാ​യി​രി​ക്കും.

യൂറോ​പ്പിൽ താത്‌പ​ര്യം പുനർജ്വ​ലി​പ്പി​ക്കു​ന്നു

പന്ത്രണ്ടാം നൂററാ​ണ്ടിൽ തുടങ്ങി, മുസ്ലീം ലോകത്തു ഉജ്ജ്വല​മാ​യി കത്തിജ്ജ്വ​ലി​ച്ചു​നിന്ന പാണ്ഡി​ത്യ​ത്തി​ലുള്ള താത്‌പ​ര്യം മങ്ങാൻ തുടങ്ങി. എന്നിരു​ന്നാ​ലും, യൂറോ​പ്പിൽ പണ്ഡിത​സം​ഘങ്ങൾ ആധുനിക സർവക​ലാ​ശാ​ല​ക​ളു​ടെ മുൻരൂ​പങ്ങൾ രൂപവ​ത്‌ക്ക​രി​ക്കാൻ തുടങ്ങി​യ​പ്പോൾ അതു പുനർജ്വ​ലി​ക്ക​പ്പെട്ടു. പന്ത്രണ്ടാം നൂററാ​ണ്ടി​ന്റെ മധ്യത്തിൽ, പാരീ​സി​ലെ​യും ഓക്‌സ്‌ഫോർഡി​ലെ​യും സർവക​ലാ​ശാ​ലകൾ രൂപം​കൊ​ണ്ടു. തുടർന്നു പതിമൂ​ന്നാം നൂററാ​ണ്ടി​ന്റെ ആരംഭ​ത്തിൽ കേം​ബ്രി​ഡ്‌ജ്‌ സർവകാ​ലാ​ശാല ഉടലെ​ടു​ത്തു, പ്രേഗി​ലെ​യും ഹെയ്‌ഡൽബർഗി​ലെ​യും സർവക​ലാ​ശാ​ലകൾ 14-ാം നൂററാ​ണ്ടി​ലും. പത്തൊൻപ​താം നൂററാ​ണ്ടാ​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും സർവക​ലാ​ശാ​ലകൾ ശാസ്‌ത്ര ഗവേഷ​ണ​ത്തി​ന്റെ സിരാ​കേ​ന്ദ്ര​ങ്ങ​ളാ​യി മാറി.

ആരംഭ​ത്തിൽ ഈ വിദ്യാ​ല​യങ്ങൾ മതത്താൽ ശക്തമായി സ്വാധീ​നി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു, പഠനങ്ങ​ളി​ല​ധി​ക​വും ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തിൽ കേന്ദ്രീ​ക​രി​ച്ച​തോ അതി​നോ​ടു ചായ്‌വു പുലർത്തി​യ​തോ ആയിരു​ന്നു. എന്നാൽ അതേസ​മയം ഈ വിദ്യാ​ല​യങ്ങൾ ഗ്രീക്ക്‌ തത്ത്വശാ​സ്‌ത്രം സ്വീക​രി​ച്ചു, വിശേ​ഷിച്ച്‌ അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​ന്റെ എഴുത്തു​കൾ. ദി എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ ഓഫ്‌ റിലി​ജെൻ പറയു​ന്ന​ത​നു​സ​രിച്ച്‌, “മധ്യയു​ഗ​ത്തി​ലു​ട​നീ​ള​മു​ണ്ടാ​യി​രുന്ന . . . പണ്ഡിത​രീ​തി . . . പാഠവ്യാ​ഖ്യാ​ന​ത്തി​ന്റെ​യും വിഷമ​പ്ര​ശ്‌നങ്ങൾ പരിഹ​രി​ക്കു​ന്ന​തി​ന്റെ​യും കാര്യ​ത്തിൽ നിർവ​ചി​ക്ക​ലി​ന്റെ​യും വിഭാ​ഗി​ക്ക​ലി​ന്റെ​യും ന്യായ​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ​യും അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​യൻ യുക്തി​വാ​ദ​പ്ര​കാ​ര​മുള്ള ഘടനയി​ലാ​യി​രു​ന്നു.”

അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​യൻ പഠിപ്പി​ക്ക​ലി​നെ ക്രിസ്‌തീയ ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തോ​ടു സംയോ​ജി​പ്പി​ക്കാൻ തുനിഞ്ഞ 13-ാം നൂററാ​ണ്ടി​ലെ ഒരു പണ്ഡിതൻ തോമസ്‌ അക്വി​നാസ്‌ ആയിരു​ന്നു, പിന്നീട്‌ അദ്ദേഹം “ക്രിസ്‌തീയ അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടിൽ” എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെട്ടു. എന്നാൽ ചില ആശയങ്ങൾ സംബന്ധിച്ച്‌ അദ്ദേഹം അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​നോ​ടു വിയോ​ജി​ച്ചു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, ലോകം സൃഷ്ടി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​താ​ണെ​ന്നു​ള്ള​തിൽ തിരു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളോ​ടു യോജി​ച്ചു​കൊണ്ട്‌, അത്‌ എല്ലായ്‌പോ​ഴും സ്ഥിതി​ചെ​യ്‌തി​രു​ന്നു എന്ന സിദ്ധാ​ന്തത്തെ അക്വി​നാസ്‌ തള്ളിക്ക​ളഞ്ഞു. “യുക്തി​യു​ടെ വെളി​ച്ച​ത്തിൽ മനസ്സി​ലാ​ക്കാൻ കഴിയുന്ന ചിട്ട​പ്പെ​ടു​ത്തിയ പ്രപഞ്ച​മാ​ണു നമ്മു​ടേത്‌ എന്ന വിശ്വാ​സ​ത്തോ​ടു ദൃഢമാ​യി” പററി​നി​ന്നു​കൊണ്ട്‌ അദ്ദേഹം “ആധുനിക ശാസ്‌ത്ര​ത്തി​ന്റെ വികാ​സ​ത്തിന്‌ വിലപ്പെട്ട സംഭാവന നൽകി” എന്ന്‌ ദ ബുക്ക്‌ ഓഫ്‌ പോപ്പു​ലർ സയൻസ്‌ പറയുന്നു.

എന്നിരു​ന്നാ​ലും പൊതു​വെ, അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​ന്റെ​യും ടോള​മി​യു​ടെ​യും ഗാല​ന്റെ​യും പഠിപ്പി​ക്ക​ലു​കൾ പിഴവു​പ​റ​റാത്ത സത്യമാ​യി സഭപോ​ലും സ്വീക​രി​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി. നേരത്തെ സൂചി​പ്പിച്ച പരാമർശ​കൃ​തി ഇപ്രകാ​രം വിശദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നു: “ശാസ്‌ത്രീയ പരീക്ഷ​ണ​ത്തി​ലും നേരി​ട്ടുള്ള നിരീ​ക്ഷ​ണ​ത്തി​ലും ഉള്ള താത്‌പ​ര്യം ഏററവും താഴ്‌ന്ന നിലയി​ലാ​യി​രുന്ന മധ്യയു​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ, അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​ന്റെ വാക്കു നിയമ​മാ​യി​രു​ന്നു. അനേകം ‘ശാസ്‌ത്ര’ നിരീ​ക്ഷ​ണങ്ങൾ തെളി​യി​ക്കാൻ മധ്യയു​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലെ വിദ്യാ​ഭ്യാ​സ പ്രവർത്തകർ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രുന്ന വാദം ഇപ്‌സെ ഡിക്‌സി​ററ്‌ (‘അദ്ദേഹം തന്നെയാ​ണതു പറഞ്ഞത്‌’) എന്നതാ​യി​രു​ന്നു. ഈ സാഹച​ര്യ​ങ്ങ​ളിൽ, വിശേ​ഷി​ച്ചു ഭൗതി​ക​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​ലും ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ത്തി​ലും ഉള്ള അരിസ്‌റേ​റാ​ട്ടി​ലി​ന്റെ തെററു​കൾ നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളോ​ളം ശാസ്‌ത്ര പുരോ​ഗ​തി​യെ വിഘ്‌ന​പ്പെ​ടു​ത്തി.”

മുൻകാല വീക്ഷണ​ങ്ങ​ളോ​ടുള്ള ഈ അന്ധമായ പററി​നിൽപ്പി​നെ വെല്ലു​വി​ളിച്ച ഒരാൾ 13-ാം നൂററാ​ണ്ടി​ലെ ഓക്‌സ്‌ഫോർഡ്‌ സന്യാ​സി​യായ റോജർ ബേക്കൺ ആയിരു​ന്നു. “മധ്യകാല ശാസ്‌ത്ര​ത്തി​ലെ ഏററവും മഹാനായ വ്യക്തി” എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെട്ട ബേക്കൺ ശാസ്‌ത്ര സത്യങ്ങൾ പഠിക്കു​ന്ന​തി​നുള്ള ഒരു മാർഗം പരീക്ഷ​ണ​മാ​ണെന്നു വാദി​ക്കു​ന്ന​തിൽ മിക്കവാ​റും ഒററക്കാ​യി​രു​ന്നു. ആയിര​ത്തി​യി​രു​നൂ​റ​റി​യ​റു​പത്തൊ​മ്പത്‌ എന്ന വർഷ​ത്തോ​ളം​മു​മ്പു​തന്നെ, വ്യക്തമാ​യും മററു​ള്ളവർ ഈ വസ്‌തു​തകൾ മനസ്സി​ലാ​ക്കു​ന്ന​തി​നു നൂററാ​ണ്ടു​കൾ മുമ്പ്‌, അദ്ദേഹം ഓട്ടോ​മൊ​ബൈൽ വാഹന​ങ്ങ​ളെ​യും വിമാ​ന​ങ്ങ​ളെ​യും മോ​ട്ടോർ കപ്പലു​ക​ളെ​യും കുറിച്ചു മുൻകൂ​ട്ടി​പ്പ​റ​ഞ്ഞ​താ​യി പറയ​പ്പെ​ടു​ന്നു.

എങ്കിൽപ്പോ​ലും, ദീർഘ​വീ​ക്ഷ​ണ​വും അതിശ​യ​നീയ ബുദ്ധി​പാ​ട​വ​വും ഉണ്ടായി​രു​ന്നി​ട്ടും ബേക്കൺ വസ്‌തു​തകൾ സംബന്ധിച്ച തന്റെ പരിജ്ഞാ​ന​ത്തിൽ പരിമി​തി​യു​ള്ള​വ​നാ​യി​രു​ന്നു. അദ്ദേഹം ജ്യോ​തി​ഷ​ത്തി​ലും മന്ത്രവാ​ദ​ത്തി​ലും രസവി​ദ്യ​യി​ലും (alchemy) ശക്തമായി വിശ്വ​സി​ച്ചി​രു​ന്നു. എല്ലായ്‌പോ​ഴും മാററ​ത്തി​നു വിധേ​യ​മായ, സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള തുടരുന്ന അന്വേ​ഷ​ണ​മാണ്‌ ശാസ്‌ത്രം എന്ന്‌ ഇതു തെളി​യി​ക്കു​ന്നു.

പതിനാ​ലാം നൂററാ​ണ്ടിൽ ശാസ്‌ത്രാ​ന്വേ​ഷണം മരവി​ച്ചു​പോ​യ​താ​യി തോന്നി​യെ​ങ്കി​ലും, പതിന​ഞ്ചാം നൂററാണ്ട്‌ അതിന്റെ അവസാ​ന​ത്തോ​ട​ടു​ത്ത​പ്പോൾ, ശാസ്‌ത്ര സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള മനുഷ്യ​വർഗ​ത്തി​ന്റെ അന്വേ​ഷണം അശേഷം അവസാ​നി​ച്ചി​രു​ന്നില്ല. വാസ്‌ത​വ​ത്തിൽ, അടുത്ത 500 വർഷം അവയ്‌ക്കു മുമ്പു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന​വയെ വളരെ​യ​ധി​കം നിഷ്‌പ്ര​ഭ​മാ​ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. ലോകം ശാസ്‌ത്ര വിപ്ലവ​ത്തി​ന്റെ കവാട​ത്തി​ങ്കൽ നില​കൊ​ണ്ടു. ഏതു വിപ്ലവ​ത്തെ​യും സംബന്ധി​ച്ചു സത്യമാ​യി​രി​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ ഇതിനും അതിന്റെ വീരപു​രു​ഷൻമാ​രും വില്ലൻമാ​രും, സർവോ​പരി അതിന്റെ ഇരകളും ഉണ്ടായി​രി​ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഞങ്ങളുടെ അടുത്ത ലക്കത്തിലെ “ശാസ്‌ത്രം—സത്യത്തി​നു​വേ​ണ്ടി​യുള്ള മനുഷ്യ​വർഗ​ത്തി​ന്റെ തുടരുന്ന അന്വേഷണ”ത്തിന്റെ നാലാം ഭാഗത്തു കൂടുതൽ പഠിക്കുക. (g93 5/8)

[18-ാം പേജിലെ ചതുരം]

അറേബ്യൻ ശാസ്‌ത്ര​ത്തി​ന്റെ സുവർണ​യു​ഗം

അൽക്വാ​റി​സ്‌മി (എട്ട്‌-ഒൻപതു നൂററാണ്ട്‌) ഇറാക്കി ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നു​മാ​യി​രു​ന്നു; ആൾജി​ബെർ എന്നതിൽനിന്ന്‌ “ആൾജിബ്ര” (ബീജഗ​ണി​തം) എന്ന പദം നിർമി​ച്ച​തി​നു പ്രശസ്‌തൻ. അറബി​യിൽ അതിന്റെ അർഥം “പൊട്ടി​പ്പോയ ഭാഗങ്ങ​ളു​ടെ സംയോ​ജനം” എന്നാണ്‌.

അബൂ മൂസാ യാബിർ ഇബൻഹി​യാൻ (എട്ട്‌-ഒൻപതു നൂററാണ്ട്‌) രസവി​ദ്യാ​വി​ദ​ഗ്‌ദ്ധൻ ആയിരു​ന്നു; അറേബ്യൻ രസത​ന്ത്ര​ത്തി​ന്റെ പിതാവ്‌ എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നു.

അൽ-ബട്ടാനി (ഒൻപത്‌-പത്തു നൂററാണ്ട്‌) ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നു​മാ​യി​രു​ന്നു; ബഹിരാ​കാ​ശത്തെ സംബന്ധിച്ച ടോള​മി​യു​ടെ കണക്കു​കൂ​ട്ട​ലു​കളെ പരിഷ്‌ക​രി​ച്ചു, അങ്ങനെ സംവത്സ​ര​ത്തി​ന്റെ​യും ഋതുക്കളുടെയും ദൈർഘ്യം കൂടുതൽ കൃത്യ​ത​യോ​ടെ തിട്ട​പ്പെ​ടു​ത്തി.

അറാസി (റെയ്‌സസ്‌) (ഒൻപത്‌-പത്തു നൂററാണ്ട്‌) പേർഷ്യ​യിൽ ജനിച്ച സുപ്ര​സിദ്ധ ഡോക്ടർമാ​രിൽ ഒരുവ​നാ​യി​രു​ന്നു; ഇദ്ദേഹം ആദ്യമാ​യി വസൂരി​യും അഞ്ചാം​പ​നി​യും തമ്മിൽ വേർതി​രി​ച്ച​റി​യു​ക​യും വസ്‌തു​ക്കളെ പ്രാണി​ജം, സസ്യജം, അല്ലെങ്കിൽ ധാതവം എന്നിങ്ങനെ തരംതി​രി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു.

ബസ്രയി​ലെ അബു അലി അൽ-ഹസ്സൻ ഇബിൻ-അൽ-ഹിതം (അൽഹസ്സൻ) (പത്ത്‌-പതി​നൊ​ന്നു നൂററാണ്ട്‌) ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ഭൗതി​ക​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നു​മാ​യി​രു​ന്നു; അപഭം​ഗ​വും (refraction) പ്രതി​ഫ​ല​ന​വും ബൈ​നോ​ക്കു​ലർ ദൃശ്യ​വും വായു​മ​ണ്ഡ​ല​ത്തി​ലെ അപഭം​ഗ​വും ഉൾപ്പെടെ പ്രകാ​ശ​ശാ​സ്‌ത്ര സിദ്ധാ​ന്ത​ത്തി​നു ശ്രദ്ധേ​യ​മായ സംഭാ​വ​നകൾ നൽകി; ഒരു വസ്‌തു​വിൽനി​ന്നു കണ്ണുക​ളി​ലേക്കു വരുന്ന പ്രകാ​ശ​ത്തി​ന്റെ ഫലമാണ്‌ കാഴ്‌ച എന്നു ശരിയാ​യി​ത്തന്നെ ആദ്യം വിവരി​ച്ചത്‌ അദ്ദേഹ​മാ​യി​രു​ന്നു.

ഒമർ ഖയാം (പതി​നൊന്ന്‌-പന്ത്രണ്ടു നൂററാണ്ട്‌) പേരു​കേട്ട പേർഷ്യൻ ഗണിത​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ജ്യോ​തി​ശാ​സ്‌ത്ര​ജ്ഞ​നും ഭിഷഗ്വ​ര​നും തത്ത്വചി​ന്ത​ക​നും ആയിരു​ന്നു; തന്റെ കവിത​യ്‌ക്കു പാശ്ചാ​ത്യ​ലോ​കത്ത്‌ അത്യന്തം പ്രസിദ്ധൻ.

[16-ാം പേജിലെ ചിത്രങ്ങൾ]

അരിസ്‌റേറാട്ടിലും (മുകളിൽ) പ്ലേറേ​റാ​യും (താഴെ) നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളി​ലു​ട​നീ​ളം ശാസ്‌ത്ര ചിന്തയെ ശക്തമായി സ്വാധീ​നി​ച്ചു

[കടപ്പാട്‌]

National Archaeological Museum of Athens

Musei Capitolini, Roma