മോസ്‌കോ

കാലത്തെ അതിജീ​വിച്ച ഒരു നഗരം അതിന്റെ 850-ാം വാർഷി​കം

“സ്‌നേ​ഹി​താ എന്റെയ​ടു​ത്തേക്ക്‌, മോസ്‌കോ​യി​ലേക്കു വന്നാലും.” ചരി​ത്ര​ത്തി​ന്റെ ഏടുക​ളിൽ മോസ്‌കോ​യെ കുറി​ച്ചുള്ള ആദ്യത്തെ പരാമർശം കാണ​പ്പെ​ടു​ന്നത്‌ 1147-ൽ യൂറായ്‌ ഡൽഗരൂ​ക്കി, കൂട്ടു​കാ​ര​നായ രാജകു​മാ​രന്‌ നൽകിയ ഈ ക്ഷണക്കത്തി​ലാണ്‌. അന്ന്‌—850 വർഷം മുമ്പ്‌—ആണ്‌ റഷ്യയു​ടെ തലസ്ഥാ​ന​ന​ഗ​രി​യായ മോസ്‌കോ സ്ഥാപി​ത​മാ​യത്‌ എന്ന്‌ അംഗീ​ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നു​വെ​ങ്കി​ലും അതിനും ഏറെ നാൾ മുമ്പു​തന്നെ ഈ പ്രദേ​ശത്ത്‌ ഒരു ഗ്രാമം സ്ഥിതി​ചെ​യ്‌തി​രു​ന്ന​താ​യി പുരാ​വ​സ്‌തു തെളി​വു​കൾ കാണി​ക്കു​ന്നു.

മോസ്‌കോ​യു​ടെ 850-ാം വാർഷി​ക​ത്തി​നാ​യി നോക്കി​പ്പാർത്തി​രി​ക്കേ, നൂറു കണക്കിന്‌ കെട്ടി​ടങ്ങൾ—സ്റ്റേഡി​യങ്ങൾ, തീയേ​റ്റ​റു​കൾ, പള്ളികൾ, റെയിൽവേ സ്റ്റേഷനു​കൾ, പാർക്കു​കൾ, പൊതു​മ​ന്ദി​രങ്ങൾ എന്നിവ—പുതു​ക്കി​പ്പ​ണി​യു​ക​യും പൊളി​ച്ചു​പ​ണി​യു​ക​യു​മൊ​ക്കെ ചെയ്‌തു. എത്ര വിസ്‌മ​യാ​വ​ഹ​മായ മാറ്റം! “മുഴു കെട്ടി​ട​ങ്ങ​ളും​തന്നെ തിരി​ച്ച​റി​യാ​നാ​കാ​ത്ത​വി​ധം മാറി​പ്പോ​യി​രി​ക്കു​ന്നു,” ഒരു മോസ്‌കോ​ക്കാ​രി അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെട്ടു.

ഇക്കഴിഞ്ഞ ജൂണിൽ മോസ്‌കോ സന്ദർശി​ച്ച​പ്പോൾ റെഡ്‌ സ്‌ക്വ​യ​റി​ന​ടു​ത്താ​യി, നഗരത്തി​ന്റെ മധ്യഭാ​ഗ​ത്തു​ട​നീ​ളം പുനഃ​നിർമാണ പദ്ധതി​ക​ളിൽ ഏർപ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കുന്ന ജോലി​ക്കാ​രെ ഞങ്ങൾ കണ്ടു. 24 മണിക്കൂ​റും പണി നടന്നി​രു​ന്നു. കൂടാതെ എല്ലായി​ട​ത്തും—കടകളു​ടെ ജനാല​ക​ളി​ലും ഭൂഗർഭ​റെ​യിൽപ്പാ​ത​യി​ലും വിളക്കു​കാ​ലു​ക​ളി​ലും വിൽപ്പ​ന​ച്ച​ര​ക്കു​ക​ളി​ലും—850-ാം വാർഷി​കം പരസ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രു​ന്നു. മോസ്‌കോ​യിൽ ഞങ്ങൾ കാണാൻ പോയ ഒരു സർക്കസ്സിൽപ്പോ​ലും ഇതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു പരാമർശ​മു​ണ്ടാ​യി.

850-ാം വാർഷി​ക​ത്തോ​ട​നു​ബ​ന്ധിച്ച പ്രത്യേക ആഘോ​ഷ​ങ്ങ​ളിൽ പങ്കെടു​ക്കാ​നാ​യി സെപ്‌റ്റം​ബ​റോ​ടെ ലോക​മെ​മ്പാ​ടു​നി​ന്നും ആയിര​ക്ക​ണ​ക്കി​നു സന്ദർശകർ വന്നെത്തി​യ​പ്പോൾ മോസ്‌കോ​യു​ടെ ദൃശ്യം കണ്ണഞ്ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു. അതേ, മോസ്‌കോ​യു​ടെ ചരി​ത്ര​ത്തി​ലു​ട​നീ​ള​മു​ണ്ടാ​യി​ട്ടുള്ള പ്രതി​കൂല കാലഘ​ട്ട​ങ്ങളെ അത്‌ അതിജീ​വി​ക്കു​ക​യും അഭിവൃ​ദ്ധി പ്രാപി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തി​രി​ക്കു​ന്നു.

കഴിഞ്ഞ നൂറ്റാ​ണ്ടി​ന്റെ ആദ്യ ഭാഗത്ത്‌ ഒരു ബൈബിൾ പണ്ഡിതൻ ബൈബി​ളി​ലെ “അർമ​ഗെ​ദോ”നുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഒരു “യുദ്ധ”ത്തെക്കു​റിച്ച്‌ അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ട്ട​പ്പോൾ മോസ്‌കോ​യു​ടെ ചരി​ത്ര​ത്തി​ലെ അത്തര​മൊ​രു കാലഘ​ട്ട​മാ​യി​രു​ന്നു അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ മനസ്സി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന​തെന്നു വ്യക്തം. (വെളി​പ്പാ​ടു 16:14, 16, ജയിംസ്‌ രാജാ​വി​ന്റെ ഭാഷാ​ന്തരം) അർമ​ഗെ​ദോ​ന്റെ സ്ഥലം മോസ്‌കോ ആണെന്നു ചിലർ തറപ്പിച്ചു പറഞ്ഞതാ​യി അദ്ദേഹം അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെട്ടു, വ്യക്തി​പ​ര​മാ​യി അദ്ദേഹം ആ വീക്ഷണ​ത്തോ​ടു യോജി​ച്ചി​രു​ന്നി​ല്ലെ​ങ്കിൽത്ത​ന്നെ​യും.a

ചിലർ അങ്ങനെ അവകാ​ശ​പ്പെ​ട്ടത്‌ എന്തു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു? രസകര​വും പലപ്പോ​ഴും ദുരന്ത​പൂർണ​വു​മാ​യി​രുന്ന മോസ്‌കോ​യു​ടെ ചരിത്രം പരിചി​ന്തി​ക്കുക.

മുൻ വർഷങ്ങളെ അതിജീ​വി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു

പ്രമുഖ നദിക​ളും (ഓക്ക, വോൾഗ, ഡോൺ, നീപ്പർ എന്നിവ) പാതക​ളും സന്ധിക്കുന്ന ഒരു സുരക്ഷിത സ്ഥാനത്താണ്‌ മോസ്‌കോ സ്ഥിതി​ചെ​യ്യു​ന്നത്‌. ഡൽഗരൂ​ക്കി രാജകു​മാ​ര​നാണ്‌ “മോസ്‌കോ പട്ടണത്തി​ന്റെ അടിസ്ഥാ​ന​മി​ട്ടത്‌” എന്ന്‌ 1156-ലെ ഒരു വൃത്താന്തം റിപ്പോർട്ടു ചെയ്യുന്നു. മേൽഭാ​ഗം തടി​കൊ​ണ്ടു നിർമിച്ച ആദ്യത്തെ മൺകൊ​ത്ത​ളങ്ങൾ പണിതത്‌ അദ്ദേഹ​മാ​ണെന്ന്‌ അതു വ്യക്തമാ​ക്കു​ന്നു. ഈ ക്രെം​ലിൻ അഥവാ കോട്ട മാസ്‌ക്വാ നദിയു​ടെ​യും ന്യെഗ്ലീ​നയ എന്നു പേരുള്ള ഒരു കൊച്ചു പോഷ​ക​ന​ദി​യു​ടെ​യും ഇടയ്‌ക്കാ​യി ത്രി​കോ​ണാ​കൃ​തി​യി​ലുള്ള ഒരു സ്ഥലത്താ​യി​രു​ന്നു സ്ഥിതി​ചെ​യ്‌തി​രു​ന്നത്‌.

സങ്കടക​ര​മെ​ന്നു പറയട്ടെ, വെറും 21 വർഷങ്ങൾക്കു​ശേഷം അയൽദേ​ശ​മായ റ്യാസാ​നി​ലെ രാജകു​മാ​രൻ “മോസ്‌കോ​യിൽ വന്ന്‌ പട്ടണം മുഴുവൻ ചുട്ടെ​രി​ച്ചു.” മോസ്‌കോ പുനഃ​നിർമി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു​വെ​ങ്കി​ലും 1237 ഡിസം​ബ​റിൽ, പുകഴ്‌പെറ്റ ഗെങ്കി​സ്‌ഖാ​ന്റെ പൗത്ര​നായ ബാട്ടു​ഖാ​ന്റെ നേതൃ​ത്വ​ത്തിൽ മംഗോ​ളി​യർ വീണ്ടും മോസ്‌കോ പിടി​ച്ചെ​ടുത്ത്‌ അതു ചുട്ടു​ചാ​മ്പ​ലാ​ക്കി. 1293-ൽ മംഗോ​ളി​യർ ആ നഗരം കൊള്ള​യ​ടി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു.

ഇത്ര കനത്ത പ്രഹര​മേ​റ്റി​ട്ടും മോസ്‌കോ അതിജീ​വി​ച്ചത്‌ നിങ്ങൾക്ക്‌ ശ്രദ്ധേ​യ​മാ​യി തോന്നു​ന്നു​ണ്ടോ? 1326-ൽ മോസ്‌കോ​യു​ടെ രാജകു​മാ​ര​നായ ഇവാൻ കലിറ്റ, റഷ്യൻ ഓർത്ത​ഡോ​ക്‌സ്‌ സഭയുടെ നേതാ​വി​നെ മോസ്‌കോ​യിൽ താമസി​പ്പി​ച്ച​പ്പോൾ ആ നഗരം റഷ്യയു​ടെ മതപര​മായ കേന്ദ്ര​മാ​യും വികാസം പ്രാപി​ച്ചു.

ഒടുവിൽ, മഹാനായ ഇവാന്റെ ഭരണമാ​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും (1462 മുതൽ 1505 വരെ) മോസ്‌കോ മംഗോ​ളി​യ​രിൽനി​ന്നു സ്വാത​ന്ത്ര്യം നേടി​ക്ക​ഴി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു. 1453-ൽ കോൺസ്റ്റാൻറി​നോ​പ്പിൾ നഗരം (ഇന്നത്തെ ഇസ്റ്റാൻബുൾ) ഒട്ടോമൻ തുർക്കി​കൾ പിടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു. അങ്ങനെ ലോക​ത്തിൽ ശേഷി​ക്കുന്ന ഓർത്ത​ഡോ​ക്‌സ്‌ സ്വേച്ഛാ​ധി​കാ​രി​കൾ റഷ്യയി​ലെ ഭരണാ​ധി​കാ​രി​കൾ മാത്ര​മാ​യി. തത്‌ഫ​ല​മാ​യി മോസ്‌കോ “മൂന്നാ​മത്തെ റോം” എന്ന്‌ അറിയ​പ്പെ​ടാൻ തുടങ്ങി. റഷ്യൻ ഭരണാ​ധി​കാ​രി​കളെ സാർ ചക്രവർത്തി​മാർ അഥവാ സീസർമാർ എന്നാണു വിളി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌.

മഹാനായ ഇവാന്റെ ഭരണത്തി​ന്റെ അവസാ​ന​ത്തോ​ടെ—ക്രിസ്റ്റഫർ കൊളം​ബസ്‌ അമേരി​ക്ക​ക​ളി​ലേക്കു സമു​ദ്ര​യാ​ത്ര നടത്തു​മ്പോൾ—ക്രെം​ലി​ന്റെ വലുപ്പം കൂട്ടി, ഇഷ്ടിക​കൊ​ണ്ടുള്ള മതിലു​ക​ളും ഗോപു​ര​ങ്ങ​ളും പണിതു. അവ ഇന്നും മാറ്റമി​ല്ലാ​തെ നില​കൊ​ള്ളു​ന്നു. മതിലു​കൾക്ക്‌ 2 കിലോ​മീ​റ്റ​റി​ലേറെ നീളവും 6 മീറ്റർവരെ വീതി​യും 18 മീറ്റർ ഉയരവും ഉണ്ട്‌. ഏതാണ്ട്‌ 70 ഏക്കർ വരുന്ന ക്രെം​ലിൻ പ്രദേ​ശ​ത്തി​നു ചുറ്റു​മാണ്‌ അവ കെട്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നത്‌.

1500-കളുടെ മധ്യ​ത്തോ​ടെ മോസ്‌കോ ലണ്ടനെ​ക്കാൾ വലുതാ​ണെന്നു പറയ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു​വെ​ന്നത്‌ നിങ്ങളെ അത്ഭുത​പ്പെ​ടു​ത്തി​യേ​ക്കാം. എന്നാൽ 1547 ജൂൺ 21-ന്‌ ദുരന്തം ആഞ്ഞടിച്ചു. നഗരം അഗ്നിക്കി​ര​യാ​യി, മുഴു ജനങ്ങളും ഭവനര​ഹി​ത​രാ​യെ​ന്നു​തന്നെ പറയാം. സാഹച​ര്യ​ത്തി​നൊത്ത്‌ ഉയരാൻ കഴിവുള്ള മോസ്‌കോ നിവാ​സി​കൾ വീണ്ടും ആ നഗരം കെട്ടി​പ്പെ​ടു​ത്തു. ഇക്കാല​ത്തു​തന്നെ പണിത​താണ്‌ സെൻറ്‌ ബേസിൽസ്‌ കത്തീഡ്രൽ. കസാനിൽവെച്ച്‌ ടാടാ​റു​ക​ളു​ടെ അഥവാ മംഗോ​ളി​യ​രു​ടെ മേൽ നേടിയ സൈനിക വിജയങ്ങൾ കൊണ്ടാ​ടാ​നാ​യി​രു​ന്നു അത്‌ പണിക​ഴി​പ്പി​ച്ചത്‌. ഇന്നു​പോ​ലും റെഡ്‌ സ്‌ക്വ​യ​റി​ലെ ഈ അതുല്യ വാസ്‌തു​ശിൽപ്പം (1561-ഓടെ പണിതീർത്തത്‌) മോസ്‌കോ​യു​ടെ പരക്കെ അംഗീ​ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ടുന്ന പ്രതീ​ക​മാണ്‌.

ഏതാണ്ട്‌ പത്തു വർഷത്തി​നു​ശേഷം, 1571-ൽ പരി​ഭ്രാ​ന്തി വിതച്ചു​കൊണ്ട്‌ മോസ്‌കോ​യി​ലേക്ക്‌ ഇരച്ചു​ക​യ​റിയ ക്രിമി​യൻ മംഗോ​ളി​യർ അതിനെ കീഴടക്കി. വിശ്വ​സി​ക്കാ​നാ​കാ​ത്ത​വി​ധ​ത്തി​ലുള്ള പരി​ഭ്രാ​ന്തി​യാണ്‌ അവരവി​ടെ വിതച്ചത്‌. ക്രെം​ലിൻ ഒഴികെ മറ്റെല്ലാം​തന്നെ അവർ ചുട്ടു​ചാ​മ്പ​ലാ​ക്കി. 2,00,000 നഗരവാ​സി​ക​ളിൽ 30,000 പേരേ രക്ഷപ്പെ​ട്ടു​ള്ളൂ​വെന്ന്‌ ചരിത്രം വെളി​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്നു. “മോസ്‌കോ നദി ശവശരീ​ര​ങ്ങൾകൊണ്ട്‌ നിറഞ്ഞതു കാരണം അതിന്റെ ഗതി തിരി​ച്ചു​വി​ടേ​ണ്ടി​വന്നു. മൈലു​ക​ളോ​ളം നദിയു​ടെ നിറം ചെമപ്പാ​യി​രു​ന്നു,” റഷ്യയു​ടെ ഉദയം (ഇംഗ്ലീഷ്‌) എന്ന പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ ടൈം-ലൈഫ്‌ ബുക്‌സി​ന്റെ എഡിറ്റർമാർ റിപ്പോർട്ടു ചെയ്യുന്നു.

ഒരിക്കൽക്കൂ​ടെ മോസ്‌കോ പുനഃ​നിർമി​ക്കേണ്ടി വന്നു. അതു പുനഃ​നിർമി​ക്കു​ക​തന്നെ ചെയ്‌തു! കാലാ​ന്ത​ര​ത്തിൽ നഗരം ക്രെം​ലി​നിൽനി​ന്നു പുറ​ത്തേക്ക്‌ വികാസം പ്രാപി​ച്ചു. കി​റ്റൈ​ഗൊ​റഡ്‌, വൈറ്റ്‌ സിറ്റി, വുഡൻ സിറ്റി എന്നീ ഭാഗങ്ങൾക്കു ചുറ്റും മതിലു​ക​ളു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. സമാന​മായ വൃത്താ​കാ​ര​മാണ്‌ ഇന്നും മോസ്‌കോ​യ്‌ക്കു​ള്ളത്‌, മതിലു​കൾക്കു പകരം ഇന്ന്‌ ക്രെം​ലി​നു ചുറ്റും റിങ്ങ്‌റോ​ഡു​ക​ളാ​ണു​ള്ളത്‌.

ഇക്കാലത്ത്‌, മഹാനായ ഇവാന്റെ പൗത്ര​നായ, ഭയങ്കര​നായ ഇവാന്റെ ഭീകര​വാ​ഴ്‌ച​ക്കാ​ലത്ത്‌ മോസ്‌കോ​യി​ലെ ജനങ്ങൾ വളരെ​യേറെ കഷ്ടപ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. 1598-ൽ ഭയങ്കര​നായ ഇവാന്റെ മകനും പിൻഗാ​മി​യു​മായ ഫ്യൊഡർ അവകാ​ശി​യി​ല്ലാ​തെ മരിച്ചു. “റഷ്യയു​ടെ ചരി​ത്ര​ത്തി​ലെ ഏറ്റവും വന്യവും പ്രക്ഷു​ബ്ധ​വു​മായ കാലഘട്ടം” എന്ന്‌ റഷ്യയു​ടെ ഉദയം വിളി​ക്കുന്ന “കഷ്ടങ്ങളു​ടെ കാലം” ആരംഭി​ച്ചത്‌ അപ്പോ​ഴാണ്‌. അത്‌ 15 വർഷ​ത്തോ​ളം നീണ്ടു​നി​ന്നു.

അസാധാ​ര​ണ​മായ ഒരു പ്രതി​സ​ന്ധി​യെ നേരി​ടു​ന്നു

ഫ്യൊ​ഡ​റി​ന്റെ അളിയ​നായ ബോറിസ്‌ ഗൊഡു​നോവ്‌ സിംഹാ​സ​ന​സ്ഥ​നാ​യി അധികം താമസി​യാ​തെ മോസ്‌കോ കടുത്ത വരൾച്ച​യും ഭക്ഷ്യക്ഷാ​മ​വും നേരിട്ടു. 1602-ൽ ഏഴു മാസം​കൊണ്ട്‌ 50,000 പേർ മരിച്ച​താ​യി പറയ​പ്പെ​ടു​ന്നു. 1601-നും 1603-നും ഇടയ്‌ക്ക്‌ മൊത്തം 1,20,000-ത്തിലേറെ ആളുകൾ മരണമ​ടഞ്ഞു.

ആ ദുരന്തത്തെ തുടർന്ന്‌, ഭയങ്കര​നായ ഇവാന്റെ മക്കളി​ലൊ​രു​വ​നായ ഡമി​ട്രൈ രാജകു​മാ​ര​നാണ്‌ താനെന്ന്‌ അവകാ​ശ​പ്പെട്ട ഒരാൾ പോള​ണ്ടി​ലെ പട്ടാള​ക്കാ​രു​ടെ സഹായ​ത്തോ​ടെ റഷ്യ പിടി​ച്ച​ടക്കി. വാസ്‌ത​വ​ത്തിൽ യഥാർഥ ഡമി​ട്രൈ 1591-ൽ കൊല്ല​പ്പെ​ട്ട​താ​യി തെളി​വു​കൾ സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നു. 1605-ൽ ഗൊഡു​നോവ്‌ അവിചാ​രി​ത​മാ​യി മരണമ​ട​ഞ്ഞ​പ്പോൾ ഡമി​ട്രൈ​യാ​യി ചമഞ്ഞ വ്യക്തി മോസ്‌കോ​യി​ലേക്കു പ്രവേ​ശിച്ച്‌ സാർ കിരീ​ട​മ​ണി​ഞ്ഞു. വെറും 13 മാസത്തെ ഭരണത്തി​നു​ശേഷം എതിരാ​ളി​ക​ളു​ടെ കരങ്ങളാൽ അയാൾ വധിക്ക​പ്പെട്ടു.

തുടർന്ന്‌ മറ്റു പലരും സിംഹാ​സ​ന​ത്തിന്‌ അവകാ​ശി​ക​ളാ​യി ചമഞ്ഞു. മറ്റൊരു വ്യാജ ഡമി​ട്രൈ​യും അക്കൂട്ട​ത്തിൽ പെടുന്നു. അയാൾക്കും പോള​ണ്ടി​ന്റെ പിന്തു​ണ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ചതിയും ആഭ്യന്തര യുദ്ധവും കൊല​യും കൊടി​കു​ത്തി വാണു. 1609-ൽ, രാജാ​വായ സിഗ്‌മുണ്ട്‌ മൂന്നാമൻ വാസ റഷ്യ പിടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു. കാലാ​ന്ത​ര​ത്തിൽ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ മകനായ വ്‌ളഡി​സ്ലഫ്‌ നാലാമൻ വാസയെ റഷ്യയു​ടെ സാർ ചക്രവർത്തി​യാ​യി അംഗീ​ക​രി​ക്ക​ണ​മെന്ന ഒരു ഉടമ്പടി​യു​ണ്ടാ​ക്കി. 1610-ൽ പോള​ണ്ടു​കാർ മോസ്‌കോ​യി​ലേക്കു പ്രവേ​ശി​ച്ച​പ്പോൾ ആ നഗരം പോള​ണ്ടി​ന്റെ അധീന​ത​യി​ലാ​യി. എന്നാൽ താമസി​യാ​തെ റഷ്യക്കാർ പോള​ണ്ടു​കാർക്കെ​തി​രെ സംഘടിച്ച്‌ 1612-ന്റെ അവസാ​ന​ത്തോ​ടെ അവരെ മോസ്‌കോ​യിൽനി​ന്നു തുരത്തി.

ഈ ഭയാനക കാലഘട്ടം മോസ്‌കോ​യെ ‘മുൻ തെരു​വു​ക​ളു​ടെ സ്ഥാനത്ത്‌ മൈലു​ക​ളോ​ളം മുൾച്ചെ​ടി​ക​ളും കളകളും വളർന്നു​നിൽക്കുന്ന ഒരു പാഴ്‌നില’മാക്കി മാറ്റി. വുഡൻ സിറ്റി​യു​ടെ മതിലു​കൾ അഗ്നിക്കി​ര​യാ​ക്കി​യി​രു​ന്നു, ക്രെം​ലിൻ കെട്ടി​ടങ്ങൾ കേടു​പാ​ടു​കൾ പോക്കാത്ത അവസ്ഥയി​ലാ​യി​രു​ന്നു. അവിടം സന്ദർശിച്ച സ്വീഡൻകാ​ര​നായ ഒരു നയതന്ത്ര പ്രതി​നി​ധി ഇപ്രകാ​രം നിഗമനം ചെയ്‌തു: “പ്രസി​ദ്ധ​മായ മോസ്‌കോ നഗരത്തി​ന്റെ ഭയങ്കര​വും ദുരന്ത​പൂർണ​വു​മായ അന്ത്യം.” എന്നാൽ അദ്ദേഹ​ത്തി​നു തെറ്റു​പറ്റി.

റോമ​നോഫ്‌ കുടും​ബ​ത്തിൽനി​ന്നുള്ള റഷ്യക്കാ​ര​നായ ഒരു സാർ ചക്രവർത്തി 1613-ൽ തെര​ഞ്ഞെ​ടു​ക്ക​പ്പെട്ടു. റോമ​നോഫ്‌ സാർ ചക്രവർത്തി​മാ​രു​ടെ ഈ വംശം 300-ലേറെ വർഷം നിലനി​ന്നു. നശീക​ര​ണ​ത്തി​ന്റെ ഫലമായി പുതിയ സാർ ചക്രവർത്തി​യായ മിഖാ​യേ​ലിന്‌ “താമസി​ക്കാൻ ഒരിട​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നില്ല” എന്നു പറയ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും മോസ്‌കോ വീണ്ടും പുനഃ​നിർമി​ക്ക​പ്പെട്ടു, വീണ്ടും അത്‌ ലോക​ത്തി​ലെ ഒരു പ്രധാന നഗരമാ​യി മാറി.

1712-ൽ മിഖാ​യേ​ലി​ന്റെ പൗത്ര​നായ, മഹാനായ പീറ്റർ എന്ന സാർ ചക്രവർത്തി റഷ്യയു​ടെ തലസ്ഥാനം മോസ്‌കോ​യിൽനിന്ന്‌, ബാൾട്ടിക്‌ കടലിൽ സ്വന്തമാ​യി പണിക​ഴി​പ്പിച്ച സെൻറ്‌ പീറ്റേ​ഴ്‌സ്‌ബർഗി​ലേക്കു മാറ്റി. എന്നാൽ മോസ്‌കോ റഷ്യയു​ടെ പ്രിയ “ഹൃദയ​മാ​യി”ത്തന്നെ നിലനി​ന്നു. രാജ്യങ്ങൾ ഒന്നൊ​ന്നാ​യി വെട്ടി​പ്പി​ടി​ച്ചി​രുന്ന നെപ്പോ​ളി​യൻ ബോണ​പ്പാർട്ട്‌ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞത്രേ: ‘ഞാൻ പീറ്റേ​ഴ്‌സ്‌ബർഗ്‌ പിടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ റഷ്യയു​ടെ തലയാ​യി​രി​ക്കും കൊയ്യു​ന്നത്‌. മോസ്‌കോ​യാണ്‌ പിടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ന്ന​തെ​ങ്കിൽ അതിന്റെ ഹൃദയ​മാ​യി​രി​ക്കും തകർക്കു​ന്നത്‌.’

നെപ്പോ​ളി​യൻ മോസ്‌കോ പിടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ക​തന്നെ ചെയ്‌തെ​ങ്കി​ലും ചരിത്രം സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ തകർന്നത്‌ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ ഹൃദയ​മാ​യി​രു​ന്നു, മോസ്‌കോ​യു​ടേ​താ​യി​രു​ന്നില്ല. മോസ്‌കോ​യിൽ അരങ്ങേ​റിയ സംഭവങ്ങൾ ഏറെ ഭയാന​ക​മാ​യി​രു​ന്നു. ചിലർ മോസ്‌കോ​യെ അർമ​ഗെ​ദോ​നു​മാ​യി ബന്ധപ്പെ​ടു​ത്താ​നുള്ള കാരണം ഇതാ​ണെന്നു പറയ​പ്പെ​ടു​ന്നു.

മോസ്‌കോ ചാമ്പലിൽനിന്ന്‌ ഉയിർക്കു​ന്നു

1812-ലെ വസന്തത്തിൽ 6,00,000 പേരട​ങ്ങുന്ന ഒരു സേനയു​മാ​യി നെപ്പോ​ളി​യൻ റഷ്യ പിടി​ച്ച​ടക്കി. ഒരു “ചാമ്പലാ​ക്കൽ” നയം സ്വീക​രി​ച്ചു​കൊണ്ട്‌ റഷ്യക്കാർ പിൻവാ​ങ്ങു​ക​യും അങ്ങനെ ശത്രു​ക്കൾക്കു യാതൊ​ന്നും ശേഷി​പ്പി​ക്കാ​തി​രി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു. ഉപേക്ഷി​ക്ക​പ്പെട്ട നിലയി​ലുള്ള ഒരു മോസ്‌കോ ഫ്രഞ്ചു​കാർക്കു വേണ്ടി ശേഷി​പ്പി​ക്കാൻ തീരു​മാ​നി​ച്ചു!

ഫ്രഞ്ചു​കാർ മോസ്‌കോ ചുട്ടെ​രി​ക്കു​ന്ന​തി​ലും ഭേദം തങ്ങൾതന്നെ അതു ചെയ്യു​ന്ന​താ​ണെന്നു കരുതി മോസ്‌കോ പൗരന്മാർതന്നെ നഗരം ചുട്ടെ​രി​ച്ച​താ​യി പല ആധികാ​രിക ഗ്രന്ഥങ്ങ​ളും പറയുന്നു. “ഉഗ്രശ​ക്തി​യുള്ള കാറ്റ്‌ തീ ആളിക്ക​ത്തിച്ച്‌ ഒരു നരകത്തി​ന്റെ പ്രതീതി ജനിപ്പി​ച്ചു,” ഒരു റഷ്യൻ ചരി​ത്ര​പു​സ്‌തകം പറയുന്നു. ഫ്രഞ്ചു​കാർ ഭക്ഷണമോ കാലി​ത്തീ​റ്റ​യോ ഒന്നുമി​ല്ലാ​തെ വലഞ്ഞു. ഈ ചരി​ത്ര​പു​സ്‌തകം വിവരി​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ: “ഒരൊറ്റ ചാക്ക്‌ ധാന്യ​പ്പൊ​ടി​യോ ഒരു വണ്ടി വൈ​ക്കോ​ലോ​പോ​ലും റഷ്യക്കാർ ഫ്രഞ്ച്‌ സൈന്യ​ത്തി​നു നൽകി​യില്ല.” വേറെ പോം​വ​ഴി​യൊ​ന്നു​മി​ല്ലാ​ഞ്ഞ​തി​നാൽ മോസ്‌കോ​യി​ലേക്ക്‌ വന്ന്‌ ആറാഴ്‌ച തികയു​ന്ന​തി​നു​മു​മ്പേ ഫ്രഞ്ചു​കാർ അവിടം വിട്ടു​പോ​യി, മടങ്ങി​പ്പോ​ക്കി​നി​ട​യിൽ അവരുടെ മുഴു സൈന്യ​ത്തെ​യും​തന്നെ അവർക്കു നഷ്ടമായി.

തങ്ങളുടെ പ്രശസ്‌ത​മായ നഗരത്തെ സംരക്ഷി​ക്കാൻ മോസ്‌കോ​ക്കാർക്ക്‌ സാധി​ച്ചത്‌ അവരുടെ ധൈര്യം നിമി​ത്ത​മാണ്‌. നിശ്ചയ​ദാർഢ്യ​ത്തോ​ടെ ചാമ്പലിൽനിന്ന്‌ അവരതി​നെ ഉയിർപ്പി​ച്ചു. റഷ്യയു​ടെ മഹാക​വി​യായ അലക്‌സാ​ണ്ടർ പുഷ്‌കിന്‌ 13 വയസ്സു​ള്ള​പ്പോ​ഴാണ്‌ അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ പ്രിയ ജന്മനാ​ടായ മോസ്‌കോ നെപ്പോ​ളി​യൻ പിടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ന്നത്‌. മോസ്‌കോ​യെ​ക്കു​റിച്ച്‌ അദ്ദേഹം എഴുതി: “ആ വാക്കു കേൾക്കേ ഓരോ വിശ്വസ്‌ത റഷ്യക്കാ​ര​ന്റെ​യും മനസ്സി​ല​ണ​യു​ന്നത്‌ എത്ര​യെത്ര ചിന്തകൾ! മുഴക്ക​മുള്ള എത്ര​യെത്ര പ്രതി​ധ്വ​നി​കൾ!”

അതിജീ​വ​ന​വും സമ്പദ്‌സ​മൃ​ദ്ധി​യും

1917-ൽ തുടങ്ങിയ റഷ്യൻ വിപ്ലവ​കാ​ലത്ത്‌ മോസ്‌കോ അനുഭ​വിച്ച കഷ്ടതകൾ ഇന്നു ജീവി​ക്കുന്ന പലരു​ടെ​യും ഓർമ​യിൽ ഉണ്ടായി​രി​ക്കാം, അല്ലെങ്കിൽ അനേക​രും സിനി​മ​ക​ളിൽ കണ്ടിരി​ക്കാം. എന്നിരു​ന്നാ​ലും ആ നഗരം അതിജീ​വി​ക്കുക മാത്രമല്ല, സമ്പദ്‌സ​മൃ​ദ്ധ​മാ​യി​ത്തീ​രു​ക​യും ചെയ്‌തു. ഒരു ഭൂഗർഭ​റെ​യിൽപ്പാത പണിതു, അതു​പോ​ലെ​തന്നെ നഗരത്തി​ലെ ജലവി​ത​ര​ണ​ത്തി​നാ​യി മോസ്‌കോ-വോൾഗ കനാലും. നിരക്ഷരത തുടച്ചു​നീ​ക്ക​പ്പെട്ടു. 1930-കളുടെ അവസാ​ന​ത്തോ​ടെ മോസ്‌കോ​യിൽ ആയിര​ത്തി​ല​ധി​കം ഗ്രന്ഥശാ​ലകൾ ഉണ്ടായി​രു​ന്നു.

1937-ൽ, ഇംഗ്ലണ്ടി​ലെ മാഞ്ചെ​സ്റ്റ​റി​ലെ ഒരു മുൻ മേയർ നിർമാ​ണ​ത്തി​ലി​രി​ക്കുന്ന മോസ്‌കോ (ഇംഗ്ലീഷ്‌) എന്ന പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ ഇങ്ങനെ എഴുതി: “വൻയു​ദ്ധ​മൊ​ന്നും ഉണ്ടാകാ​ത്ത​പക്ഷം, . . . ദശവത്സ​ര​പ​ദ്ധ​തി​യു​ടെ അവസാ​ന​ത്തിൽ മുഴു പൗരന്മാ​രു​ടെ​യും ആരോ​ഗ്യം, ജീവി​ത​സൗ​ക​ര്യ​ങ്ങൾ എന്നിവ​യു​ടെ കാര്യ​ത്തിൽ അത്‌ ലോകം കണ്ടിട്ടു​ള്ള​തിൽ ഏറ്റവും നല്ല ആസൂ​ത്രിത വൻനഗ​ര​മാ​യി​ത്തീ​രും.”

എന്നാൽ 1941 ജൂണിൽ ജർമനി യാതൊ​രു കാരണ​വും കൂടാതെ റഷ്യയെ ആക്രമി​ച്ചു. വാസ്‌ത​വ​ത്തിൽ ആക്രമ​ണ​ത്തി​നു രണ്ടു വർഷം​മുമ്പ്‌ ജർമനി റഷ്യയു​മാ​യി ഒരു അനാ​ക്രമണ ഉടമ്പടി​യിൽ ഒപ്പു​വെ​ച്ചി​രു​ന്ന​താണ്‌. ഒക്‌ടോ​ബ​റോ​ടെ ജർമൻ പടയാ​ളി​കൾ ക്രെം​ലി​ന്റെ 40 കിലോ​മീ​റ്റർ അടുത്ത്‌ എത്തി​ച്ചേർന്നു. മോസ്‌കോ​യു​ടെ പതനം ഉറപ്പാ​യി​രു​ന്ന​തു​പോ​ലെ കാണ​പ്പെട്ടു. 45 ലക്ഷം വരുന്ന മോസ്‌കോ നിവാ​സി​ക​ളിൽ പകുതി​യോ​ള​വും ഒഴിച്ചു​മാ​റ്റ​പ്പെട്ടു. ഏതാണ്ട്‌ 500 ഫാക്‌ട​റി​കൾ തങ്ങളുടെ യന്ത്രസാ​മ​ഗ്രി​കൾ കിഴക്കൻ റഷ്യയി​ലെ പുതിയ സ്ഥലങ്ങളി​ലേക്ക്‌ അയച്ചി​രു​ന്നു. എങ്കിലും മോസ്‌കോ പിടി​ച്ചു​നി​ന്നു. അക്ഷരാർഥ​ത്തിൽ നഗരവാ​സി​കൾതന്നെ കിടങ്ങു​കൾ കുഴി​ക്കു​ക​യും പ്രതി​രോ​ധ​ങ്ങ​ളേർപ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യും ജർമൻകാ​രെ തുരത്തു​ക​യും ചെയ്‌തു.

മറ്റു പല റഷ്യൻ നഗരങ്ങ​ളെ​യും​പോ​ലെ മോസ്‌കോ​യും വല്ലാതെ കഷ്ടപ്പെട്ടു. 1930-കളിലും ’40-കളിലും അവിടെ താമസി​ച്ചി​രുന്ന ഒരു അമേരി​ക്കൻ റിപ്പോർട്ടർ എഴുതു​ക​യു​ണ്ടാ​യി: “ഒരു നൂറ്റാ​ണ്ടി​നു​ള്ളിൽ ഇത്ര​യൊ​ക്കെ അനുഭ​വി​ച്ചി​ട്ടും മോസ്‌കോ അതിജീ​വി​ച്ച​തിൽ എനിക്ക്‌ അത്ഭുതം തോന്നു​ന്നു.” മോസ്‌കോ, ആധുനിക ലോക​ത്തി​ലെ ഏറ്റവും വലുതും പ്രധാ​ന​പ്പെ​ട്ട​തു​മായ നഗരങ്ങ​ളിൽ ഒന്നായി​ത്തീർന്നത്‌ ശരിക്കും ശ്രദ്ധേ​യ​മായ ഒരു സംഗതി​തന്നെ.

ഇന്ന്‌ മോസ്‌കോ​യി​ലെ ജനസംഖ്യ 90 ലക്ഷത്തി​ല​ധി​ക​മാണ്‌. 1,000 ചതുരശ്ര കിലോ​മീ​റ്റ​റാണ്‌ അതിന്റെ വിസ്‌തീർണ്ണം. ന്യൂ​യോർക്ക്‌ നഗര​ത്തെ​ക്കാ​ളും വലുപ്പ​വും ജനപ്പെ​രു​പ്പ​വു​മുണ്ട്‌ ഈ നഗരത്തിന്‌. 100 കിലോ​മീ​റ്റ​റി​ലേറെ ദൂരം വരുന്ന ഒരു കൂട്ടം റിങ്‌റോ​ഡു​കൾ ക്രെം​ലി​നെ വലയം ചെയ്യുന്നു. മോസ്‌കോ​യു​ടെ അതിർത്തി​യാ​യി വർത്തി​ക്കു​ന്നത്‌ ഇവയാ​ണെ​ന്നു​തന്നെ പറയാം. വീതി​യേ​റിയ നടപ്പാ​തകൾ ഒരു ചക്രത്തി​ലെ കമ്പികൾപോ​ലെ നഗരത്തി​ന്റെ മധ്യഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നു പുറ​ത്തേക്ക്‌ നീണ്ടു​കി​ട​ക്കു​ന്നു.

എങ്കിലും മിക്ക മോസ്‌കോ​ക്കാ​രും നഗരത്തി​ന്റെ സവി​ശേ​ഷ​ത​യാർന്ന ഭൂഗർഭ​റെ​യിൽപ്പാ​ത​യി​ലൂ​ടെ​യാണ്‌ യാത്ര ചെയ്യു​ന്നത്‌. ഒമ്പത്‌ ലൈനു​ക​ളും ഏതാണ്ട്‌ 150 സ്റ്റേഷനു​ക​ളും ഉൾക്കൊ​ള്ളുന്ന ഒന്നായി അതു വികാസം പ്രാപി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. നഗരത്തി​ന്റെ ഏതു ഭാഗത്തു​ള്ള​വർക്കും അത്‌ ഉപയോ​ഗ​പ്ര​ദ​മാണ്‌. വേൾഡ്‌ ബുക്ക്‌ എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ, മോസ്‌കോ​യി​ലെ ഭൂഗർഭ സ്റ്റേഷനു​കളെ “ലോക​ത്തി​ലെ ഏറ്റവും അലങ്കൃ​ത​മാ​യവ” എന്നാണു വിളി​ക്കു​ന്നത്‌. ബഹുശാ​ഖാ​ദീ​പ​ങ്ങ​ളും പ്രതി​മ​ക​ളും വർണച്ചി​ല്ലു​ക​ളും ധാരാളം വെണ്ണക്ക​ല്ലു​ക​ളും ഉപയോ​ഗിച്ച്‌ അലങ്കരി​ച്ചി​രി​ക്കുന്ന ചില സ്റ്റേഷനു​കൾ കൊട്ടാ​ര​ങ്ങൾപോ​ലെ തോന്നി​ക്കു​ന്നു. വാസ്‌ത​വ​ത്തിൽ, ആദ്യത്തെ 14 സ്റ്റേഷനു​ക​ളിൽ മൊത്തം 70,000 ചതുരശ്ര മീറ്ററി​ല​ധി​കം വെണ്ണക്കൽ പതിച്ചി​ട്ടുണ്ട്‌, റൊമാ​നോ​ഫു​കൾ 300 വർഷം​കൊ​ണ്ടു പണിതി​രി​ക്കുന്ന കൊട്ടാ​ര​ങ്ങ​ളി​ലു​ള്ള​തി​നെ​ക്കാൾ അധികം വെണ്ണക്കൽ എന്നർഥം!

നഗരത്തിന്‌ മിനു​ക്കു​പ​ണി

കഴിഞ്ഞ വേനൽക്കാ​ലത്ത്‌ ഇവിടം സന്ദർശി​ച്ച​പ്പോൾ ഏറ്റവും വലിയ പുനരു​ദ്ധാ​രണ പദ്ധതി​ക​ളി​ലൊ​ന്നു കാണാൻ ഞങ്ങൾ ഭൂഗർഭ​റെ​യിൽപ്പാ​ത​യി​ലൂ​ടെ യാത്ര​ചെ​യ്‌തി​രു​ന്നു—1,03,000 പേർക്ക്‌ ഇരിക്കാ​വുന്ന ലെനിൻ സ്റ്റേഡിയം. 1950-കളിൽ മോസ്‌കോ​യു​ടെ തെക്കു ഭാഗത്താണ്‌ അതു പണി കഴിപ്പി​ച്ചത്‌. ഞങ്ങൾ എത്തി​ച്ചേർന്ന​പ്പോൾ പുതിയ ഇരിപ്പി​ടങ്ങൾ ക്രമീ​ക​രി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. വർഷത്തി​ലു​ട​നീ​ളം പരിപാ​ടി​കൾ സംഘടി​പ്പി​ക്കാൻ സാധ്യ​മാ​ക്കി​ത്തീർക്കുന്ന തരത്തി​ലുള്ള, നീക്കാ​വുന്ന മേൽക്കൂര ഞങ്ങൾ ഭാവന​യിൽ കണ്ടു.

ക്രെം​ലി​നിൽനി​ന്നു റെഡ്‌ സ്‌ക്വ​യ​റി​നു കുറു​കേ​യുള്ള പ്രഖ്യാ​ത​മായ ഗൂം ഡിപ്പാർട്ടു​മെൻറ്‌ സ്റ്റോറി​ന്റെ പൂമു​ഖ​വും മനോ​ഹ​ര​മാ​ക്കി​യി​രു​ന്നു. ക്രെം​ലി​ന്റെ മറുവ​ശത്ത്‌, കഴിഞ്ഞ നൂറ്റാ​ണ്ടിൽ നെഗ്ലി​ന്നാ​യി​ലെ വെള്ളം തിരി​ച്ചു​വി​ടു​ന്ന​തി​നു​മു​മ്പു​വരെ അത്‌ ഒഴുകി​ക്കൊ​ണ്ടി​രുന്ന ഭാഗത്ത്‌, പരിസരം മോടി​പി​ടി​പ്പി​ക്ക​ലി​ന്റെ ഭാഗമാ​യി മുൻ നദി​യെ​പ്പോ​ലെ തോന്നി​ക്കുന്ന ഒരു നീർത്തോട്‌ കൃത്രി​മ​മാ​യി നിർമി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. നീർത്തോ​ടി​ന്റെ മറുക​ര​യി​ലാ​യി നില​കൊ​ള്ളുന്ന, റെസ്റ്ററൻറു​ക​ളും മറ്റ്‌ സൗകര്യ​ങ്ങ​ളു​മുള്ള ഒരു കൂറ്റൻ ഭൂഗർഭ ബഹുനില ഷോപ്പി​ങ്‌മ​ന്ദി​ര​ത്തി​ന്റെ പണി നടക്കു​ന്നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. “യൂറോ​പ്പി​ലെ ഏറ്റവും വലിയ ഷോപ്പിങ്‌ സെൻറർ,” എന്ന്‌ മോസ്‌കോ​ക്കാ​ര​നായ ഒരു എഴുത്തു​കാ​രൻ അതിനെ വിളിച്ചു. എന്നാൽ അദ്ദേഹം കൂട്ടി​ച്ചേർത്തു: “അല്ലെങ്കിൽ മേയറി​ന്റെ ഓഫീ​സി​ലു​ള്ളവർ വിശ്വ​സി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌ അങ്ങനെ​യാണ്‌.”

ക്രെം​ലി​നിൽനിന്ന്‌ അധികം ദൂരെ​യ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊരു പ്രദേ​ശത്ത്‌ എവിടെ നോക്കി​യാ​ലും ക്രെയി​നു​കൾ കാണാ​മാ​യി​രു​ന്നു. നിർമാ​ണ​പ്ര​വർത്ത​നങ്ങൾ തകൃതി​യാ​യി നടക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. കുഴിച്ച സ്ഥലങ്ങളിൽനിന്ന്‌ പുരാ​വ​സ്‌തു നിക്ഷേ​പങ്ങൾ കണ്ടെടു​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി, 15-ാം നൂറ്റാ​ണ്ടു​മു​തൽ 17-ാം നൂറ്റാ​ണ്ടു​വ​രെ​യുള്ള കാലയ​ള​വി​ലെ, 95,000 റഷ്യൻ, പശ്ചിമ യൂറോ​പ്യൻ രാജ്യ​ങ്ങ​ളി​ലെ നാണയ​ങ്ങ​ളും ഇവയിൽ ഉൾപ്പെ​ടു​ന്നു.

പള്ളികൾ പുതു​ക്കി​പ്പ​ണി​യു​ക​യും, ചിലത്‌ പൊളി​ച്ചു പണിയു​ക​യും ചെയ്യു​ന്നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. റെഡ്‌ സ്‌ക്വ​യ​റി​ലു​ണ്ടാ​യി​രുന്ന ലേഡി ഓഫ്‌ കസാൻ കത്തീഡ്രൽ 1936-ൽ നശിപ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. അതിന്റെ സ്ഥാനത്ത്‌ ഒരു പൊതു കക്കൂസാ​ണു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നത്‌. എന്നാൽ ഇപ്പോൾ അത്‌ പുനഃ​നിർമി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. നെപ്പോ​ളി​യന്റെ വിജയം കൊണ്ടാ​ടാ​നാ​യി പണി കഴിപ്പിച്ച, ക്രൈസ്റ്റ്‌ ദ സേവിയർ എന്ന കൂറ്റൻ കത്തീഡ്രൽ 1931-ൽ മതവി​രുദ്ധ കമ്മ്യു​ണിസ്റ്റ്‌ പ്രചര​ണ​പ​രി​പാ​ടി​യു​ടെ കാലത്ത്‌ നശിപ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. ഞങ്ങളുടെ സന്ദർശന സമയത്ത്‌, മുമ്പത്തെ അതേ സ്ഥാനത്തു​തന്നെ അതു വീണ്ടും പണിയു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു, പണി ഏതാണ്ട്‌ തീരാ​റാ​യി​രു​ന്നു. വെള്ളം ചൂടാ​ക്കാ​നുള്ള സൗകര്യ​ങ്ങ​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു കൂറ്റൻ വെളി​മ്പ്ര​ദേശ നീന്തൽക്കു​ള​മാ​യി​രു​ന്നു വർഷങ്ങ​ളാ​യി അതിന്റെ സ്ഥാനത്തു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നത്‌.

നിർമാ​ണ​പ്ര​വർത്ത​നങ്ങൾ നടന്നി​രുന്ന പ്രദേ​ശ​ങ്ങ​ളി​ലൂ​ടെ​യുള്ള യാത്ര മനം കവരു​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു, പ്രത്യേ​കി​ച്ചും വർഷാ​വ​സാ​ന​ത്തോ​ടെ മോസ്‌കോ കൈ​ക്കൊ​ള്ളാൻ പോകുന്ന നൂതന രൂപ​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു ചിന്തി​ക്കവേ. എങ്കിലും മോസ്‌കോ ഞങ്ങൾക്ക്‌ പ്രിയ​പ്പെ​ട്ട​താ​കാൻ കാരണം അവിടു​ത്തെ ആളുക​ളാണ്‌. “മോസ്‌കോ​ക്കാർ കാട്ടുന്ന സൗഹൃ​ദ​ത്തിൽ ഒരു സന്ദർശകൻ അത്ഭുതം​കൂ​റും, സൗഹൃദം കാട്ടാൻ അവർക്ക്‌ അസാമാ​ന്യ കഴിവാണ്‌,” മോസ്‌കോ​യി​ലെ ഒരു ലേഖകൻ ഒരിക്കൽ അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെട്ടു. അതു സത്യമാ​ണെന്ന്‌ ഞങ്ങൾ കണ്ടെത്തി, പ്രത്യേ​കി​ച്ചും ഒരു കൊച്ചു തീൻമേ​ശ​യ്‌ക്കു ചുറ്റു​മി​രുന്ന്‌ ഒരു റഷ്യൻ കുടും​ബ​ത്തി​ന്റെ ഊഷ്‌മ​ള​മായ സ്‌നേഹം ആസ്വദി​ക്കവേ.

സന്തോ​ഷ​ക​ര​മെ​ന്നു പറയട്ടെ, അർമ​ഗെ​ദോ​ന്റെ—നമ്മുടെ സ്രഷ്ടാവ്‌ മുഴു​ഭൂ​മി​യെ​യും ശുദ്ധമാ​ക്കുന്ന ഒരു യുദ്ധത്തി​ന്റെ—ശരിയായ അർഥം പല മോസ്‌കോ​ക്കാ​രും മനസ്സി​ലാ​ക്കി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. ദൈവത്തെ യഥാർഥ​ത്തിൽ സ്‌നേ​ഹി​ക്കുന്ന എല്ലാവ​രും, മുൻവി​ധി​യോ​ടും സംശയ​ത്തോ​ടും കൂടെയല്ല മറിച്ച്‌ പരസ്‌പരം സ്‌നേ​ഹി​ക്കു​ക​യും അവനെ ഐക്യ​ത്തിൽ ആരാധി​ക്കു​ക​യും ചെയ്യുന്ന ദൈവ​മ​ക്ക​ളെന്ന നിലയിൽ, പരസ്‌പ​ര​ധാ​ര​ണ​യോ​ടും വിശ്വാ​സ​ത്തോ​ടും കൂടെ ഒന്നിച്ചു വസിക്കുന്ന ഒരു കാലത്തിന്‌ അതു തുടക്ക​മി​ടും. (യോഹ​ന്നാൻ 13:34, 35; 1 യോഹ​ന്നാൻ 2:17; വെളി​പ്പാ​ടു 21:3, 4)—സംഭാവന ചെയ്യ​പ്പെ​ട്ടത്‌.

[അടിക്കു​റി​പ്പു​കൾ]

[13-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

സെൻറ്‌ ബേസിൽസ്‌ കത്തീ​ഡ്ര​ലും ക്രെം​ലിൻ മതിലു​ക​ളും, മോസ്‌കോ​യു​ടെ പരക്കെ അംഗീ​ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കുന്ന പ്രതീ​ക​ങ്ങൾ

[15-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

എല്ലായിടത്തും 850-ാം വാർഷി​കം പരസ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നു

[16-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

പ്രഖ്യാതമായ ഗൂം ഡിപ്പാർട്ട്‌മെൻറ്‌ സ്റ്റോർ പുതിയ രൂപത്തിൽ

[16, 17 പേജു​ക​ളി​ലെ ചിത്രം]

പല ഭൂഗർഭ റെയിൽവേ​സ്റ്റേ​ഷ​നു​ക​ളും കൊട്ടാ​ര​ങ്ങൾപോ​ലെ തോന്നി​ക്കു​ന്നു

[കടപ്പാട്‌]

Tass/Sovfoto

[16, 17 പേജു​ക​ളി​ലെ ചിത്രം]

ലെനിൻസ്റ്റേഡിയം പുതു​ക്കി​പ്പ​ണി​യു​ന്നു

[17-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

ക്രെംലിനു പുറത്താ​യി മോടി​പി​ടി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കുന്ന പുതിയ സ്ഥലം

[18-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

എവിടെ നോക്കി​യാ​ലും ക്രെയി​നു​കൾ, നിർമാ​ണ​പ്ര​വർത്ത​നങ്ങൾ തകൃതി​യാ​യി നടക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു