Nipprovaw Nifhmu X’Inhi l-​Artrite

“BIL-​LEJL, INĦARES LEJN SAQAJJA U IDEJJA BLA FORMA U NAQBAD NIBKI.”—MIDORI, IL-​ĠAPPUN.

L-​ARTRITE tturmentat lill-​bnedmin għal sekli sħaħ. Il-​mumji Eġizzjani jagħtu evidenza li l-​marda kienet teżisti bosta sekli ilu. L-​evidenza turi wkoll li l-​esploratur Kristofru Kolombu kien ibati biha. U llum miljuni taʼ nies ibatu biha. Eżattament x’inhi din il-​marda li timmanka l-​ġisem taʼ dak li jkun?

Il-kelma “artrite” hija meħuda mill-​kliem Grieg li jfisser “ġogi ffjammati” u tiġi assoċjata maʼ grupp taʼ iktar minn 100 marda u kundizzjoni rewmatika.a Dan il-​mard jistaʼ mhux biss jeffettwa l-​ġogi imma wkoll il-​muskoli, l-​għadam, l-​għeruq, u l-​ligamenti li jżommuhom. Ċerti tipi t’artrite jistgħu jagħmlu ħsara lill-​ġilda, lill-​organi interni u saħansitra lill-​għajnejn. Ejja niffokaw fuq żewġ mardiet li kulħadd jassoċjahom maʼ l-​artrite—l-​artrite rewmatika u l-​osteoartrite.

L-​Arkitettura tal-​Ġogi

Ġog huwa fejn tiltaqaʼ għadma m’oħra. Ġog sinovjali jkun imdawwar b’kapsula b’saħħitha li tipproteġih u żżommu f’postu. (Ara l-​istampa f’paġna 4.) Din il-​kapsula tal-​ġog ikollha kisja sinovjali. Din il-​kisja tipproduċi fluwidu jiżloq. Ġewwa l-​kapsula tal-​ġog, it-​truf taż-​żewġ għadmiet ikunu mgħottijin b’tessut elastiku u lixx magħruf bħala l-​qarquċa. Din ma tħallix lil għadma tħokk maʼ l-​oħra u tittiekel. Il-​qarquċa tmewwet ix-​xokkijiet ukoll, billi tipproteġi t-​truf taʼ l-​għadam u tferrex l-​iskossi maʼ l-​għadam kollu.

Per eżempju, meta timxi, tiġri, jew taqbeż, il-​pressjoni li tagħmel fuq ġenbejk u rkobbtejk tistaʼ tkun minn erbgħa sa tmien darbiet iktar mill-​piż taʼ ġismek! Waqt li l-​muskoli u l-​għeruq taʼ madwar jilqgħu l-​biċċa l-​kbira mill-​impatt, il-​qarquċa tgħin lill-​għadam biex ikun jistaʼ jiflaħ għal dan il-​piż billi tingħafas bħal sponża.

L-​Artrite Rewmatika

Fil-​każ taʼ l-​artrite rewmatika, is-​sistema taʼ l-​immunità tal-​ġisem tattakka l-​ġogi bil-​forza kollha. Għal xi raġuni mhux magħrufa, volum kbir taʼ ċelluli tad-​demm—fosthom iċ-​ċelluli T, li għandhom parti importanti ferm fis-​sistema taʼ l-​immunità tal-​ġisem—jiġri lejn il-​ħofor tal-​ġogi. Dan jikkaġuna serje taʼ reazzjonijiet kimiċi li jikkaġunaw infjammazzjoni fil-​ġog. Iċ-​ċelluli sinovjali jistgħu jibdew jimmoltiplikaw bla kontroll u jifformaw ġabra taʼ tessuti bħal tumur li tissejjaħ pannus. Imbagħad, il-​pannus jipproduċi enzimi distruttivi li jeqirdu l-​qarquċa. Issa l-​wiċċ t’għadma jistaʼ jibda jeħel mal-​wiċċ t’għadma oħra, u b’hekk l-​individwu ma jkunx jistaʼ jċaqlaq il-​parti taʼ ġismu kif irid. Fl-​istess ħin hu jħoss uġigħ tremend. Dan il-​proċess qerriedi jdgħajjef ukoll il-​ligamenti, l-​għeruq, u l-​muskoli. B’hekk il-​ġog ma jibqax stabbli u joħroġ ftit minn postu. Taʼ spiss jiġri li jikkaġuna dehra sfigurata. Ġeneralment, l-​artrite rewmatika teffettwa l-​ġogi b’mod simetriku, u tattakka l-​polz, l-​irkobba, u s-​sieq. Iktar minn 50 fil-​mija mill-​individwi li għandhom l-​artrite rewmatika jiżviluppaw ukoll boċċi jew għoqod taħt il-​ġilda. Xi wħud jiżviluppaw anemija u għajnejhom u griżmejhom jixxottaw u jibdew juġgħuhom. B’din l-​artrite wieħed iħoss għeja kbira u jkollu sintomi bħal taʼ xi influwenza, fosthom id-​deni u wġigħ fil-​muskoli.

L-artrite rewmatika tvarja ħafna fl-​effett li tħalli, fil-​mod kif tibda, u f’kemm iddum. Forsi għal persuna waħda l-​uġigħ u l-​ebusija jiġu bil-​mod il-​mod matul ġimgħat u saħansitra snin sħaħ. Lil xi ħadd ieħor tistaʼ taqbdu f’daqqa. F’xi nies, dan it-​tip t’artrite jistaʼ jdumilhom ftit xhur u mbagħad jieqaf mingħajr ma jħallilhom ħsara li tidher. Oħrajn jistgħu jesperjenzaw perijodi taʼ sintomi li jmorru mill-​ħażin għall-​agħar, u mbagħad ikollhom perijodi li matulhom is-​sintomi jonqsulhom, u b’hekk iħossuhom aħjar. U f’xi pazjenti oħra l-​marda tibqaʼ attiva għal ħafna snin, billi tikkaġunalhom diżabilità kontinwa.

Min jinsab f’riskju li taqbdu l-​artrite rewmatika? “Hija l-​iktar komuni fost in-​nisa taʼ mezz’età,” jinnota t-​Tabib Michael Schiff. Madankollu, Schiff ikompli jgħid li “tistaʼ teffettwa lil kwalunkwe persuna taʼ kull età inkluż it-​tfal, kif ukoll l-​irġiel.” Għal dawk li għandhom lil xi ħadd jiġi minnhom bl-​artrite rewmatika, ir-​riskju huwa akbar. Diversi studji jissuġġerixxu wkoll li t-​tipjip, il-​ħxuna esaġerata, u l-​fatt li wieħed ikun ħa xi trasfużjoni tad-​demm huma kollha fatturi sinifikanti li jżidu r-​riskju.

L-​Osteoartrite

“L-​osteoartrite,” jgħid il-​Western Journal of Medicine, “tixbah f’ħafna aspetti t-​temp—teżisti kullimkien, taʼ spiss ma tiġix notata, u xi kultant l-​effetti tagħha jkunu drammatiċi.” Kuntrarju għall-​artrite rewmatika, l-​osteoartrite rari tinfirex lejn partijiet oħra tal-​ġisem. Minflok, jibda jittiekel ġog wieħed jew ftit biss minnhom. Hekk kif il-​qarquċa tibda tittiekel bil-​mod il-​mod, għadma tibda tħokk m’għadma oħra. Imbagħad jibda jikber għadam żgħir imqabbeż ’il barra msejjaħ osteofiti. Jistgħu jifformaw ċisti, u l-​għadma taʼ taħthom teħxien u ssir bla forma. Sintomi oħrajn jinkludu għekiesi tas-​swabaʼ minfuħin, ħsejjes taʼ tħakkik li jiġu minn ġogi bl-​artrite, u ġbid fil-​muskoli, flimkien maʼ wġigħ, ebusija, u ġogi li ma jkunux jistgħu jiċċaqalqu.

Fl-imgħoddi, kien maħsub li l-​osteoartrite kienet waħda mill-​konsegwenzi tax-​xjuħija. Madankollu, l-​esperti warrbu din il-​ħaġa li ilhom tant jemmnu. The American Journal of Medicine jgħid li m’hemm l-​ebda evidenza li turi li ġog normali, li jġarrab pressjoni fiżika tas-​soltu, se jitħassar matul il-​ħajja taʼ persuna. Mela x’inhu li jikkaġuna l-​osteoartrite? Skond ir-​rivista Britannika The Lancet l-​isforzi li jsiru biex tinkiseb fehma eżatta taʼ x’jikkaġuna din il-​marda huma miżgħudin bil-​kontroversji. Xi wħud li jinvestigaw il-​biċċa jgħidu li l-​ewwel issir xi ħsara lill-​għadma, bħal per eżempju ksur ċkejken ħafna. Imbagħad, dan jistaʼ jqanqal it-​tkabbir t’għadam żgħir imqabbeż ’il barra u l-​qarquċa tibda sejra mill-​ħażin għall-​agħar. Oħrajn jaħsbu li l-​osteoartrite tibda fil-​qarquċa stess. Hekk kif tibda sejra mill-​ħażin għall-​agħar u tittiekel, huma jirraġunaw li l-​pressjoni tiżdied fuq l-​għadma taʼ taħt. Hekk kif il-​ġisem jipprova jsewwi l-​qarquċa li tkun saritilha l-​ħsara jibda jsir tibdil mhux normali.

Min qiegħed f’riskju li taqbdu l-​osteoartrite? Waqt li l-​età waħedha ma tikkaġunax din l-​artrite, meta wieħed jibda jixjieħ ikun iktar faċli li jitlef mill-​qarquċa tal-​ġog. Oħrajn li qegħdin f’riskju jistgħu jinkludu dawk li l-​uċuħ tal-​ġogi tagħhom ma jiffittjawx flimkien b’mod normali jew li jkollhom il-​muskoli tar-​riġlejn u l-​koxox dgħajfin, riġlejhom ma jkunux twal indaqs, jew is-​sinsla ma tkunx f’postha. L-​osteoartrite tistaʼ tibda tiżviluppa wkoll minħabba xi ferita fil-​ġogi minn xi inċident jew minn xogħol li fih ċertu ġog jintuża żżejjed f’movimenti ripetittivi. Meta l-​ġog jibda sejjer mill-​ħażin għall-​agħar, il-​piż żejjed jistaʼ jiggrava l-​osteoartrite.

It-Tabib Tim Spector jgħid: “L-​osteoartrite hija marda komplikata li għandha fatturi esterni taʼ riskju li huma speċifiċi imma jeżisti wkoll element ġenetiku qawwi.” In-​nisa taʼ mezz’età u dawk iktar avanzati li kellhom lil xi ħadd fil-​familja tagħhom b’din il-​marda għandhom ċans iżjed li taqbadhom l-​osteoartrite. Kuntrarju għall-​marda taʼ l-​osteoporosi li tiżviluppa għax l-​għadma tkun irqaqet, fl-​osteoartrite l-​għadma tkun ħxienet qabel ma sseħħ il-​marda. Fost fatturi oħra xi riċerkaturi jsemmu wkoll il-​ħsara li tiġi minn radikali liberi taʼ l-​ossiġnu u minn nuqqas tal-​vitamini Ċ u D.

Il-​Kura

Il-​kura għall-​artrite ġeneralment tkun tinvolvi taħlita taʼ medikazzjoni, eżerċizzju, u bdil fl-​istil tal-​ħajja. Dak li jkun jistaʼ jmur għand terapista fiżiku u jibda programm t’eżerċizzju terapewtiku. Dan jistaʼ jinkludi varjetà taʼ eżerċizzji b’ċaqliq, eżerċizzji isometriċi li bihom il-​muskolu ma jitħalliex jibbies, eżerċizzji erobiċi, u eżerċizzji isotoniċi, jew bil-​piżijiet, li bihom il-​muskolu jibbies. Intwera li bihom għadd taʼ sintomi jmorru għall-​aħjar, fosthom l-​uġigħ u n-​nefħa fil-​ġogi, l-​għeja, it-​telqa, u d-​dipressjoni. Il-​benefiċċji taʼ l-​eżerċizzju jidhru saħansitra f’dawk li huma xjuħ ħafna. L-​eżerċizzju jistaʼ wkoll ma jħallix l-​għadam jirqaq iżżejjed. Xi wħud jgħidu li jiksbu ammont taʼ serħan mill-​uġigħ permezz taʼ tipi differenti taʼ terapija bis-​sħana u bil-​kesħa kif ukoll bl-​agupuntura.b

Peress li jekk wieħed jonqos mill-​piż jistaʼ jnaqqas ħafna l-​uġigħ fil-​ġogi, id-​dieta tistaʼ tkun fattur ewlieni li tgħinu jissaporti l-​artrite. Xi wħud sostnew ukoll li huwa tajjeb li jkollok dieta li tinkludi ikel li fih ħafna kalċju bħall-​ħaxix bil-​weraq aħdar skur, frott frisk, u ħut taʼ l-​ilma kiesaħ li fih ħafna xaħmijiet tat-​tip omega-3. Trid ukoll tkun nieqsa minn ikel proċessat u taʼ ħafna xaħmijiet. Dawn qalu li dieta bħal din mhux biss tgħin lil dak li jkun jitlef mill-​piż imma wkoll tnaqqas l-​uġigħ. Kif? Xi wħud jgħidu li din twaqqaf il-​proċess taʼ l-​infjammazzjoni. Hemm ukoll min jgħid li dieti bla laħam, prodotti tal-​ħalib, qamħ, u ħaxix bħal bżar aħmar, patata, brunġiel, u tadam kienu wkoll effettivi għal xi wħud.

F’xi każi tiġi rikkmandata proċedura kirurġika msejħa artroskopija. Din tinvolvi li jiddaħħal strument eżatt fil-​ġog, u bih il-​kirurgu jkun jistaʼ jneħħi t-​tessuti sinovjali li jkunu qed jipproduċu l-​enzimi qerrieda. Madankollu, din il-​proċedura hija biss effettiva b’mod limitat għax spiss l-​infjammazzjoni terġaʼ taqbad. Hemm ukoll proċedura saħansitra iktar ħarxa, l-​artroplastija, fejn il-​ġog kollu kemm hu (ġeneralment wieħed mill-​ġenbejn jew waħda mill-​irkobbtejn) jinbidel maʼ wieħed artifiċjali. Din l-​operazzjoni sservi minn 10 sa 15-il sena u spiss tkun effettiva ħafna biex tneħħi l-​uġigħ.

Dan l-​aħħar, it-​tobba pprovaw kuri li ma tantx jidħlu fil-​ġisem, bħall-​viskosupplimentazzjoni, fejn idaħħlu ċertu fluwidu (hyaluronic) direttament f’ġog permezz taʼ titqiba. Dan il-​metodu jintuża l-​iktar fl-​irkobbtejn. Skond xi studji li saru fl-​Ewropa, kien hemm ċertu ammont taʼ suċċess mit-​titqib b’sustanzi li jistimulaw il-​fejqan tal-​qarquċa (sustanzi kondroprotettivi).

Filwaqt li għadha ma nstabet l-​ebda mediċina biex tfejjaq l-​artrite, ħafna mediċini jnaqqsu l-​uġigħ u l-​infjammazzjoni, u xi wħud għandhom ċans kbir li ma jħallux il-​marda tiżviluppa b’pass mgħaġġel. Hemm diversi terapiji li qed jintużaw biex jipprovdu serħan mis-​sintomi taʼ l-​artrite li jdgħajfu l-​ġisem. Dawn jinkludu l-​analġeżiċi, jew pilloli li joqtlu l-​uġigħ, kif ukoll it-​terapija bil-​kortikosterojd, mediċina kontra l-​infjammazzjoni li ma jkunx fiha sterojdi (nonsteroid anti-inflammatory drugs [NSAIDs]), mediċina antirewmatika li tbatti l-​marda (disease-modifying antirheumatic drugs [DMARDs]), sustanzi li jrażżnu r-​reazzjoni taʼ l-​immunità (immunosuppressants), sustanzi bijoloġiċi li jibdlu r-​reazzjoni tal-​ġisem, u mediċini magħmulin ġenetikament biex jinterferu mar-​reazzjoni tas-​sistema taʼ l-​immunità. Madankollu, biex wieħed jikseb is-​serħan jistaʼ jpattiha qares, minħabba li dawn it-​tipi kollha taʼ mediċina jistgħu jikkaġunaw konsegwenzi serji. Hija taʼ sfida, kemm għall-​pazjent u kemm għat-​tabib, li jeżaminaw il-​benefiċċji u r-​riskji li jistgħu jkunu involuti.

Xi wħud li batew mill-​effetti koroh taʼ l-​artrite kif irnexxielhom ikampaw maʼ din il-​marda li tikkaġuna ħafna wġigħ?

[Noti taʼ taħt]

[Kumment f’paġna 6]

IL-​ĦXUNA ESAĠERATA, IT-​TIPJIP, U L-​FATT LI WIEĦED IKUN ĦA XI TRASFUŻJONI TAD-​DEMM JISTGĦU JŻIDU R-​RISKJU LI WIEĦED IKOLLU BIEX JIŻVILUPPA L-​ARTRITE REWMATIKA

[Kaxxa/Stampa f’paġna 8]

TERAPIJI ALTERNATTIVI

Huwa maħsub li xi sustanzi terapewtiċi huma inqas perikolużi minn kuri tradizzjonali għax għandhom inqas effetti koroh. Fosthom hemm il-​kollaġen orali tip II, li xi riċerkaturi jgħidu li kellu suċċess f’li jnaqqas in-​nefħa fil-​ġogi u l-​uġigħ fl-​artrite rewmatika. Kif? Billi jwaqqaf ċerti proteini msejħin cytokines li jqabbdu l-​infjammazzjoni u li huma qerrieda, jiġifieri l-​interleukin-1 u proteina li teqred it-​tumuri msejħa tumor necrosis factor α. Ġie rapportat li xi ftit sustanzi nutrittivi naturali wkoll kienu kapaċi b’xi mod iwaqqfu dawn l-​istess elementi distruttivi. Dawn jinkludu l-​vitamina E, il-​vitamina Ċ, in-​niaċinamid, żjut tal-​ħut li fihom ħafna aċidu eikosapentoniku u aċidu gammalinoleniku, żejt taż-​żerriegħa tal-​fidloqqom, u żejt taʼ l-​evening primrose. Fiċ-​Ċina t-​Tripterygium wilfordii Hook F, kura erbali, ilha tintuża għal snin sħaħ. Huwa rapportat li din irnexxielha sa ċertu punt tnaqqas l-​effetti taʼ l-​artrite rewmatika.

[Dijagramma f’paġna 4, 5]

(Ghall-formazzjoni shiha tat-​test, ara pubblikazzjoni)

ĠOG F’SAĦĦTU

BORŻA SINOVJALI

MUSKOLU

QARQUĊA

GĦERQ

KAPSULA TAL-​ĠOG

KISJA SINOVJALI

GĦADMA

FLUWIDU SINOVJALI

ĠOG BL-​ARTRITE REWMATIKA

TELF TAʼ SPAZJU

GĦADMA U QARQUĊA MFARRKA

KISJA SINOVJALI FFJAMMATA

ĠOG BL-​OSTEOARTRITE

BIĊĊIET JIĠRU MILL-​QARQUĊA

QARQUĊA MFARRKA

GĦADMA MQABBŻA ’L BARRA

[Sors]

Sors: Arthritis Foundation

[Stampi f’paġna 7]

L-​artrite tistaʼ tolqot lil nies taʼ kull età

[Stampi f’paġna 8]

Jistaʼ jinkiseb ċertu serħan permezz taʼ programm t’eżerċizzju u dieta xierqa