Fuq Liema Naħa tat-Triq Issuq Int?
Minn kittieb għal Stenbaħ! fil-Britannja
Iltqajt fl-ajruport m’Amerikan li ġie għal żjara u mxejt miegħu sa fejn kelli l-karozza tistenniena. “Tistaʼ tpoġġi quddiem,” issuġġerejtlu jien, u hu mill-ewwel ipprova jidħol fuq in-naħa tas-sewwieq. “Illaħwa, kont insejt,” qal hu. “Intom issuqu fuq in-naħa ħażina tat-triq.”
M’għandniex xi ngħidu, x’aktarx li jien kont ngħid l-istess ħaġa kieku kelli mmur l-Istati Uniti. Imma aħna u sejrin id-dar, iddeċidejt li nsir naf għala n-nies f’xi pajjiżi jsuqu fuq in-naħa tax-xellug tat-triq, waqt li l-biċċa l-kbira mill-pajjiżi tad-dinja jsuqu fuq il-lemin.
L-Ewwel Drawwiet tas-Sewqan
Ejja mmorru lura fl-istorja xi elfejn sena saż-żmien meta r-Rumani kienu jaħkmu l-Britannja. L-arkeoloġi ħaffru u sabu xi tagħrif dwar id-drawwiet tas-sewqan taʼ dak iż-żmien. Fl-1998 sabu triq preservata tajjeb li kienet twassal għal barriera Rumana ħdejn Swindon, fl-Ingilterra. Il-kanali tar-roti fuq naħa waħda tat-triq huma iktar fondi minn tan-naħa l-oħra, kif nissopponu li kien jiġri meta l-karrettuni kienu jgħaddu vojta minn naħa u mimlijin ġebel minn naħa l-oħra. Il-kanali jagħtuna x’nifhmu li, għallinqas f’dan il-post, ir-Rumani kienu jsuqu fuq ix-xellug.
Fil-fatt, xi wħud jemmnu li fl-antik dawk li kienu jivvjaġġaw biż-żiemel ġeneralment kienu jgħaddu min-naħa tax-xellug tat-triq. Peress li l-maġġuranza min-nies huma leminin, ir-rikkieba taż-żwiemel kienu jkunu jistgħu jżommu r-riedni b’idhom ix-xellugija u jħallu l-leminija libera—biex jieħdu b’idejn xi rikkieb li jkun għaddej jew jiddefendu ruħhom b’xabla, jekk ikun hemm bżonn.
Bidla għal-Lemin
Fl-aħħar tas-seklu 18, saret bidla mix-xellug għal-lemin f’pajjiżi bħall-Istati Uniti, meta s-sewwieqa bdew jużaw karrijiet tat-tagħbija miġbudin minn diversi pari żwiemel. Il-karrijiet ma kellhomx post fejn joqgħod bil-qiegħda s-sewwieq, u għalhekk is-sewwieq kien ipoġġi fuq iż-żiemel taʼ wara fuq in-naħa tax-xellug u kien iżomm il-frosta b’idu l-leminija. Peress li kien ikun bil-qiegħda fuq in-naħa tax-xellug, is-sewwieq naturalment kien jippreferi li l-karrijiet l-oħra jgħaddu minn ħdejh fuq in-naħa tax-xellug ħalli jkun ċert li ma jolqotx ir-roti tal-karrijiet li jkunu ġejjin min-naħa l-oħra. Dan kien jagħmlu billi jsuq fuq il-lemin tat-triq.
Madankollu, l-Ingliżi żammew fuq in-naħa tax-xellug. Il-karrijiet tagħhom kienu iżgħar, u s-sewwieq kien joqgħod bil-qiegħda fuq il-karru, ġeneralment fuq quddiem in-naħa tal-lemin. Minn hemm setaʼ juża frosta twila f’idu l-leminija mingħajr ma titgħaqqad mat-tagħbija li jkollu warajh. F’din il-pożizzjoni, fuq in-naħa tal-lemin tal-karru, is-sewwieq setaʼ jżomm ’il bogħod biżżejjed mit-traffiku li jkun għaddej kontrih billi jżomm man-naħa tax-xellug tat-triq. Il-pajjiżi li saru parti mill-Imperu Britanniku adottaw ir-regola li jżommu man-naħa tax-xellug, għalkemm kien hemm xi eċċezzjonijiet. Per eżempju, il-Kanada maż-żmien bidlet għal-lemin sabiex in-nies ikunu jistgħu jgħaddu iktar faċilment mill-fruntieri lejn l-Istati Uniti u lura.
Il-ġrajjiet politiċi fi Franza kellhom effett kbir fuq id-drawwiet tas-sewqan. Qabel ir-Rivoluzzjoni taʼ l-1789, l-aristokratiċi kienu jsuqu l-karozzelli tagħhom fuq ix-xellug tat-triq, waqt li jisforzaw lir-raħħala jsuqu fuq in-naħa l-oħra. Imma ladarba bdiet ir-Rivoluzzjoni, in-nobbli riedu jagħmlu minn kollox biex jaħbu l-identità tagħhom billi huma wkoll bdew isuqu fuq il-lemin bħar-raħħala. Sa l-1794 il-gvern Franċiż daħħal ir-regola li f’Pariġi jsuqu fuq il-lemin, u din iktar tard xterdet f’reġjuni oħra hekk kif l-armati rebbieħa taʼ Napuljun I immarċjaw fil-biċċa l-kbira mill-kontinent taʼ l-Ewropa. Ma niskantawx li Napuljun kien jippreferi jżomm mal-lemin. Xogħol taʼ referenza jispjega li minħabba li kien xellugi, “l-armati tiegħu kellhom jimmarċjaw fuq il-lemin sabiex l-id li fiha jkollu x-xabla jkun jistaʼ jżommha bejnu u bejn l-opponenti tiegħu.”
Fl-Ewropa, il-pajjiżi li ġġieldu lil Napuljun żammew max-xellug. Ir-Russja u l-Portugall bidlu għal-lemin fil-bidu tas-seklu 20. L-Awstrija u ċ-Ċekoslovakkja bidlu għal-lemin meta kienu maħkuma mill-Ġermanja Nazista fl-aħħar tas-snin 30 tas-seklu l-ieħor, u iktar tard l-Ungerija għamlet bħalhom. Illum fl-Ewropa erbaʼ pajjiżi biss għadhom isuqu fuq ix-xellug: il-Britannja, l-Irlanda, Ċipru, u Malta. Huwa interessanti li għalkemm il-Ġappun qatt ma kien kolonja Britannika, f’dan il-pajjiż ukoll isuqu fuq ix-xellug.
Dgħajjes, Ajruplani, Ferroviji, u Int
Xi ngħidu għad-dgħajjes u l-ajruplani? Ġeneralment, it-traffiku tal-baħar iżomm mal-lemin. L-ajruplani wkoll iżommu mal-lemin. U l-ferroviji x’jagħmlu? F’xi pajjiżi, jekk il-linji tal-ferrovija jkunu doppji, l-apparat li jagħti s-sinjali jiddetermina fuq liema naħa għandha tgħaddi l-ferrovija. Il-linji tal-ferrovija li huma moderni u li jkunu fuq rotot prinċipali spiss jippermettu li l-ferrovija tgħaddi fiż-żewġ direzzjonijiet fuq kull naħa, imma jekk l-apparat tas-sinjali jkun antik, il-ferrovija tkun tistaʼ tgħaddi f’direzzjoni waħda biss. Din id-direzzjoni probabbilment tkun determinata, għallinqas f’ċerti każi, mill-pajjiż fejn tkun ġiet disinjata u mibnija r-rotta tal-ferrovija.
U xi ngħidu għal dawk li jkunu mexjin fit-triq? Ġeneralment huwa rikkmandat li jekk ma jkunx hemm bankina jew passaġġ apposta għal dawk mexjin, ikun inqas perikoluż li timxi faċċata tat-traffiku li jkun ġej, ikunu fuq liema naħa jkunu l-karozzi. Jekk il-karozzi jżommu fuq il-lemin, mela n-nies l-aħjar li jimxu fuq ix-xellug tat-triq faċċata tal-karozzi li jkunu ġejjin. Fil-Britannja, fejn insuqu fuq ix-xellug, nipprovaw niftakru li għandna nimxu fuq il-lemin. U xi ngħidu għal seħibna l-Amerikan? Ħeqq, jagħmel bil-kontra!