Fejn Xmara Tgelgel b’Lura

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FIL-​KAMBODJA

QATT rajt xmara tgelgel b’lura? Xi ngħidu għal foresta li tagħmel sitt xhur fis-​sena taħt l-​ilma? Kont taf li hemm nies li jgħixu fi djar li jifflowtjaw u li jkollhom iċaqalquhom minħabba li l-​ilma jisparixxi? Taħseb li “impossibbli”? Jekk inhu hekk, forsi tibdel fehmtek wara żjara fil-​Kambodja fil-​monsun, jew fl-​istaġun tax-​xita.

Kuljum, minn nofs Mejju s’Ottubru, is-​sema ċar taʼ fil-​għodu jiddallam u wara nofsinhar tinżel xita bil-​qliel. L-​ilma jgelgel f’dik li qabel kienet art xotta u kollha trab, u x-​xmajjar jibdew ifuru.

Għala b’Lura?

Ħares lejn il-​mappa li hawn maʼ l-​artiklu. Innota l-​post fejn ix-​xmara qawwija Mekong tiltaqaʼ max-​Xmara Tonle Sap. L-​ilmijiet jingħaqdu u fi żmien qasir jinqasmu fil-​parti prinċipali tax-​Xmara Mekong u x-​Xmara Bassac. Dawn jibqgħu jgelglu lejn in-​nofsinhar minn ġol-​pajjiż tal-​Vjetnam, u jifformaw id-​delta ġganteska taʼ Mekong.

Ftit wara li jkun beda l-​istaġun tax-​xita, l-​inħawi t’isfel tad-​delta jibdew ifuru. L-​ilmijiet jibdew jogħlew u jfuru fi xmajjar oħrajn li f’ċerti staġuni jkunu xotti. Hekk kif ikompli l-​monsun, ix-​Xmara Tonle Sap tibda tiġmaʼ l-​ilma u tgelgel lejn it-​tramuntana, minflok ma ssegwi r-​rotta tas-​soltu tagħha lejn in-​nofsinhar. B’dan il-​mod, ix-​xmara mfawra tibda tgelgel b’lura sakemm titferraʼ fl-​Għadira Tonle Sap.

Din l-​għadira tinsab f’wita baxxa xi 100 kilometru ’l bogħod minn Phnom Penh, il-​belt kapitali tal-​Kambodja. Matul l-​istaġun tan-​nixfa, id-​dawra taʼ l-​għadira tkun kbira xi 3,000 kilometru kwadru. Però, fl-​istaġun tax-​xita, l-​ilma jfur u din tikber xi erbaʼ jew ħames darbiet iktar mid-​daqs normali tagħha, u dan jagħmilha l-​akbar ġabra taʼ ilma frisk fix-​xlokk taʼ l-​Asja.

Inħawi li darba kien fihom għelieqi tar-​ross, toroq, siġar, u rħula, issa ġew mgħarrqin bl-​ilma. Is-​sajjieda, li d-​dgħajjes tagħhom kienu jifflowtjaw f’ilma fond xi metru biss, issa jgħaddu fuq il-​qċaċet tas-​siġar li huma twal xi 10 metri! F’postijiet oħrajn, għargħar mifrux bħal dan ġeneralment jitqies bħala diżastru. Imma għan-​nies fil-​Kambodja, dan spiss jitqies bħala barka. Għala?

Meta l-​Għargħar Ikun Barka

L-​ilma tax-​Xmara Tonle Sap li jgelgel b’lura jitfaʼ fl-​għadira Tonle Sap saffi fertili taʼ dak li jinġarr mill-​qiegħ tax-​xmara. Iktar minn hekk, ammont enormi taʼ ħut jgħum ’il fuq lejn ix-​Xmara Mekong u jbid f’dan l-​ambjent mimli sustanzi. Fil-​fatt, l-​Għadira Tonle Sap hija waħda mill-​iktar sorsi abbundanti taʼ ħut taʼ l-​ilma ħelu. Wara l-​istaġun tax-​xita, l-​għadira tant tiżvojta malajr li s-​sajjieda kultant ikunu jistgħu jiġbru l-​ħut mis-​siġar fejn ikun inqabad!

Dan l-​għargħar li jseħħ kull sena joħloq sistema ekoloġika attiva u mimlija bidliet. Is-​siġar u ħxejjex oħrajn fl-​inħawi taʼ l-​għargħar jadottaw ċiklu differenti tat-​tkabbir minn pjanti fi nħawi li ma jesperjenzawx l-​għargħar. Normalment, is-​siġar tropikali jikbru bil-​mod, iwaqqgħu l-​weraq fl-​istaġun tan-​nixfa u joħorġu weraq ġdid matul l-​istaġun tax-​xita. Kuntrarju għal dan, is-​siġar fir-​reġjun tat-​Tonle Sap ma jwaqqgħux il-​weraq sakemm jiġu mgħarrqin mill-​ilma taʼ l-​għargħar. U minflok ma jitħaffef it-​tkabbir fl-​istaġun tax-​xita, dan iseħħ iktar bil-​mod. Wara li l-​ilmijiet ibattu u jibda l-​istaġun tan-​nixfa, il-​friegħi jibdew jarmu u l-​weraq jikber malajr. Meta x-​xmara tiżvojta, l-​art tkun miksija b’weraq li jkun qed jidbiel u dan isostni lis-​siġar u pjanti oħrajn matul l-​istaġun tan-​nixfa li jiġi wara.

Jgħixu fi Djar Elevati u Pjattaformi li Jifflowtjaw

Xi ngħidu għan-​nies? Xi wħud minn dawk li jgħixu fl-​għadajjar jibnu d-​djar żgħar tagħhom elevati mill-​art. Matul l-​istaġun tan-​nixfa, dawn id-​djar ikunu xi 6 metri ogħla mill-​art. Imma matul il-​quċċata taʼ l-​għargħar, id-​dgħajjes tas-​sajd u l-​kontenituri kbar tal-​ħadid li kultant jintużaw biex jittrasportaw it-​tfal jieqfu eżatt wara l-​bieb tad-​dar.

Oħrajn li jgħixu fl-​għadajjar jgħixu f’tip taʼ dgħajjes li jintużaw bħala djar, billi jibnu d-​djar tagħhom fuq pjattaformi li jifflowtjaw. Meta l-​familja tikber, titwaħħal biċċa pjattaforma oħra mad-​dgħajsa u d-​dar tikber. Huwa stmat li hemm xi 170 raħal li jifflowtjaw fuq l-​għadira.

Matul il-​jum, iż-​żgħar u l-​kbar jistadu bin-​nases u x-​xbieki. Hekk kif il-​livell taʼ l-​ilma jitlaʼ jew jinżel, djar jew irħula sħaħ jistgħu jiċċaqalqu għal diversi kilometri sabiex jibqgħu qrib ix-​xatt il-​ġdid tagħhom jew l-​inħawi iktar produttivi tas-​sajd.

Kenuri twal isiru ħwienet jew swieq li jifflowtjaw, u dawn jipprovdu diversi bżonnijiet taʼ kuljum lill-​komunità, saħansitra jservu bħala “tal-​linji” pubbliċi. It-​tfal li jmorru l-​iskola jmorru fi skejjel li jifflowtjaw. Kollox, mill-​pjanti san-​nies, jimxi skond ir-​ritmu taʼ l-​ilma fil-​pajjiż fejn ix-​xmara tgelgel b’lura.

[Mappa f’paġna 23]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-​test, ara pubblikazzjoni)

L-​istaġun tan-​nixfa

L-​istaġun tax-​xita

IL-​KAMBODJA

L-​Għadira Tonle Sap

Ix-​Xmara Tonle Sap

Ix-​Xmara Mekong

PHNOM PENH

Ix-​Xmara Bassac

Id-​Delta Mekong

IL-​VJETNAM

[Stampa f’paġna 23]

Tifel jaqdef f’dgħajsa tul ix-​Xmara Tonle Sap

[Stampi f’paġna 23]

Ritratti taʼ l-​istess raħal fl-​istaġun tan-​nixfa u fl-​istaġun tax-​xita

[Sorsi taʼ l-​Istampa f’paġna 23]

Mappa: Based on NASA/Visible Earth imagery; ritratti tar-​raħal: FAO/Gordon Sharpless