Kitba Kunejformi Antika u l-​Bibbja

WARA li l-​lingwa tal-​bniedem ġiet imħawda f’Babel, ġew żviluppati diversi sistemi taʼ kitba. Nies li kienu jgħixu fil-​Mesopotamja, bħal per eżempju s-​Sumeriċi u l-​Babiloniżi kienu jużaw il-​kitba kunejformi. Din il-​kelma ġejja mil-​Latin u tfisser “forma taʼ feles” u tirreferi għall-​marka trijangulari li kienet issir b’pinna tat-​tinqix li kienet tintuża biex isiru marki f’tafal frisk.

Xi arkeoloġi skavaw testi kunejformi li jsemmu nies u ġrajjiet imsemmijin fl-​Iskrittura. X’nafu dwar din is-​sistema antika taʼ kitba? U liema xiehda jagħtu dawn it-​testi għall-​fatt li l-​Bibbja hija taʼ min joqgħod fuqha?

Dokumenti li Baqgħu Jeżistu

Xi studjużi jemmnu li għall-​ewwel is-​sistema taʼ kitba li ntużat fil-​Mesopotamja kienet bl-​istampi, jew simboli li jirrappreżentaw kelma jew idea. Per eżempju, is-​sinjal għal barri oriġinalment kien jixbah ras taʼ barri. Hekk kif żdied il-​bżonn li jinżammu d-​dokumenti, ġiet żviluppata l-​kitba kunejformi. “Is-​sinjali issa setgħu mhux biss jirrappreżentaw il-​kliem imma wkoll is-​sillabi, li diversi minnhom setgħu jingħaqdu flimkien biex jirrappreżentaw is-​sillabi taʼ kelma,” jispjega l-​NIV Archaeological Study Bible. Eventwalment, madwar 200 sinjal differenti ppermettew il-​kitba kunejformi “biex tirrappreżenta verament id-​diskors, bil-​komplessitajiet tal-​vokabolarju u l-​grammatika kollha tiegħu.”

Sa żmien Abraham, madwar is-​sena 2,000 Q.E.K., il-​kitba kunejformi kienet ġiet żviluppata sew. Matul l-​20 seklu taʼ wara, madwar 15-il lingwa adottaw din il-​kitba. Iktar minn 99 fil-​mija mit-​testi kunejformi li nstabu nkitbu fuq twavel tat-​tafal. Matul l-​aħħar 150 sena, għadd kbir taʼ twavel bħal dawn instabu f’Ur, Uruk, Babilonja, Nimrud, Nippur, Asur, Ninwe, Mari, Ebla, Ugarit, u Amarna. L-​Archaeology Odyssey jistqarr li l-​esperti jikkalkulaw li hemm bejn miljun u żewġ miljun tavla kunejformi li diġà ġew skavati, u madwar 25,000 oħrajn jinstabu kull sena.

Studjużi tal-​kitba kunejformi madwar id-​dinja għandhom biċċa xogħol enormi biex jagħmlu t-​traduzzjoni. Skond kalkolu wieħed, “madwar wieħed minn kull għaxra biss mit-​testi kunejformi li jeżistu nqraw saħansitra darba fi żmienna.”

L-iskoperta taʼ testi b’żewġ jew tliet lingwi bil-​kitba kunejformi kienet il-​qofol biex il-​kitba kunejformi tiġi deċifrata. L-​istudjużi fehmu li dawn id-​dokumenti fihom l-​istess test b’lingwi differenti, kollha miktubin bil-​kitba kunejformi. Dak li għen fil-​proċess biex jiġu deċifrati kien il-​fatt li ġie realizzat li l-​ismijiet, it-​titli, il-​ġenealoġiji tal-​ħakkiema, u saħansitra l-​espressjonijiet taʼ wħud li kienu jfaħħru lilhom infushom kienu ripetuti spiss.

Sa l-​1859, l-​istudjużi setgħu jaqraw il-​lingwa franka tal-​Lvant Nofsani tal-​qedem, l-​Akkadjan, jew l-​Assirjan-Babiloniż, bil-​kitba kunejformi. L-​Encyclopædia Britannica tispjega li ladarba l-​Akkadjan kien ġie deċifrat, l-​istess qalba tas-​sistema setgħet tiġi mifhuma, u b’hekk ġie provdut mudell li bih setgħu jiġu interpretati lingwi kunejformi oħrajn. Dawn il-​kitbiet kif inhuma relatati maʼ l-​Iskrittura?

Ix-​Xiehda li Taqbel mal-​Bibbja

Il-​Bibbja tgħid li Ġerusalemm kienet maħkuma minn slaten Kangħanin sakemm intrebħet minn David, madwar is-​sena 1070 Q.E.K. (Ġoż. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Imma xi studjużi ddubitawh dan. Madankollu, fl-​1887 mara bidwija sabet tavla tat-​tafal f’Amarna, l-​Eġittu. Madwar 380 test li eventwalment instabu hemmhekk fil-​fatt kienu korrispondenza diplomatika bejn il-​ħakkiema taʼ l-​Eġittu (Amenotep III u Akenaton) u s-​saltniet Kangħanin. Sitt ittri kienu mingħand Għabdi-Ħeba, il-​ħakkiem taʼ Ġerusalemm.

Il-ġurnal Biblical Archaeology Review jgħid li l-​fatt li t-​twavel t’Amarna jirreferu b’mod ċar għal Ġerusalemm bħala belt, mhux xi proprjetà bl-​għelieqi magħha, u għall-​pożizzjoni t’Għabdi-Ħeba bħala gvernatur li kellu residenza u 50 suldat Eġizzjan stazzjonati f’Ġerusalemm, juri li Ġerusalemm kienet saltna żgħira fil-​kampanja fuq għolja. L-​istess ġurnal iktar tard qal li nistgħu nkunu kunfidenti, minħabba l-​ittri t’Amarna, li kienet teżisti belt, li għal dak iż-​żmien kienet sinifikanti.

Ismijiet f’Dokumenti Assirjani u Babiloniżi

L-​Assirjani, u iktar tard il-​Babiloniżi, kitbu l-​istorja tagħhom fuq twavel tat-​tafal, kif ukoll ċilindri, priżmi, u monumenti. Għalhekk, meta l-​istudjużi ddeċifraw il-​kitba kunejformi Akkadjana, huma sabu li t-​testi kienu jsemmu nies li huma msemmijin ukoll fil-​Bibbja.

Il-ktieb The Bible in the British Museum jgħid li Dr. Samuel Birch fl-​1870, meta indirizza lis-​Soċjetà taʼ l-​Arkeoloġija Biblika li kienet għadha kif ġiet ifformata, setaʼ jidentifika fit-​testi kunejformi l-​ismijiet tas-​slaten Ebrej Għomri, Aħab, Ġeħu, Għażarija, Menaħem, Pekaħ, Ħosegħa, Ħeżekija, u Manasse, is-​slaten Assirjani Tilgat-Pileser III, Sargon, Sennakerib, Esar-ħaddon, u Asurbanipal, u s-​Sirjani Benħadad, Ħażagħel, u Resin.

Il-ktieb The Bible and Radiocarbon Dating iqabbel l-​istorja taʼ Israel u Ġuda kif misjuba fil-​Bibbja mat-​testi kunejformi antiki. X’kien ir-​riżultat? B’kollox, jidhru 15 jew 16-il sultan taʼ Ġuda u Israel f’dokumenti minn pajjiżi oħrajn taʼ l-​istess perijodu taʼ żmien, u isimhom u ż-​żmien li kienu jgħixu fih jaqblu kompletament maʼ l-​informazzjoni li hemm fil-​kotba Bibliċi tas-​Slaten. Dawk kollha li huma msemmijin fid-​dokumenti barranin huma diġà msemmijin fil-​kotba Bibliċi tas-​Slaten.

Fi skrizzjoni kunejformi magħrufa li nstabet fl-​1879, iċ-​Ċilindru taʼ Ċiru, hemm dokumentat li wara li ħa lil Babilonja f’idejh fis-​sena 539 Q.E.K., Ċiru reġġaʼ lill-​ilsiera lura f’art twelidhom, bħalma kellu d-​drawwa li jagħmel. Fost dawk li bbenefikaw minn dan kien hemm il-​Lhud. (Esd. 1:1-4) Ħafna studjużi tas-​seklu 19 kienu ddubitaw l-​awtentiċità tad-​digriet li hu kwotat fil-​Bibbja. Madankollu, id-​dokumenti kunejformi mill-​perijodu Persjan, inkluż iċ-​Ċilindru taʼ Ċiru, jipprovdu evidenza konvinċenti li l-​Bibbja hija eżatta.

Fl-1883 arkivju taʼ iktar minn 700 test kunejformi nstab f’Nippur, viċin Babilonja. Fost l-​2,500 isem imsemmi, madwar 70 minnhom jistgħu jiġu identifikati bħala Lhud. L-​istorjografu Edwin Yamauchi jgħid li dawn jidhru li huma “nies li daħlu għal kuntratti, aġenti, xiehda, kolletturi tat-​taxxi, u uffiċjali rjali.” L-​evidenza li l-​Lhud baqgħu jieħdu sehem f’attivitajiet bħal dawn qrib Babilonja f’dan il-​perijodu hija sinifikanti. Dan jikkonferma l-​istqarrija profetika tal-​Bibbja li filwaqt li “fdal” taʼ Israelin marru lura lejn il-​Lhudija mill-​eżilju fl-​Assirja u Babilonja, ħafna ma marrux lura.—Is. 10:21, 22.

Matul l-​ewwel millennju Q.E.K. kienu jintużaw kemm il-​kitba kunejformi u kemm il-​kitba bl-​alfabet. Imma l-​Assirjani u l-​Babiloniżi eventwalment abbandunaw il-​kitba kunejformi u bdew jużaw il-​kitba bl-​alfabet.

Hemm mijiet t’eluf taʼ twavel merfugħin fil-​mużewijiet li għad iridu jiġu studjati. Dawk li l-​esperti diġà ddeċifraw jagħtu xiehda konvinċenti tal-​fatt li l-​Bibbja hi taʼ min joqgħod fuqha. Min jaf kemm iktar xiehda se jagħtu t-​testi li għadhom ma ġewx studjati għall-​fatt li l-​Bibbja hi taʼ min joqgħod fuqha!

[Sors taʼ l-​Istampa f’paġna 21]

Ritratt meħud bil-​korteżija tal-​British Museum