Il-Kristjani u s-Soċjetà Umana Llum
“Se tkunu oġġetti taʼ mibgħeda mill-ġnus kollha minħabba f’ismi.”—MATTEW 24:9.
1. X’kellha tkun marka distintiva tal-Kristjanità?
LI JKUNU separati mid-dinja kienet marka distintiva tal-ewwel Kristjani. F’talba lil Missieru tas-sema, Jehovah, Kristu qal dwar id-dixxipli tiegħu: “Jien tajthom kelmtek, imma d-dinja bagħdithom, għaliex ma huma ebda parti mid-dinja, sewwa sew bħalma jien ma jien ebda parti mid-dinja.” (Ġwann 17:14) Meta ġie msejjaħ quddiem Ponzju Pilatu, Ġesù stqarr: “Is-saltna tiegħi ma hi ebda parti minn din id-dinja.” (Ġwann 18:36) Li l-Kristjanità primittiva kienet separata mid-dinja hu pprovat mill-Iskrittura Kristjana Griega u mill-kittieba tal-istorja.
2. (a) Kellu jkun hemm xi bidla fir-relazzjoni taʼ bejn is-segwaċi taʼ Ġesù u d-dinja hekk kif għadda ż-żmien? (b) Is-Saltna taʼ Ġesù kellha tiġi permezz tal-konverżjoni tal-ġnus?
2 Irrivela Ġesù li iktar tard kellu jkun hemm xi bidla fir-relazzjoni taʼ bejn is-segwaċi tiegħu u d-dinja u li s-Saltna tiegħu kellha tiġi permezz tal-konverżjoni tad-dinja għall-Kristjanità? Le. Xejn minn dak li s-segwaċi tiegħu ġew imnebbħin biex jiktbu wara l-mewt taʼ Ġesù saħansitra ma ta ħjiel taʼ ħaġa bħal din. (Ġakbu 4:4 [miktub ftit qabel is-sena 62 E.K.]; 1 Ġwann 2:15-17; 5:19 [miktub madwar is-sena 98 E.K.]) Għall-kuntrarju, il-Bibbja torbot il-“preżenza” taʼ Ġesù u l-‘miġja’ li ssegwi fil-qawwa tas-Saltna mal-“konklużjoni tas-sistema taʼ affarijiet,” li tilħaq il-quċċata fit-“tmiem,” jew qerda tagħha. (Mattew 24:3, 14, 29, 30; Danjel 2:44; 7:13, 14) Fis-sinjal li Ġesù ta dwar il-pa·rou·siʹa, jew preżenza, tiegħu hu qal dwar is-segwaċi veri tiegħu: “Imbagħad in-nies se jwasslukom għat-tribulazzjoni u se joqtlukom, u se tkunu oġġetti taʼ mibgħeda mill-ġnus kollha minħabba f’ismi.”—Mattew 24:9.
Il-Kristjani Veri Llum
3, 4. (a) Enċiklopedija Kattolika kif tiddeskrivi lill-Kristjani bikrin? (b) B’liema termini simili huma deskritti x-Xhieda taʼ Jehovah u l-Kristjani bikrin?
3 Liema grupp reliġjuż illum kiseb għalih innifsu r-reputazzjoni taʼ fedeltà lejn prinċipji Kristjani u taʼ separazzjoni minn did-dinja, bil-membri tiegħu li jiġu mibgħudin u ppersegwitati? Sewwa, liema organizzazzjoni Kristjana dinjija tikkorrispondi f’kull aspett mad-deskrizzjonijiet storiċi tal-Kristjani bikrin? Rigward dawn, in-New Catholic Encyclopedia tistqarr: “Il-komunità Kristjana primittiva, għalkemm għall-ewwel kienet ikkunsidrata biss bħala setta oħra minn ġol-ambjent Lhudi, uriet li kienet unika fit-tagħlim teoloġiku tagħha, u b’mod iżjed partikulari fiż-żelu tal-membri tagħha, li qdew bħala xhieda għal Kristu ‘fil-Ġudea u s-Samarija kollha u saħansitra sa truf l-art’ (Atti 1.8).”—Volum 3, paġna 694.
4 Innota l-espressjonijiet “ikkunsidrati . . . biss bħala setta oħra,” “unika fit-tagħlim . . . tagħha,” “żelu . . . bħala xhieda.” U issa osserva kif dik l-istess enċiklopedija tiddeskrivi lix-Xhieda taʼ Jehovah: “Setta . . . ix-Xhieda huma konvinti profondament li t-tmiem tad-dinja se jiġi fi ftit taʼ snin oħra. Dan it-twemmin ferventi jidher li hu l-akbar forza li tqanqalhom b’żelu li ma jintefiex. . . . L-obbligu fundamentali taʼ kull membru tas-setta hu li jagħti xiehda għal Jehovah billi jħabbar is-Saltna Tiegħu li riesqa. . . . Huma jqisu l-Bibbja bħala l-uniku sors taʼ twemmin u regola taʼ kondotta tagħhom . . . Biex ikun Xhud veru wieħed irid jippriedka b’mod effettiv b’xi mod jew ieħor.”—Volum 7, paġni 864-5.
5. (a) F’liema aspetti huwa uniku t-tagħlim tax-Xhieda taʼ Jehovah? (b) Agħti eżempji li juru li t-twemmin tax-Xhieda taʼ Jehovah hu fi qbil mal-Iskrittura.
5 F’liema aspetti huwa uniku t-tagħlim tax-Xhieda taʼ Jehovah? In-New Catholic Encyclopedia ssemmi xi ftit: “Huma [ix-Xhieda taʼ Jehovah] jikkundannaw it-Trinità bħala idolatrija pagana . . . Huma jqisu lil Ġesù bħala l-akbar fost ix-Xhieda taʼ Jehovah, ‘wieħed alla’ (hekk jittraduċu Ġwann 1.1), inferjuri għal ħadd ħlief għal Jehovah. . . . Hu miet bħala bniedem u ġie mqajjem bħala Iben spirtu immortali. Il-Passjoni u l-mewt tiegħu kienu l-prezz li ħallas biex jikseb lura lill-umanità d-dritt biex tgħix għal dejjem fuq l-art. Tabilħaqq, il-‘kotra kbira’ (Ap 7.9) taʼ Xhieda veri jittamaw f’Ġenna tal-art; 144,000 leali biss (Ap 7.4; 14.1, 4) jistgħu jgawdu l-glorja tas-sema maʼ Kristu. Il-ħżiena se jieħdu qerda kompleta. . . . Il-magħmudija—li x-Xhieda jipprattikaw bit-tgħaddis fl-ilma . . . [hi] s-simbolu minn barra tad-dedikazzjoni tagħhom lejn is-servizz taʼ Alla Jehovah. . . . Ix-Xhieda taʼ Jehovah attiraw il-pubbliċità billi jirrifjutaw trasfużjonijiet tad-demm . . . Il-moralità konjugali u sesswali tagħhom hija pjuttost riġida.” Ix-Xhieda taʼ Jehovah forsi huma uniċi f’dawn l-aspetti, imma l-pożizzjoni tagħhom fuq dawn il-punti kollha hija bbażata b’mod solidu fuq il-Bibbja.—Salm 37:29; Mattew 3:16; 6:10; Atti 15:28, 29; Rumani 6:23; 1 Korintin 6:9, 10; 8:6; Rivelazzjoni 1:5.
6. Ix-Xhieda taʼ Jehovah liema waqfa żammew? Għala?
6 Din il-pubblikazzjoni Kattolika Rumana żżid li fis-sena 1965 (milli jidher is-sena li fiha nkiteb l-artiklu) “ix-Xhieda kien għadhom ma jqisux lilhom infushom bħala li jappartjenu lis-soċjetà li kienu jgħixu fiha.” L-awtur jidher li ħaseb li hekk kif igħaddi ż-żmien u x-Xhieda taʼ Jehovah isiru iktar numerużi u jieħdu “iktar u iktar il-karatteristiċi taʼ knisja minflok taʼ setta,” huma kienu se jsiru parti minn did-dinja. Imma dan ma weriex li kien il-każ. Illum, b’iktar minn erbaʼ darbiet iżjed Xhieda milli fis-sena 1965, ix-Xhieda taʼ Jehovah b’mod konsistenti żammew il-waqfa tagħhom rigward din id-dinja. “Ma huma ebda parti mid-dinja,” bħalma Ġesù ma kien “ebda parti mid-dinja.”—Ġwann 17:16.
Separati imma Mhux Ostili
7, 8. Bħalma kien veru dwar il-Kristjani bikrin, x’inhu veru dwar ix-Xhieda taʼ Jehovah illum?
7 Billi semma d-difiża tal-Kristjani bikrin mill-apoloġista tat-tieni seklu Ġustin Martri, Robert M. Grant kiteb fil-ktieb tiegħu Early Christianity and Society: “Li kieku l-Kristjani kienu revoluzzjonisti huma kienu jibqgħu mistoħbijin sabiex jilħqu l-mira tagħhom. . . . Huma l-aqwa alleati tal-imperatur fil-kawża għall-paċi u l-bonordni.” Bl-istess mod, ix-Xhieda taʼ Jehovah illum huma magħrufin mad-dinja kollha bħala ċittadini li jħobbu l-paċi u taʼ ordni. Il-gvernijiet, taʼ kwalunkwe għamla, jafu li m’għandhomx minn xiex jibżgħu mix-Xhieda taʼ Jehovah.
8 Editorjalista tal-Amerka taʼ Fuq kiteb: “Jirrikjedi immaġinazzjoni preġudikata u marida biex temmen li x-Xhieda taʼ Jehovah jippreżentaw xi theddida għal xi tmexxija politika; m’humiex sovversivi u jħobbu l-paċi daqs kemm jistaʼ jkun grupp reliġjuż.” Fil-ktieb tiegħu L’objection de conscience (Oġġezzjoni taʼ Kuxjenza), Jean-Pierre Cattelain jikteb: “Ix-Xhieda huma perfettament sottomessi lejn l-awtoritajiet u b’mod ġenerali jobdu l-liġijiet; iħallsu t-taxxi tagħhom u ma jipprovawx joġġezzjonaw, ibiddlu, jew iwaqqgħu lill-gvernijiet, għax huma ma jikkonċernawx lilhom infushom bl-affarijiet taʼ did-dinja.” Cattelain ikompli jżid li biss jekk l-Istat jitlob il-ħajjiet tagħhom, li huma ddedikaw kompletament lil Alla, ix-Xhieda taʼ Jehovah jirrifjutaw li jobdu. F’dan huma jixbhu mill-qrib lill-Kristjani bikrin.—Mark 12:17; Atti 5:29.
Mhux Mifhumin mill-Klassijiet li Jmexxu
9. Rigward is-separazzjoni mid-dinja, liema hi differenza li tispikka bejn il-Kristjani bikrin u l-Kattoliċi taż-żmien modern?
9 Il-biċċa l-kbira mill-imperaturi Rumani fehmu ħażin lill-Kristjani bikrin u ppersegwitawhom. Billi wriet għala, L-Epistola lil Diognetus, maħsuba minn xi wħud li ilha mit-tieni seklu E.K., tiddikjara: “Il-Kristjani jabitaw fid-dinja, imma m’humiex involuti fid-dinja.” Mill-banda l-oħra, il-Konċilju Vatikan it-Tieni, fil-Kostituzzjoni Dommatika tiegħu dwar il-Knisja, stqarr li l-Kattoliċi għandhom “ifittxu s-saltna t’Alla billi jieħdu sehem f’affarijiet temporali” u “jaħdmu għat-taqdis tad-dinja minn ġewwa.”
10. (a) Il-Kristjani bikrin kif kienu meqjusin mill-klassijiet li jmexxu? (b) Ix-Xhieda taʼ Jehovah taʼ spiss kif inhuma meqjusin, u x’inhi r-reazzjoni tagħhom?
10 Il-kittieb tal-istorja E. G. Hardy jistqarr li l-imperaturi Rumani kienu jqisu lil-Kristjani bikrin bħala “entużjasti ftit jew wisq mistmerra.” L-istoriku Franċiż Étienne Trocmé jitkellem dwar “l-istmerrija li uffiċjali kolti Griegi u Rumani kellhom għal dik li raw bħala setta Orjentali stramba ħafna [il-Kristjani].” Korrispondenza bejn Pliny iż-Żgħir, gvernatur Ruman taʼ Bitinja, u l-Imperatur Trajan turi li l-klassijiet li jmexxu kienu b’mod ġenerali fl-injoranza dwar in-natura vera tal-Kristjanità. Bl-istess mod illum, ix-Xhieda taʼ Jehovah taʼ spiss jiġu mifhuma ħażin u saħansitra jiġu mistmerrin mill-klassijiet li jmexxu tad-dinja. Madankollu, dan la jissorprendi u lanqas inikket lix-Xhieda.—Atti 4:13; 1 Pietru 4:12, 13.
“Kullimkien Jitkellmu Kontra Tagħha”
11. (a) Liema affarijiet intqalu dwar il-Kristjani bikrin, u x’intqal dwar ix-Xhieda taʼ Jehovah? (b) Ix-Xhieda taʼ Jehovah għala ma jipparteċipawx fil-politika?
11 Dwar il-Kristjani bikrin intqal: “Inkwantu għal din is-setta huwa magħruf minna li kullimkien jitkellmu kontra tagħha.” (Atti 28:22) Fit-tieni seklu E.K., Celsus li kien pagan qal li l-Kristjanità kienet tappella biss għat-tilqit tas-soċjetà umana. B’mod simili ntqal dwar ix-Xhieda taʼ Jehovah li “mill-biċċa l-kbira, huma ġejjin mill-imċaħħdin fis-soċjetà tagħna.” Il-kittieb tal-istorja tal-Knisja Augustus Neander irrapporta li “l-Kristjani kienu ppreżentati bħala rġiel mejtin għad-dinja, u bla siwi għall-affarijiet kollha tal-ħajja; . . . u ġie mistoqsi, x’kien jiġri min-negozju tal-ħajja, li kieku kulħadd kien bħalhom?” Minħabba li x-Xhieda taʼ Jehovah iżommu lura milli jipparteċipaw fil-politika, huma wkoll taʼ spiss jiġu akkużati li huma bla siwi fis-soċjetà umana. Imma kif jistgħu jkunu attivisti politiċi u fl-istess ħin javvanzaw is-Saltna t’Alla bħala l-unika tama għall-umanità? Ix-Xhieda taʼ Jehovah idaħħlu f’qalbhom il-kliem tal-appostlu Pawlu: “Ħu sehemek f’li ssofri bħala suldat tajjeb taʼ Kristu Ġesù. Ebda suldat fis-servizz ma jidħol fin-nassa f’ġiri wara affarijiet ċivili, ladarba l-mira tiegħu hi li jissodisfa lil dak li ngaġġah.”—2 Timotew 2:3, 4, Revised Standard Version, Edizzjoni Ekumenika.
12. Ix-Xhieda taʼ Jehovah f’liema aspett importanti tas-separazzjoni jixbhu lill-Kristjani bikrin?
12 Fil-ktieb tiegħu A History of Christianity, il-Professur K. S. Latourette jikteb: “Waħda mill-kwistjonijiet li l-Kristjani bikrin kienu differenti mid-dinja Greko-Rumana kienet il-parteċipazzjoni fil-gwerra. Għall-ewwel tliet sekli l-ebda kitba Kristjana li baqgħet sa żmienna ma kienet taqbel mal-parteċipazzjoni taʼ Kristjan fil-gwerra.” Ix-xogħol taʼ Edward Gibbon The History of the Decline and Fall of the Roman Empire jistqarr: “Kien impossibbli li l-Kristjani, mingħajr ma jabbandunaw dover iżjed sagru, setgħu jassumu l-karattru taʼ suldati, taʼ maġistrati, jew taʼ prinċpijiet.” Ix-Xhieda taʼ Jehovah bl-istess mod jaddottaw pożizzjoni taʼ newtralità stretta u jsegwu l-prinċipji Bibliċi mniżżlin f’Isaija 2:2-4 u Mattew 26:52.
13. Ix-Xhieda taʼ Jehovah liema akkuża ssirilhom, imma l-fatti x’juru?
13 Ix-Xhieda taʼ Jehovah huma akkużati mill-għedewwa tagħhom li huma jkissru l-familji. Veru, hemm każi taʼ familji li jsiru maqsumin meta wieħed jew iżjed membri fosthom isiru Xhieda taʼ Jehovah. Ġesù ħabbar li dan kellu jiġri. (Luqa 12:51-53) L-istatistiċi, madankollu, juru li żwiġijiet li jitkissru minħabba din ir-raġuni huma l-eċċezzjoni. Fost ix-Xhieda taʼ Jehovah fi Franza, per eżempju, koppja miżżewġa fi 3 tinkludi sieħeb jew sieħba fiż-żwieġ li m’humiex Xhieda. Madankollu, ir-rata taʼ divorzju fost dawn iż-żwiġijiet fejn mhux it-tnejn huma Xhieda m’hijiex ogħla mill-medja nazzjonali. Għala? L-appostli Pawlu u Pietru taw parir imnebbaħ għaqli lill-Kristjani miżżewġin lil uħud li ma jemmnux, u x-Xhieda taʼ Jehovah jipprovaw isegwu l-kliem tagħhom. (1 Korintin 7:12-16; 1 Pietru 3:1-4) Jekk żwieġ bħal dan jitkisser, l-inizzjattiva kważi dejjem tiġi mis-sieħeb jew sieħba li m’humiex Xhieda. Mill-banda l-oħra, ħafna eluf taʼ żwiġijiet ġew salvati għaliex l-imseħbin fiż-żwieġ saru Xhieda taʼ Jehovah u bdew japplikaw prinċipji Bibliċi fil-ħajjiet tagħhom.
Kristjani, Mhux Trinitarjani
14. Liema akkuża nġabet kontra l-Kristjani bikrin, u din għala hi ironika?
14 Hija ħaġa ironika li fl-Imperu Ruman, waħda mill-akkużi li kienet tinġieb kontra l-Kristjani bikrin kienet li huma kienu ateisti. Dr. Augustus Neander jikteb: “Dawk li jiċħdu lill-allat, l-ateisti, . . . kien l-isem komuni li bih il-Kristjani kienu mlaqqmin fost in-nies.” Kemm hi ħaġa stramba li Kristjani, li kienu jqimu lill-Ħallieq ħaj u mhux ħafna allat, għandhom jiġu mlaqqmin ateisti minn pagani li kienu jqimu “ebda allat, imma xogħol idejn il-bniedem, injam u ġebel.”—Isaija 37:19.
15, 16. (a) Xi reliġjonisti x’qalu dwar ix-Xhieda taʼ Jehovah, imma dan x’mistoqsija jqajjem? (b) X’juri li x-Xhieda taʼ Jehovah huma verament Kristjani?
15 Daqstant ironiku huwa l-fatt li llum xi awtoritajiet fil-Kristjaneżmu jiċħdu li x-Xhieda taʼ Jehovah huma Kristjani. Għala? Għaliex ix-Xhieda jirrifjutaw it-Trinità. Skond id-definizzjoni ppreġudikata tal-Kristjaneżmu, “il-Kristjani huma dawk li jaċċettaw lil Kristu bħala Alla.” F’kuntrast maʼ dan, dizzjunarju modern jiddefinixxi n-nom “Kristjan” bħala “persuna li temmen f’Ġesù Kristu u li ssegwi t-tagħlim tiegħu” u “Kristjanità” bħala “reliġjon li hi bbażata fuq it-tagħlim taʼ Ġesù Kristu u t-twemmin li hu kien l-iben t’Alla.” Liema grupp jersaq l-iktar fil-qrib lejn din id-definizzjoni?
16 Ix-Xhieda taʼ Jehovah jaċċettaw ix-xiehda taʼ Ġesù stess dwar min hu. Hu jistqarr: “Jien l-Iben t’Alla,” mhux, “Jien Alla l-Iben.” (Ġwann 10:36; qabbel Ġwann 20:31.) Huma jaċċettaw l-istqarrija mnebbħa tal-appostlu Pawlu rigward Kristu: “Li, billi kien fil-forma t’Alla, m’għaddx l-ugwaljanza m’Alla xi ħaġa li trid tiġi maħtufa.”a (Filippin 2:6, The New Jerusalem Bible) Il-ktieb The Paganism in Our Christianity jistqarr: “Ġesù Kristu qatt ma semma dan il-fenomenu [Trinità kougwali], u mkien fit-Testment il-Ġdid ma tidher il-kelma ‘Trinità.’ L-idea kienet addottata biss mill-Knisja tliet mitt sena wara l-mewt tal-Mulej tagħna; u l-oriġini tal-kunċett hu għalkollox pagan.” Ix-Xhieda taʼ Jehovah jaċċettaw it-tagħlim Bibliku dwar Kristu. Huma Kristjani, mhux Trinitarjani.
L-Ebda Ekumeniżmu
17. Ix-Xhieda taʼ Jehovah għala ma jikkoperawx mal-moviment ekumeniku, jew twemmin komuni?
17 Żewġ ilmenti oħra li jsiru kontra x-Xhieda taʼ Jehovah huma li dawn jirrifjutaw li jieħdu sehem fil-moviment ekumeniku u li huma jieħdu sehem f’dak li ġie msejjaħ “prożelitiżmu aggressiv.” Dawn iż-żewġ akkużi saru wkoll lill-Kristjani bikrin. Il-Kristjaneżmu, bil-komponenti Kattoliċi, Ortodossi, u Protestanti tiegħu, hu bla dubju parti minn did-dinja. Bħal Ġesù, ix-Xhieda taʼ Jehovah “ma huma ebda parti mid-dinja.” (Ġwann 17:14) Kif jistgħu huma jissieħbu permezz taʼ movimenti taʼ twemmin komuni maʼ organizzazzjonijiet reliġjużi li javvanzaw kondotta u twemmin mhux kristjani?
18. (a) Ix-Xhieda taʼ Jehovah għala ma jistgħux jiġu kkritikati għax igħidu li huma biss jipprattikaw il-vera reliġjon? (b) Waqt li jemmnu li huma għandhom ir-reliġjon vera, il-Kattoliċi x’ma jippossjedux?
18 Min jistaʼ ġustament jikkritika lix-Xhieda taʼ Jehovah talli jemmnu, bħalma kienu jagħmlu l-Kristjani bikrin, li huma biss qegħdin jipprattikaw il-vera reliġjon? Saħansitra l-Knisja Kattolika, fil-waqt li bl-ipokrezija tistqarr li qiegħda tikkopera mal-moviment ekumeniku, tipproklama: “Aħna nemmnu li din ir-reliġjon waħda vera tkompli teżisti fil-Knisja Kattolika u Appostolika, li lilha l-Mulej Ġesù fada l-inkarigu li tifrixha fost il-bnedmin kollha meta qal lill-appostli: ‘Morru għalhekk u agħmlu dixxipli mill-ġnus kollha.’” (Konċilju Vatikan II, “Dikjarazzjoni fuq Libertà Reliġjuża”) Milli jidher, iżda, dan it-twemmin mhux suffiċjenti biex jimla lill-Kattoliċi b’żelu li ma jintefiex f’li jmorru biex jagħmlu dixxipli.
19. (a) Ix-Xhieda taʼ Jehovah x’inhuma determinati li jagħmlu, u b’liema mottiv? (b) X’se jiġi eżaminat fl-artiklu li jmiss?
19 Ix-Xhieda taʼ Jehovah għandhom żelu bħal dan. Huma determinati li jibqgħu jagħtu xiehda sakemm Alla jridhom jagħmlu dan. (Mattew 24:14) Il-għoti taʼ xiehda tagħhom hu żeluż imma mhux aggressiv. Hu mqanqal mill-imħabba għall-proxxmu, mhux mill-mibgħeda għall-umanità. Huma jittamaw li jiġu salvati bnedmin daqs kemm hu possibbli. (1 Timotew 4:16) Bħall-Kristjani bikrin, huma jipprovaw ‘iżommu l-paċi mal-bnedmin kollha.’ (Rumani 12:18) Kif jagħmlu dan se jiġi diskuss fl-artiklu li jmiss.
[Nota taʼ taħt]
a Għal diskussjoni fuq din is-silta f’konnessjoni mad-domma tat-Trinità, ara The Watchtower tal-15 taʼ Ġunju, 1971, paġni 355-6.
Bħala Reviżjoni
◻ X’kien jikkaratterizza lill-Kristjani bikrin, u x-Xhieda taʼ Jehovah kif jixbhuhom?
◻ Ix-Xhieda taʼ Jehovah f’liema aspetti juru li huma ċittadini tajbin?
◻ Il-klassijiet li jmexxu kif kienu jħarsu lejn il-Kristjani bikrin, u huwa differenti llum?
◻ Il-konvinzjoni tax-Xhieda li huma għandhom il-verità xi tqanqalhom li jagħmlu?
[Stampi f’paġna 7]
Ix-Xhieda taʼ Jehovah huma determinati li jkomplu jagħtu xiehda sakemm Alla jridhom jagħmlu dan