Bijografija

Għalkemm Dgħajjef, Jien Setgħan

KIF RAKKONTATA MINN LEOPOLD ENGLEITNER

L-​uffiċjal taʼ l-​SS ħareġ il-​pistola, għamilha maʼ rasi, u staqsieni: “Lest biex tmut? Se nisparalek għaliex tassew m’hemmx tama għalik.” “Jien lest,” għedtlu, waqt li pprovajt inżomm leħni sod. Qawwejt qalbi, għalaqt għajnejja, u stennejtu jisparali, imma ma ġara xejn. “Int baħnan wisq anki biex tmut!” għajjat hu, u neħħa l-​pistola minn maʼ rasi. Kif spiċċajt f’din is-​sitwazzjoni bla tama?

TWILIDT fit-​23 taʼ Lulju, 1905, f’Aigen-Voglhub, raħal imkennen bejn l-​Alpi Awstrijaċi. Kont it-​tifel il-​kbir taʼ ħaddiem fl-​impjant taʼ l-​isserrar taʼ l-​injam u taʼ bint bidwi lokali. Il-​ġenituri tiegħi kienu nies foqra li jaħdmu iebes. L-​ewwel snin taʼ ħajti qattajthom f’Bad Ischl, ħdejn Salzburg, fost xenarji t’għadajjar mill-​isbaħ u muntanji taʼ l-​għaġeb.

Bħala tifel, spiss kont naħseb dwar l-​inġustizzji tal-​ħajja, mhux biss minħabba li l-​familja tiegħi kienet fqira imma wkoll minħabba li sofrejt peress li twilidt bix-​xewka taʼ dahri mgħawġa. L-​uġigħ li kont inħoss f’dahri minħabba din il-​marda ma kienx iħallini nieqaf dritt. L-​iskola, ma kinux iħalluni nieħu sehem fil-​ġinnastika, u għalhekk sirt il-​mira taʼ ħafna twaqqigħ għaċ-​ċajt minn sħabi tal-​klassi.

Fl-aħħar taʼ l-​ewwel gwerra dinjija, meta kont għadni kif għalaqt l-​14-il sena, iddeċidejt li wasal iż-​żmien li nfittex fejn naħdem sabiex ma nibqax ngħix fil-​faqar. Dejjem kont inkun mejjet bil-​ġuħ tant li kont inkun muġugħ, u kont inħossni iktar dgħajjef minħabba li ġieli kien jaqbadni deni qawwi bl-​influwenza Spanjola, li minħabba fiha ħafna wħud kienu mietu. Meta kont nitlobhom biex naħdem għalihom, il-​biċċa l-​kbira mill-​bdiewa kienu jgħiduli: “X’nistgħu qatt nagħmlu b’xi ħadd merħi bħalek?” Madankollu, bidwi qalbu tajba aċċetta li jħaddimni.

Nitgħaxxaq bl-​Imħabba t’Alla

Avolja ommi kienet Kattolika devota, rari kont immur il-​knisja, prinċipalment minħabba li missieri kien tolleranti dwar il-​kwistjoni. Ngħid għalija, il-​qima lill-​idoli, li kienet prattika komuni ħafna fil-​Knisja Kattolika Rumana, kienet iddejjaqni.

Darba minnhom, f’Ottubru taʼ l-​1931, ħabib tiegħi talabni mmur miegħu f’laqgħa reliġjuża miżmuma mill-​Istudenti tal-​Bibbja, kif kienu magħrufa x-​Xhieda taʼ Ġeħova dak iż-​żmien. Hemmhekk, tawni t-​tweġibiet mill-​Bibbja għal mistoqsijiet importanti bħal: Alla jieħu gost bil-​qima lill-​idoli? (Eżodu 20:​4, 5) Jeżisti infern tan-​nar? (Koħèlet 9:5) Il-​mejtin se jiġu rxoxtati?​—Ġwanni 5:​28, 29.

L-iktar li laqatni kien il-​fatt li Alla ma jaqbilx mal-​gwerer tal-​bnedmin li jxerrdu ħafna demm, anki jekk dawn jgħidu li jiġġilduhom f’Ismu. Tgħallimt li “Alla hu mħabba” u li għandu isem grandjuż, Ġeħova. (1 Ġwanni 4:8; Salm 83:19 [83:​18, NW]) Kemm fraħt meta sirt naf li permezz tas-​Saltna taʼ Ġeħova, il-​bnedmin se jkunu jistgħu jgħixu għal dejjem bil-​ferħ f’ġenna mifruxa mad-​dinja kollha! Tgħallimt ukoll dwar il-​prospett meraviljuż disponibbli għal xi bnedmin imperfetti li ssejħu minn Alla biex ikollhom sehem maʼ Ġesù fis-​Saltna tas-​sema t’Alla. Kont lest nagħmel kollox għal dik is-​Saltna. Allura, f’Mejju taʼ l-​1932, tgħammidt u sirt wieħed mix-​Xhieda taʼ Ġeħova. Dak il-​pass kien jeħtieġ il-​kuraġġ, meta tqis in-​nuqqas taʼ tolleranza reliġjuża li kienet dominanti fl-​Awstrija li kienet strettament Kattolika dak iż-​żmien.

Niffaċċja l-​Mibegħda u l-​Oppożizzjoni

Il-​ġenituri tiegħi baqgħu xxokkjati meta tlaqt mill-​knisja, u l-​qassis malajr xandar l-​aħbar minn fuq il-​pulptu. Il-​ġirien kienu jobżqu fl-​art quddiemi biex juru li huma rrabjati għalija. Minkejja dan, kont determinat li ningħaqad mal-​ministri full-time, u bdejt naqdi bħala pijunier f’Jannar taʼ l-​1934.

Is-sitwazzjoni politika bdiet issir dejjem iktar inkwetanti minħabba l-​influwenza qawwija li kien qed jikseb il-​partit Nazista fil-​provinċja tagħna. Matul iż-​żmien li qattajt naqdi bħala pijunier fil-​Wied taʼ Enns fi Styria, il-​pulizija kienu dejjem jiġru warajja, u kelli nkun ‘għaqli bħas-​sriep.’ (Mattew 10:16) Mill-​1934 sa l-​1938, il-​persekuzzjoni kienet parti mir-​rutina taʼ kuljum taʼ ħajti. Għalkemm ma kellix xogħol, ma ħallewnix nirreġistra, u ngħatajt sentenza taʼ diversi perijodi qosra u erbaʼ perijodi twal fil-​ħabs minħabba l-​attività tiegħi taʼ l-​ippridkar.

Is-​Suldati taʼ Hitler Jokkupaw l-​Awstrija

F’Marzu taʼ l-​1938, is-​suldati taʼ Hitler immarċjaw għal ġo l-​Awstrija. Fi ftit jiem, iktar minn 90,000 ruħ—xi 2 fil-​mija mill-​adulti tal-​popolazzjoni—ġew arrestati u mibgħuta f’ħabsijiet u kampijiet tal-​konċentrament, akkużati li jopponu r-​reġim tan-​Nazi. Ix-​Xhieda taʼ Ġeħova sa ċerti punt kienu preparati għal dak li kien ġej. Fis-​sajf taʼ l-​1937, diversi membri taʼ l-​ewwel kongregazzjoni li kont nissieħeb magħha kienu għamlu l-​vjaġġ taʼ 350 kilometru lejn Praga fuq ir-​rota sabiex jattendu konvenzjoni internazzjonali. Hemmhekk semgħu bil-​ħruxijiet li għaddew minnhom sħabna fit-​twemmin fil-​Ġermanja. Kien jidher ċar li issa kien imiss lilna.

Minn dakinhar li s-​suldati taʼ Hitler daħlu fl-​Awstrija, il-​laqgħat u l-​attività taʼ l-​ippridkar tax-​Xhieda taʼ Ġeħova kellhom bilfors isiru bil-​moħbi. Għalkemm il-​letteratura mill-​Bibbja bdiet tgħaddi bil-​moħbi mill-​fruntiera Svizzera, ma kienx hemm biżżejjed letteratura biex jintlaħaq kulħadd. Għalhekk, sħabna l-​Kristjani minn Vjenna kienu jipproduċu l-​letteratura bil-​moħbi. Spiss kont naqdi bħala pustier, billi nwassal il-​letteratura lix-​Xhieda.

Lejn Kamp tal-​Konċentrament

Fl-​4 t’April taʼ l-​1939, jien u tliet Kristjani sħabi ġejna arrestati mill-​Gestapo waqt li konna qed nosservaw it-​Tifkira tal-​mewt taʼ Kristu f’Bad Ischl. Ħaduna lkoll bil-​karozza fil-​kwartieri ġenerali tal-​pulizija taʼ l-​ Istat f’Linz. Din kienet l-​ewwel darba li rkibt karozza, imma kont inkwetat wisq biex nieħu gost. F’Linz, għaddejt minn diversi interrogazzjonijiet tal-​biżaʼ, imma ma ċħadtx il-​fidi tiegħi. Ħames xhur wara, ħaduni quddiem l-​imħallef li kien qed jinterrogani fl-​Awstrija taʼ Fuq. B’sorpriża, il-​proċeduri kriminali kontrija twaqqfu; però t-​tiġrib tiegħi ma waqafx hemm. Sadanittant, it-​tlieta l-​oħra ntbagħtu f’kampijiet tal-​konċentrament, fejn mietu waqt li baqgħu leali sa l-​aħħar.

Arrestawni, u fil-​5 t’Ottubru, 1939, avżawni li kienu se jiħduni lejn il-​kamp tal-​konċentrament taʼ Buchenwald fil-​Ġermanja. Ferrovija speċjali kienet qed tistenna lilna l-​ħabsin fl-​istazzjon f’Linz. Il-​vaguni kien fihom ċelel għal tnejn min-​nies. Ir-​raġel li kien fiċ-​ċella miegħi ma kien ħadd ħlief dak li darba kien il-​gvernatur taʼ l-​Awstrija taʼ Fuq, Dr. Heinrich Gleissner.

Jien u Dr. Gleissner bdejna konversazzjoni interessanti. Hu kien sinċerament interessat fil-​kundizzjoni mwiegħra tiegħi u baqaʼ xxokkjat li anki meta kien fil-​gvern hu, ix-​Xhieda taʼ Ġeħova ffaċċjaw għadd kbir taʼ problemi legali fil-​provinċja tiegħu. Ħassu dispjaċut u qalli: “Sur Engleitner, ma nistax insewwi l-​ħsara li saret, però nixtieq nitlob maħfra. Milli jidher il-​gvern tagħna hu ħati li ma mexiex b’ġustizzja. Jekk qatt xi darba tkun fil-​bżonn, se nkun tassew kuntent ngħinek bl-​aħjar mod possibbli.” Wara l-​gwerra rġajna ltqajna. Hu għenni nikseb il-​pensjoni mill-​gvern li tingħata lill-​vittmi tan-​Nazi.

“Se Nisparalek”

Fid-​9 t’Ottubru, 1939, wasalt fil-​kamp tal-​konċentrament taʼ Buchenwald. Ftit wara dan, il-​gwardjan tal-​ħabs ġie informat li kien hemm Xhud fost dawk li għadhom jaslu, u jien sirt il-​mira tiegħu. Hu sawwatni bla ħniena. Imbagħad, meta rrealizza li ma setax iġagħalni niċħad il-​fidi tiegħi, hu qal: “Se nisparalek, Engleitner. Imma qabel, se nħallik tikteb ittra biex issellem lill-​ġenituri tiegħek.” Ħsibt dwar il-​kliem taʼ faraġ li stajt niktbilhom, imma kulmeta kont nagħmel il-​pinna mal-​karta, kien jagħtini daqqa mal-​minkeb u jġagħalni nħażżeż. Hu beda jiddieħaq: “X’baħnan! Lanqas biss jaf jikteb żewġ linji dritti. Imma dan ma jwaqqfux milli jaqra l-​Bibbja, hux?”

Imbagħad, il-​gwardjan ħareġ il-​pistola, għamilhieli maʼ rasi, u ġagħalni nemmen li kien se jisparali, bħalma semmejt fil-​bidu taʼ din l-​istorja. Imbagħad, hu deffisni f’ċella żgħira u mimlija żżejjed. Kelli nagħmel il-​lejl bil-​wieqfa. Imma xorta ma stajtx norqod, peress li ġismi kollu kien muġugħ. “X’ħela li tmut għal reliġjon banali!” kien l-​uniku “faraġ” li tawni dawk li kienu fiċ-​ċella miegħi. Dr. Gleissner kien fiċ-​ċella taʼ ħdejja. Hu semaʼ x’kien ġara u b’mod imħasseb qal, “Il-​persekuzzjoni tal-​Kristjani reġgħet qed titfaċċa bil-​kefrija tagħha!”

Fis-sajf taʼ l-​1940, il-​ħabsin kollha ġew ordnati jirrapportaw għax-​xogħol fil-​barrieri nhar taʼ Ħadd, avolja ġeneralment il-​Ħadd ma konniex naħdmu. Dan għamluh biex ipattuha lil xi ħabsin li fil-​ħarsa tagħhom għamlu xi “għemil ħażin.” Ġejna ordnati nġorru ġebel kbir mill-​barriera għall-​kamp. Żewġ ħabsin kienu qed jipprovaw ipoġġu ġebla kbira fuq dahri, u jien kważi waqajt bil-​piż tagħha. Madankollu, Arthur Rödl, il-​Lagerführer (gwardjan tal-​kamp) li kulħadd kien jibżaʼ minnu, b’sorpriża ġie jgħinni. Meta ra l-​isforzi li kont qed nagħmel b’tant uġigħ biex inġorr il-​ġebla, hu qalli: “Qatt ma se tasal sal-​kamp b’dik il-​ġebla fuq dahrek! Niżżilha issa!” Dan kien kmand li tassew ħadt pjaċir nobdih. Imbagħad, Rödl urieni ġebla li kienet ħafna iżgħar, u qalli: “Iġbor dik, u ġibha sal-​kamp. Hija eħfef biex iġġorrha!” Wara, ħares lejn dak li kien fuqna, u ordnalu: “Ħalli lill-​Istudenti tal-​Bibbja jmorru lura fil-​kwartieri tagħhom. Ħadmu biżżejjed għal-​lum!”

Fi tmiem kull ġurnata xogħol, dejjem kont nifraħ bis-​sħubija tal-​familja spiritwali tiegħi. Kellna l-​arranġamenti biex inqassmu l-​ikel spiritwali. Ħu kien jikteb vers mill-​Bibbja fuq biċċa karta u jgħaddiha lill-​oħrajn. Ukoll, irnexxielna ndaħħlu Bibbja bil-​moħbi fil-​kamp. Inqasmet biċċiet f’kotba differenti. Għal tliet xhur lili fdawli l-​ktieb taʼ Ġob. Ħbejtu fil-​kalzetti. Ir-​rakkont taʼ Ġob għenni nibqaʼ leali.

Fl-​aħħar, fis-​7 taʼ Marzu, 1941, ngħaqadt maʼ grupp kbir li ttieħed lejn il-​kamp tal-​konċentrament taʼ Niederhagen. Kuljum saħħti bdiet tmur għall-​agħar. Darba minnhom, jien u żewġ aħwa oħra ġejna ordnati nippakkjaw l-​għodda ġol-​kaxxi. Wara li għamilna dan, morna maʼ grupp ieħor taʼ ħabsin lura lejn il-​kwartieri. Raġel taʼ l-​SS innota li jien ma kontx qed illaħħaq maʼ l-​oħrajn. Tant irrabja li tani daqqa taʼ sieq f’dahri bil-​ħruxija u bil-​ħasda, u għamilli ġrieħi gravi. L-​uġigħ kien insopportabbli, imma minkejja l-​uġigħ, l-​għada mort naħdem.

Ninħeles b’Sorpriża

F’April taʼ l-​1943, il-​kamp taʼ Niederhagen fl-​aħħar ġie evakwat. Wara dan, ittrasferewni lejn Ravensbrück, il-​kamp fejn il-​ħabsin kienu jinqatlu b’mod sistematiku. Imbagħad, f’Ġunju taʼ l-​1943, b’sorpriża offrewli l-​opportunità li jeħilsuni mill-​kamp tal-​konċentrament. Din id-​darba, ma talbunix niċħad il-​fidi tiegħi. Ridt biss naċċetta li nagħmel xogħol forzat ġo razzett għall-​bqija taʼ ħajti. Kont lest nagħmel dan biex naħrab mill-​orruri tal-​kamp. Mort għand it-​tabib tal-​kamp biex jeżaminani għall-​aħħar darba. It-​tabib kien sorpriż meta rani. “Ma rridx nemmen li għadek wieħed mix-​Xhieda taʼ Ġeħova!” esklama hu. “Hekk hu, Sur Tabib,” weġibtu jien. “Mela f’dak il-​każ ma narax għala għandi nħallik titlaq. Mill-​banda l-​oħra, nieħdu r-​ruħ jekk neħilsu minn kreatura miżera bħalek.”

Ma kienx qed jesaġera bid-​deskrizzjoni tiegħu. Saħħti kienet tassew f’kundizzjoni miżerabbli. Parti mill-​ġilda tiegħi kienet mikula mill-​qamel, id-​daqqiet ħallewni trux minn widna waħda, u ġismi kollu kien miksi bil-​ġrieħi kollhom materja. Wara 46 xahar taʼ ċaħda, ġuħ li ma jispiċċa qatt, u xogħol forzat, kont niżen biss 28 kilo. F’dan l-​istat, ħallewni nitlaq minn Ravensbrück fil-​15 taʼ Lulju, 1943.

Bagħtuni lura fir-​raħal tiegħi bil-​ferrovija mingħajr gwardjan biex iwassalni, u rrapportajt fil-​kwartieri ġenerali tal-​Gestapo f’Linz. L-​uffiċjal tal-​Gestapo tani l-​karti tal-​libertà tiegħi u wissieni: “Jekk qed taħseb li se neħilsuk biex tkompli tirsisti fl-​attività sigrieta tiegħek, għandek żball kbir! Miskin int jekk naqbduk tippriedka.”

Fl-aħħar wasalt id-​dar! Ommi ma bidlitli xejn f’kamarti minn meta ġejt arrestat l-​ewwel darba fl-​4 t’April, 1939. Anki l-​Bibbja tiegħi kienet għadha miftuħa fuq il-​komodina! Inżilt fuq irkopptejja u għedt talba minn qalbi taʼ radd il-​ħajr.

Malajr ġejt inkarigat naħdem ġo razzett fil-​muntanji. Il-​bidwi, ħabib taʼ tfuliti, saħansitra ħallasni paga żgħira, għalkemm ma kienx obbligat jagħmel hekk. Qabel il-​gwerra, dan il-​ħabib kien tani permess naħbi xi letteratura mill-​Bibbja fil-​proprjetà tiegħu. Kont tassew ferħan li stajt nuża din il-​ħażna żgħira taʼ letteratura sabiex nikseb is-​saħħa spiritwali. Il-​bżonnijiet kollha tiegħi kienu sodisfati, u kont determinat li nistenna l-​gwerra tispiċċa fir-​razzett.

Nistaħba fil-​Muntanji

Però, dawk il-​ġranet kalmi taʼ ħelsien ma tantx damu. F’nofs Awissu taʼ l-​1943, ordnawli nirrapporta lil tabib militari għal eżami mediku. Għall-​ewwel, hu ddikjara li ma kontx niflaħ għas-​servizz attiv minħabba l-​kundizzjoni ħażina taʼ dahri. Però, ġimgħa wara l-​istess tabib reġaʼ eżamina dak li ra u kiteb: “Jistaʼ jidħol fis-​servizz attiv fuq quddiem tal-​battalja.” L-​armata ma kinitx taf fejn jien għal xi żmien, imma fis-​17 t’April, 1945, ftit qabel ma spiċċat il-​gwerra, fl-​aħħar sabitni. Ġejt magħżul għas-​servizz fuq quddiem tal-​battalja.

Bi ftit ikel u ħwejjeġ u Bibbja, ipprovajt nistaħba fil-​muntanji fil-​qrib. Għall-​ewwel, stajt norqod barra, imma t-​temp inbidel għall-​agħar, u niżlet xi nofs metru borra. Ixxarrabt għasra. Irnexxieli nasal f’kabina fil-​muntanji li kienet tinsab xi 1,200 metru ’l fuq mil-​livell tal-​baħar. Interter bil-​bard, xgħelt in-​nar u rnexxieli nżomm ruħi sħun u nnixxef ħwejġi. Bla saħħa, irqadt fuq bank quddiem in-​nar. Ma domtx ma qomt minħabba wġigħ kbir. Kont qed nieħu n-​nar! Tgerbibt maʼ l-​art biex nitfi n-​nar. Dahri kien miksi bl-​infafet.

B’riskju kbir, erġajt żgiċċajt lejn ir-​razzett fil-​muntanja qabel ma dalam, imma mart il-​bidwi tant beżgħet li bagħtitni ’l hemm, għaliex qaltli li kien hemm min qed jikkaċċjani. Allura mort għand il-​ġenituri tiegħi. Għall-​ewwel, il-​ġenituri tiegħi beżgħu jdaħħluni, imma fl-​aħħar ħallewni norqod fil-​kamra tal-​bejt, u ommi dewwietli l-​ġrieħi. Madankollu, wara jumejn, il-​ġenituri tiegħi tant bdew jibżgħu li ddeċidew li jkun aħjar jekk nerġaʼ mmur nistaħba fil-​muntanji.

Fil-5 taʼ Mejju, 1945, qajjimni ħoss qawwi. Rajt xi ajruplani taʼ l-​Alleati jittajru fil-​baxx. F’dak il-​mument indunajt li r-​reġim taʼ Hitler kien waqaʼ! L-​ispirtu taʼ Ġeħova kien saħħaħni biex nissaporti prova inkredibbli. Esperjenzajt kemm hu minnu l-​kliem imniżżel f’Salm 55:23 (55:​22, NW), li tant farraġni fil-​bidu tal-​prova. Jien xħett it-​tagħbija tiegħi fuq Ġeħova, u għalkemm kont dgħajjef fiżikament, hu għenni hekk kif imxejt fil-​“wied mudlam.”—Salm 23:4.

Il-​Qawwa taʼ Ġeħova “Tintgħamel Perfetta fid-​Dgħjufija”

Wara l-​gwerra, l-​affarijiet ftit ftit bdew jiġu lura għan-​normal. Għall-​ewwel, sieħbi krieni biex naħdem fir-​razzett tiegħu fuq il-​muntanja. Kien biss wara li ndaħlet l-​armata Amerikana f’April taʼ l-​1946 li nħlist mill-​obbligu tiegħi biex nagħmel xogħol forzat fil-​biedja għall-​bqija taʼ ħajti.

Fl-aħħar tal-​gwerra, l-​aħwa Kristjani f’Bad Ischl u l-​inħawi taʼ madwar bdew jagħmlu l-​laqgħat regolarment. Huma bdew jippridkaw b’żelu mġedded. Ġejt offrut naħdem bħala għassies bil-​lejl f’fabbrika, u għalhekk stajt inkompli naqdi bħala pijunier. Maż-​żmien, issetiljajt fl-​inħawi taʼ St. Wolfgang, u fl-​1949, iżżewwiġt lil Theresia Kurz, li kellha tifla minn żwieġ taʼ qabel. Għamilna 32 sena flimkien sakemm l-​għażiża marti mietet fl-​1981. Domt nieħu ħsiebha iktar minn sebaʼ snin.

Wara l-​mewt taʼ Theresia, erġajt bdejt naqdi fis-​servizz taʼ pijunier, li għenni negħleb il-​vojt kbir li ħassejt. Bħalissa qed naqdi bħala pijunier u anzjan fil-​kongregazzjoni taʼ Bad Ischl. Peress li ma nistaʼ mmur imkien mingħajr is-​siġġu tar-​roti, jien noffri l-​letteratura tal-​Bibbja u nitkellem man-​nies dwar it-​tama tas-​Saltna fil-​ġnien taʼ Bad Ischl jew quddiem id-​dar tiegħi. Id-​diskussjonijiet Bibliċi mill-​aqwa li jkolli huma sors taʼ ferħ kbir għalija.

Meta nħares lura, nistaʼ nikkonferma li l-​esperjenzi tal-​biżaʼ li kelli ngħaddi minnhom ma mlewnix bl-​imrar. M’għandniex xi ngħidu, kien hemm żmien meta ħassejtni mnikket għall-​aħħar minħabba l-​provi. Però, ir-​relazzjoni kollha mħabba m’Alla Ġeħova għenitni negħleb dawn iż-​żminijiet koroh. It-​twissija tal-​Mulej lil Pawlu, “Il-​qawwa tiegħi tintgħamel perfetta fid-​dgħjufija,” kienet tassew minnha f’ħajti wkoll. Issa li għandi kważi 100 sena, nistaʼ ningħaqad maʼ l-​appostlu Pawlu billi ngħid: “Nitgħaxxaq bid-​dgħjufijiet, bl-​insulti, bl-​għaks, bil-​persekuzzjonijiet u d-​diffikultajiet, għal Kristu. Għax meta nkun dgħajjef, inkun setgħan.”​—2 Korintin 12:​9, 10.

[Stampi f’paġna 25]

Arrestat mill-​Gestapo, f’April 1939

Dokumenti tal-​Gestapo bl-​akkużi, Mejju 1939

[Sors]

Iż-​żewġ stampi: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Stampa f’paġna 26]

Il-​muntanji fil-​qrib ipprovdewli rifuġju

[Sors tal-​Istampa f’paġna 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, Austria