Tein mokui keman tikitaj Tein timomachtiaj itech nechikol Tonemilis uan toTanojnotsalis
3-9 METSTI SEPTIEMBRE
TAMACHTILIS TEIN KIPIA BIBLIA | JUAN 1, 2
“Jesús kichiua iyekinika ueyi tachiualis”
Cristo yejua ‘ichikaualis’ Dios
3 Jesús kichiuak iyekinika ueyi tachiualis itech se nenamiktilis tein mochiuak itech xolal Caná. Amo se kimati keyej, sayoj ke vino amo kinajsiskia nochin akin kinyoleujkaj itech iluit. Nejin kinpinaujkataliaya namikuanij, porin yejuan monekia kintakachiuaskej nochin akin kinyoleujkaj. Yejua ika, María kitajtanij Jesús maj kinpaleuiani namikuanij. ¿Keyej? Yejua kuali kiixmatia tein achtook moijtojka ke kichiuaskia Jesús uan kimatia ke kitokaytiskiaj “ikoneu de Totajtsin Dios in kachi ueyi chiuke” (Luc. 1:30-32; 2:52). Yejua ika María xa kinemiliaya ke Jesús ueliskia kinpaleuis. Tein kemaj tikyekmatij yejua ke María uan Jesús kinekiaj kinpaleuiskej nejon namikuanij. Yejua ika, Jesús kichiuak maj tel miak litro at mokepani itech tel kuali vino (xikonixtajtolti Juan 2:3, 6-11). Jesús amo kipiaya keyej kichiuas nejon ueyi tachiualis, sayoj ke kichiuak porin ininka motekipachouaya taltikpakneminij. Yejua kichiujtoya ijkon kemej Jiova, akin kiuelita kitemakas teisa.
jy pág. 41 § 6
Kichiua iyekinika mouiskatekit
Nejin iyekinika mouiskatekit Jesús kinpaleuia imomachtijkauan akin yankuixtok peujkej kitojtokaj maj okachi iuan takuaujtamatikan. Keman tami nenamiktilis, Jesús youi iuan imomaj uan itakpaikniuan hasta xolal Capernaúm, tein moajsi atenoj itech ueyiat Galilea.
Maj tiktemokan tamachtilis ika nejmachkayot
Se neskayot, maj tikitakan tein satepan kijkuiloj Juan itech capítulo 1, versículo 18. Ompa kijtoua: “Amo aken keman aksa kitak Totajtsin Dios” akin kipia nochi uelilis. Sayoj ke, sekin kemaj kiitakej Jesús, iKonetsin Dios, ta Juan kijtoua: “Jesús Temakixtijke ten kitokaytiaj Tajtoltsin, Yejuatsin mochiuako tagat nikan taltikpak; uan ne Tajtoltsin nentinemia touan seki tonalme. [...] Ijkuakon tikitilijke ne ichikaualilis” (Juan 1:14). Yejua ika, ¿keniuj uelis tikijtoskej ika teKonetsin no yejuatsin Dios tein kipia nochi uelilis? Okse tamanok: Juan kinextia ke Tajtoltsin yetoya “iuan Dios”. ¿Keniuj uelis aksa yetos iuan okse aksa, uan no maj mochiuakan sayoj se? No ijkon, itech Juan 17:3 tikitaj ke Jesús kiyeknextia ke yejua no se, uan toTajtsin akin nemi iluikak no se, akin yejua kitokaytij “sayoj Tejuatsin tion Dios”. Uan itamiampa iEvangelio Juan, kisenijtouaya ika nejin tajtolmej: “Nochi nijin ten ixnesi nikan, nejua namechijkuilouilia para ma xikyekneltokakan ke ne Jesús Yejuatsin ya in Cristo, Ikonetsin Totajtsin Dios” (Juan 20:31). Kemej tikitaj, itech nejin texto amo moijtoua ke Jesús yejuatsin Dios, ta iKonetsin Dios. Nochi tein tikitakejya itech iEvangelio Juan, kinextia keniuj moneki tikajsikamatiskej Juan 1:1. Tajtoltsin, oso Jesús, yejua se “dios” tein kipia se ueyi tanauatil, sayoj ke amo kemej Dios akin kipia nochi uelilis.
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 1:29
“ichkatsin” tein iaxka Dios: Satepan ke Jesús moauij uan Amokuali kiyejyekoj, Juan Taauijkej kinextij kemej “ichkatsin” tein iaxka Dios. Nejin tajtol sayoj ixnesi itech nejin versículo uan itech Juan 1:36 (xikonita sgd, sección 4, pág. 20, 21). Kinamiki maj se kijto ke Jesús kemej yeskia se ichkat. Biblia kijtoua ke miakej itekitikauan Dios kimaktilijkej ichkamej porin kiajsikamatiaj ke katkaj tajtakouanij uan kinekiaj iuan mouikaskej. Nejon nemaktilmej kiixnextijkej ke Jesús kitemakaskia inemilis tein amo kipiaya tajtakol uan ika kinmakixtiskia taltikpakneminij. Tajtol “ichkatsin” tein iaxka Dios ika motajtoua itech okseki versículos itech Biblia. Kemej Juan Taauijkej kuali kiixmatia Escrituras Hebreas, xa ika tajtojtoya nejin: ichkat tein Abrahán kitemaktij keman yaya kitemakati ikoneuj Isaac (Gé 22:13), ichkat tein israelitas kitemaktijkej itech Pascua achto ke kisaskiaj Egipto (Éx 12:1-13) oso ichkat tein mojmostaj kualkan uan tiotak motemakaya itech ialtar Jiova ompa Jerusalén (Éx 29:38-42). Juan xa no kielnamikik tein kijtoj Isaías, kampa Jiova kijtoua ke itekitikauj kiuikaskiaj “kemej ichkat kampa tamiktiaj” (Isa 52:13; 53:5, 7, 11). Keman tatitanil Pablo kijkuiloj yekinika amat tein kintitanilij tokniuan akin nemiaj Corinto, kijtoj ke Jesús “kineuilia keme ne ichkatsin den kimiktijtiualayaj cada xiuit tech in iluit”, oso itech Pascua (1Co 5:7). Uan no, tatitanil Pedro kijtoj ke iesyotsin Cristo, katka “itasojmouiskaesyotsin [...] ten yek chipauak uan ten amo tsojkuiltik” (1Pe 1:19). Uan itech amatajkuilol Apocalipsis itech panoua veinticinco, kitokaytiaj “ichkatsin” Jesús akin kiueyitalijkej (xikonita: Apoc 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1).
10-16 METSTI SEPTIEMBRE
TAMACHTILIS TEIN KIPIA BIBLIA | JUAN 3, 4
“Jesús kinojnotsa se samaritana”
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 4:6
sioutiualaya: Itech Biblia sayoj nikan moijtoua ke Jesús “sioutiualaya”. Katka kemej nepantaj. Nejon kualkan, Jesús xa kisak atauit Jordán (Judea) uan ojtokak hasta Sicar (Samaria), uan pankisak kemej 900 metros oso okachi (xikonita sgd, sección 4, pág. 20, 21).
Maj tiktemokan tamachtilis ika nejmachkayot
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 3:29
tasojikniu den teyokich: Ne uejkauj, se kuali itasojikniuj novio kiixnextiaya uan kiitaya tein monekia uan ijkon ueliskia mochiuas nenamiktilis. Yejua kiitaya maj novios monamiktianij. Itech tonal keman monamiktiayaj, akin iuan yayaj novios ajsiaj hasta ichan novio oso ichan ipopaj, kampa iluitiskiaj. Keman mochiujtoya iluit, itasojikniuj novio yolpakia keman kikakia ke novio kinojnotsaya novia, porin nejon kinextiaya ke kichiujka tein monekia. Juan Taauijkej kijtoj ke yejua katka kemej “tasojikniu den teyokich”. Jesús kemej yeskia novio uan imomachtijkauan kemej novia. Juan Taauijkej kichiuak tein monekia achto ke ualaskia Mesías keman kiixmatiltij Jesucristo akin yekinika pouiskiaj kemej “tesiuajtan” (Jn 1:29, 35; 2Co 11:2; Ef 5:22-27; Apoc 21:2, 9). Keman “tasojikniu den teyokich” kitamichiuaya tein monekia, amo tayekanayaok itekiuj. Yejua ika, keman Juan ika tajtoj yejua uan Jesús, kijtoj: “Jesús Temakixtijke semi moneki ma kachi ok moueyichiutiu [...]. Uan nejua no semi moneki ma nimotsikitsintiltijtiu” (Jn 3:30).
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 4:10
atsin ten yoltika: Nejin tajtol griego kijtosneki keman at motalojtok oso se ameyal tein moajsi tapani oso taltampa. Yejua ika, “atsin ten yoltika” amo at tein kisentilijkej itech teisa. Itech Levítico 14:5, tajtol hebreo tein mokepa kemej “at tein motalojtok” kijtosneki “at tein yoltok”. Itech Jeremías 2:13 uan 17:13, kijtoua ke Jiova yejua “[ameyal] kampa ualeua at tein yoltok”, oso at tein kitemaka nemilis. Keman Jesús iuan tajtoj samaritana, kijtoj “atsin ten yoltika” kemej se neskayot, sayoj ke nesi ke yejua yekinika kiajsikamatik ke Jesús ika tajtojtoya at tein ompa onkaya (Jn 4:11).
17-23 METSTI SEPTIEMBRE
TAMACHTILIS TEIN KIPIA BIBLIA | JUAN 5, 6
“Xikontojtoka Jesús ika se kuali yolo”
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 6:10
motalijke nochi in tagayot keme makuil mil taka: Sayoj itech amatajkuilol Mateo moijtoua “amo tapoukayome in siuame nion in koneme” keman ika tajtoua nejin mouiskatekit (Mt 14:21). Ijkuak, Jesús xa kintamakak panoua quince mil taltikpakneminij.
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 6:14
Tanauatijke: Itech yekinika siglo, miakej judíos kichiayaj ke Mesías yeskia tanauatijkej kemej Moisés, ijkon kemej kijtoua Deuteronomio 18:15, 18. Itech nejin versículo, tajtol ualas nikan taltikpak nesi ke kijtosneki keman ejkoskia Mesías. Sayoj Juan kijtoua nejin taman.
nwtsty notas tein ika se momachtia Jn 6:27, 54
takualis ten panoa san [...] takualis ten namechmakas ne yek nemilis nachipa: Jesús kiitak ke sekin kitayekanaltiayaj inintanejnekilis uan yejua ika kintojtokayaj yejua uan imomachtijkauan. Titakuaskej mojmostaj techpaleuia maj tiksentokakan tiyoltokan, sayoj ke tikixtajtoltiskej iTajtol Dios mojmostaj tein kemej yeskia timotamakaskej, techpaleuis maj tikpiakan nemilis nochipaya. Jesús kiniluia nochi nejon taltikpakneminij maj motekitiltikan kemej kipiaskej ‘takualis tein kinmakas ne yek nemilis nochipa’, oso maj mochikauakan kuali mouikaskej iuan Dios uan maj kinextikan ke takuaujtamatij itech tein momachtiaj (Mt 4:4; 5:3; Jn 6:28-39).
kikuaske nonakayotsin uan tayiske noesyotsin: Tein moijtoua itech okseki tajkuilolmej kinextia ke kemej yeskia takuaj uan tayij porin takuaujtamatij iuan Jesucristo (Jn 6:35, 40). Jesús kijtoj nejin itech xiuit 32, yejua ika, amo ika tajtojtoya iTakualis toTekotsin, tein moixtaliskia se xiuit satepan. Kemej nejin kijtoj achto keman “judíos iluichiuayaj” itech pascua (Jn 6:4), akin kikakkej xa kielnamikkej nejon iluit uan no ke kitelpiaya ipatiuj iesyo ichkat porin kinmakixtij sekin itech youak keman israelitas kiskej Egipto (Éx 12:24-27). Jesús kinekia kinextis ke iesyotsin semi monekia uan ijkon imomachtijkauan ueliskia kipiaskej nemilis nachipa.
w05 1/9 pág. 21 § 13, 14
Tejuan tinentinemiskej itech itokay Jiova toDios
13 Maski ijkon, taltikpakneminij amo mosenkaujkej. Kitojtokakej Jesús, uan Juan kijtoua ke kiajsikej oksekopa “atenteno”. ¿Keyej kitemotoj ta amo kinekik maj kiixtalianij kemej inintekiuaj? Miakej kinextijkej ke kitayekanaltiayaj inintanejnekilis keman ika tajtojkej takual tein Jiova kinmakak israelitas itech taluakyan itech itonaluan Moisés. Kijtojkej ke Jesús monekia kisentokas kinmakas tein kinpolouaya. Kemej kiitak ke amo kuali tein kinejnekiaj, peuak kinmachtia tein melauak porin kinekia kinpaleuis maj kipatakan inintanemilil (Juan 6:17, 24, 25, 30, 31, 35-40). Sekin kijijtojkej, okachiok keman kijtoj nejin neskayot: “Yek melau ten namechilia ke [...] amo uelis nankipiaske ne nemilis nachipa komo amo namejuan nankikuaske de nijin nonakayo de Nejuatsin ni Yektagatsin, uan komo amo no nantayiske de nijin noesyojtsin. Uan nochi nekes ten [...] kikuaske nonakayotsin uan tayiske noesyotsin, yejuan nojonkes kipiaske nemilis nachipa. Uan ijkon Nejuatsin nikinyolitis uan nikinmakas nemilis oksepa tech ne takuitapan tonalme” (Juan 6:53, 54).
14 Ineskayouan Jesús kinpaleuiayaj taltikpakneminij maj kinextianij ox yekmelauj kinekiaj nentinemiskej iuan Dios, ijkuak, no ijkon panok, porin miakej kualankej. Biblia kijtoua: “Miakke in tagayot naken kitoktiliayaj Jesús kijtojke ijkuin: ‘Nochi nijin ten kijtoa Jesús techyolkuejmololtia. ¿Akoni uelis Yejuatsin ijkon kitakamatiske?’”. Kemej Jesús kinekia kinajsikamatiltis ke monekia kiitaskej tein kijtosnekiaj itajtoluan, kiniluij: “In [y]ektikatsin [e]spíritu [...] kitemaka nemilis. Pero itakayo de tagat, yejua ne amo teyi ueli kichiualtia ten kuali. Uan nochi in tajtolme tenika Nejuatsin namechnojnotstok, yejua ne ualeuak imako den [y]ektikatsin [e]spíritu. Uan [...] kichiualtia ma onka ne nemilis nachipa”. Maski ijkon, tel miakej amo kikakkej, porin tajkuilol no kijtoua: “Miakke imomachtijkauan de Jesús kikauke ya itamachtilis de Jesús uan amo iuantsin nemiaj ok” (Juan 6:60, 63, 66).
Maj tiktemokan tamachtilis ika nejmachkayot
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 6:44
kinualkuis: Maski tajtol griego tein nikan mokepa kemej “kinualkuis” kijtosneki keman se kintilana amichimej ika se matat (Jn 21:6, 11), nejon amo kijtosneki ke Dios “kintilana” taltikpakneminij maski amo kinekiskej. Keman Jesús ika tajtoj nejon xa itech tanemilijtoya Jeremías 31:3, kampa Jiova kiluij ixolal: “Nimitsyoltilanak nouan ika netasojtalis tein amo tekaua” (nikan, Septuaginta no kikui nejon tajtol griego). Juan 12:32 no kijtoua ke Jesús kinyoltilana tataman taltikpakneminij. Biblia kinextia ke Jiova kichijchiuak taltikpaknenkej kemej uelis iselti taixpejpenas. Sejse kiixpejpena ox kineki kitekitilis oso amo (Dt 30:19, 20). Dios kinyoltilana ika netasojtalis akin kipiaj kuali ininyolo (Sl 11:5; Pr 21:2; Hch 13:48). Kichiua ika iyektikatsin espíritu uan ika tein kijtoua Biblia. Tein kijtoua Isaías 54:13, tein ika motajtoua itech Juan 6:45, mochiua iniuan akin toTajtsin kinyoltilana (no xikonita Juan 6:65).
nwtsty notas tein ika se momachtia Jn 6:64
Jesús kimatoya ya de akoni tagat kitemaktis: Jesús ika tajtojtoya Judas Iscariote. Yejua nochi youak kitataujtij iTajtsin achto ke kinixpejpenaskia 12 itatitaniluan (Lu 6:12-16). Kemej tikitaj, yekinika, Judas kitakamatia Dios. Uan no, Jesús kimatia ika tein moijtojka itech Escrituras Hebreas ke se kuali itasojikniuj kitemaktiskia (Sl 41:9; 109:8; Jn 13:18, 19). Uan no, kemej uelia kimatia tein kinemiliayaj uan tein kimachiliayaj taltikpakneminij, keman Judas peuak amo kuali monejnemiltia, Jesús kiitak (Mt 9:4). Kemej Dios ueli kimati tein panos satepan, kimatia ke se kuali itasojikniuj Jesús kitemaktiskia. Sayoj ke, se kinemilis ke ixyetoyaya maj Judas kitemakti Jesús, amo mouikaskia ika ikualneskayouan Dios nion kemej kinpaleuij itekitikauan ne uejkauj.
desde ne achtopa: Nejin tajtol amo kijtosneki keman Judas yolik nion keman Jesús kiixpejpenak kemej itatitanil satepan ke nochi youak kitataujtij Dios (Lu 6:12-16). Nejin kijtosneki keman Judas peuak kinekepilia Jesús uan yejua niman kiitak (Jn 6:70; 13:11; no xikonita 2:24, 25; Apoc 1:1; 2:23). No kinextia ke Judas achto kinemilijkaya tein kichiuas. Tajtol “achtopa” (itech griego arkjé) tataman tein kijtosneki itech Escrituras Griegas. Kemej neskayot, itech 2 Pedro 3:4, tajtol griego tein ompa mokui kijtosneki keman Dios peuak tachijchiua. Maski ijkon, miakpa, kijtosneki sayoj se taman. Kemej neskayot, Pedro kijtoj ke yektikatsin espíritu motalij inintech akin amo katkaj judíos “ijkon keme tejuan techyolpexontij ne achtopa” (Hch 11:15). Itech nejin versículo, Pedro amo ika tajtojtoya keman yolik nion keman kiixtalijkej kemej tatitanil. Ika tajtojtoya Pentecostés itech xiuit 33, keman yektikatsin espíritu peuak kinpaleuia ika se taman tekit tein kichiuaskiaj (Hch 2:1-4). Onkak okseki neskayomej kampa taman tein kijtosneki tajtol “achtopa” itech Lucas 1:2, Juan 15:27 uan 1 Juan 2:7.
24-30 METSTI SEPTIEMBRE
TAMACHTILIS TEIN KIPIA BIBLIA | JUAN 7, 8
“Jesús kiueyitalij uan kiueyichiuak iPopaj”
cf pág. 100 § 5, 6
“Kijtoa in Tajkuilolamatsin de Dios”
5 Jesús kinekia maj akin kikaktoyaj kiajsikamatinij tein kijtosnekia itanojnotsalis. Yejua ika kijtoj: “Notanextililisuan amo ualeuak de nejua notanemililis san. Ta, ualeutok de Notajtsin Dios ten nechualtitanik” (Juan 7:16). No kijtoj: “Ten Nejuatsin nikchiutinemi amo de nejua no tanejnekilis san. Ta, sayo nikijtojtinemi ten Notajtsin Dios nechnextilij” (Juan 8:28). Uan no kijtoj: “Tajtolme tenika namechnojnotstok, yejuan nojonkes amo namechmachtijtok ika por nejua notanauatil san. Ta, Notajtsin Dios ten yetinemi nouan, Yejuatsin ne kichiutinemi imouiskatekiuan” (Juan 14:10). Se taman kemej kinextij ke melauak katka nejon tein kijtoj yejua porin nochipa ika tajtoj iTajtol Dios.
6 Keman kuali timomachtiaj itajtoluan Jesús tein moajsij itech Biblia, tikitaj ke senkis kijtoj oso ika tajtoj tein ijkuiliujtok itech seki amatajkuilolmej tein moajsij itech Escrituras Hebreas. Uelis se kinemilis ke nejin taman amo motelneki, oso aksa xa hasta kijtos keyej amo ika tajtoj nochi amatajkuilolmej tein ijkuak moajsiajya, porin eyi xiuit uan tajko tamachtij uan tanojnotstinemik. Tein melauj, xa kemaj kichiuak. Maj tikelnamikikan ke sayoj moijkuilouani seki taman tein kijtoj uan kichiuak (Juan 21:25). Sayoj moneki seki horas uan ijkon se kitamiixtajtoltis itech Biblia nochi tein Jesús kijtoj. Ika nejin, maski ika sayoj seki horas ueli se kimati itamachtilisuan Dios uan tein kichiuas iTekiuajyo, se kimoujkaita maj ika tajtouani seki amatajkuilolmej tein moajsij itech Escrituras Hebreas. Uan no, Jesús miakpa amo kipiaya amatajkuilolmej. Keman kitemakak itanojnots itech se tepet, ika tajtoj Escrituras Hebreas oso senkis kijtoj seki tajkuilolmej tein ompa moajsij tein kinelnamikia.
w11 15/3 pág. 11 § 19
Maj amo timonejnemiltikan kemej akin amo kitakamatij Dios, ta kemej yejuatsin kineki
19 Maj nochipa tiktakamatikan Jiova. Jesús nochipa kichiuak tein kiyolpaktiaya Dios. Sayoj ke se tonal, keman kiixnamikik se ouijkayot ouij kikisak kichiuas tein iPopaj kinekia. Maski ijkon, senkis kinextij ke iuan takuaujtamatia uan kiluij: “Ma amo mochiua keme nejua nikneki. Ta, ma mochiua keme Tejuatsin tikonmonekiltia” (Luc. 22:42). Maj timotajtanikan: “¿Niktakamati Dios maski kemansa nechouijmaka?”. Komo amo tiktakamatij, amo tikpiaskej nemilis nochipaya. Maj tikelnamikikan ke moneki senkis tiktakamatiskej, porin yejuatsin techmakak tonemilis uan nochi tein tapaleuia maj tiyoltokan (Sal. 95:6, 7). Motelneki tiktakamatiskej Dios. Sayoj ijkon uelis tikyolpaktiskej.
Maj tiktemokan tamachtilis ika nejmachkayot
w07 1/2 pág. 6 § 4
¿Keyej moneki tikijtoskej tein melauak?
¿Toni neskayot kikauak Jesucristo? Se tonal, sekin akin amo iuan takuaujtamatiaj kiluijkej: “Xikisa de nikan Galileajkopaka uan xiyo ne Judeajkopaka”. Jesús kinnankilij: “Xiyakan namejuan, nokniuan, xiiluititij. Nejua amo niyas niiluititiu porin ayamo ejkok ne hora kuak moneki nimotenextilis”. Satepan, Jesús kemaj yajki Judea iluitito ompa Jerusalén. ¿Keyej ijkon kinnankilij? Porin yejuan amo kinnamikia kimatiskej nochi tein yaya kichiuati. Yejua ika, maski Jesús amo kinkajkayauak, amo senkis kiniluij tein yaya kichiuati uan nejon tapaleuij maj amo semi kijtakouanij yejua oso imomachtijkauan. Keman tatitanil Pedro ika tajtoj Jesús, kijtoj: “Cristo amo teyika motajtakolmakak uan amo no keman tekajkayauak” (Juan 7:1-13; 1 Pedro 2:22).
nwtsty nota tein ika se momachtia Jn 8:58
niyetoni: Judíos akin kiixnamikiaj Jesús kinekiaj kitetemaskej porin maski amo kipiaya cincuenta xiujmej, kijtoj ke ‘kitak ya ne Abraham’ (Jn 8:57). Ika tein Jesús tanankilij kiteajsikamatiltij ke achto ke ualaskia taltikpak uan ke Abrahán yoliskia, katka se ángel semi chikauak akin nemia iluikak. Sekin kijtouaj ke nejin versículo kinextia ke Jesús yejua Dios. Kijtouaj ke tajtol griego egó eimí, yejua se tajtol kemej itech Septuaginta mokepak Éxodo 3:14 kampa Dios moixnextia, uan kijtouaj ke nejin ome tajkuilolmej moneki sayoj se taman moajsikamatis. Sayoj ke itech nejin versículo, tajtol griego eimí peuak “achto ke Abrahán moajsiskia” uan ayamo tamia. Yejua ika, taixejekol maj mokepa kemej “niyetoni” uan amo “Niyetok”. Itech miak Biblias tein yankuixtok uan tein uejkaujya moijkuilojkej, no mokuij tajtolmej tein kiteajsikamatiltiaj “niyetoni”. Uan no, tajtol griego eimí no ixnesi itech Juan 14:9, kampa Jesús kijtoj: “Felipe, melau uejkauak ya mouan niyetinemik (tejuan tiktalilijkej cursivas). Uan, ¿keye hasta axkan ayamo tinechyekixmati?”. Itech miak Biblias no ijkon mokepa nejin tajtol, tein kinextia ke itech seki versículos, ueli se kikepa tajtol eimí kemej “niyetoni” (uelis tikonitas okachi neskayomej itech tajtol griego uan keniuj mokepkej itech Lu 2:48; 13:7; 15:29; Jn 1:9; 5:6; 15:27; Hch 15:21; 2Co 12:19; 1Jn 3:8). Uan no, tein Jesús kimelauak itech Juan 8:54, 55 kinextia ke yejua amo keman kinekik kiteajsikamatiltis ke yejua uan iPopaj sayoj se.