Ongiini u na okutokola shoka shi li mondjila naashoka sha puka?
OLYE e na uuthemba wokutula po omithikampango dhaashoka shi li mondjila naashoka sha puka? Epulo ndyoka olya li lya pulwa petameko lyondjokonona yaantu. Pambo lyOmbimbeli Genesis, Kalunga okwa hogolola omuti gumwe ngoka gwa li gwa mena moshikunino shaEden gu kale “[omuti] gwokudhimbulula uuwanawa nuuwinayi.” (Genesis 2:9) Kalunga okwa lombwele aaihokani yotango kaaya lye oshiyimati shokomuti ngoka. Ihe omutondi gwaKalunga, Satana Ondiaboli, okwa ti kutya ngele oya li komuti ngoka, omeho gawo otaga “tonata” noya li taya “fe Kalunga okudhimbulula—okutseya—uuwanawa nuuwinayi.”—Genesis 2:16, 17; 3:1, 5; Ehololo 12:9.
Adam naEva oya li ye na okuninga etokolo—kutya oye na mbela okutaamba ko omithikampango dhaKalunga dhi na ko nasha nuuwanawa nuuwinayi nenge oye na okulandula dhawo yene? (Genesis 3:6) Oya hogolola okwaavulika kuKalunga nokulya komuti. Okuninga ngawo okwa li tashi ti shike? Mokutinda okusimaneka omangambeko ngoka Kalunga e ya tulila po, oya ti kutya yo noluvalo lwawo otaya ka kala ye li nawa mokutula po omithikampango dhawo yene dhaashoka shi li mondjila naashoka sha puka. Aantu oye shi pondola ngiini sho ya kambadhala okulongitha oonkondo ndhika dha fa dhaKalunga?
Omadhiladhilo ga yoolokathana
Konima yokutalulula omalongo gaafilosofi ya tseyika nawa momathelemimvo agehe, oEncyclopædia Britannica otayi ti kutya okuza pethimbo lyomufilosofi Omugreka Socrates sigo omethelemimvo eti-20, opwa li pu na “oompata ndhoka dha ningwa olundji shi na ko nasha nokutya uuwanawa oshike nonokutya omithikampango dhaashoka shi li mondjila naashoka sha puka odhini.”
Pashiholelwa, Aasophist oya li ongundu ya tseyika nawa yaalongi Aagreka methelemimvo etitano K.E.N. Oya longo kutya omithikampango dhaashoka shi li mondjila naashoka sha puka odha li dhu uthwa komadhiladhilo ge holike apuhe. Omulongi gumwe gwomuyo okwa ti: “Shaashoka oshilando kehe sha tala ko shi li shu uka nenge shi li nawa, oshi li shu uka noshi li nawa koshilando shoka, ngele osho tashi dhiladhila ngawo.” Pamuthika nguka, oyendji otaya ka dhiladhila kutya iilonga yimwe kaayi li pauyuuki inayi puka, molwashoka oyendji momudhingoloko gwawo nenge ‘moshilando’ shawo otashi vulika haye yi longo.
Immanuel Kant, omufilosofi a tseyika nawa gwomethelemimvo eti-18, okwa popi sha shi ili. Oshifokundaneki Issues in Ethics otashi ti: “Immanuel Kant nayalwe ngaashi ye . . . oyu ukitha eitulomo kuuthemba womuntu okuninga omahogololo ge mwene.” Paufilosofi waKant, kutya nduno omuntu ota longo iilonga yimwe kaayi li pauyuuki nenge itee shi ningi, oshi ikolelela thiluthilu kuye mwene. Ke na okweetha omadhiladhilo goyendji ogo ga tokole omithikampango dhe.
Omadhiladhilo ge holike apuhe oge shi mbela okwiinekelwa?
Aantu yamwe otashi vulika taya dhiladhila kutya okukala omuyuuki oshi li uugoya. Ihe omadhiladhilo ge holike apuhe kage shi okwiinekelwa. Pashiholelwa, ando owa li wa kala muulipamwe moka oyendji yi itaala kutya okuyamba po aanona osha taambwa ko, ngaashi omaulipamwe gamwe nale ga li ga dhiladhila, shika mbela ando otashi shi ningi oshiwanawa okuninga? (2 Aakwaniilwa 16:3) Ongiini ando owa li wa valelwa muulipamwe mboka wa tala ko okulya onyama yaantu shi li oshinima oshiwanawa? Mbela shoka ando otashi ti kutya okulya onyama yomuntu inashi puka shili? Ngele oshinima oshi holike apuhe, itashi ti kutya oshi li mondjila. Nale Ombimbeli oya londodhele shi na ko nasha nomwigo ngoka tayi ti: “Ino [lambalala] ongundu onene, u longe uuwinayi.”—Eksodus 23:2.
Jesus Kristus okwa popi etompelo lilwe lyokukala twa kotokela okutaamba ko omadhiladhilo ge holike apuhe ge tu wilike shi na ko nasha naashoka shi li mondjila naashoka sha puka. Okwa tula Satana pomutenya kutya oye “omupangeli guuyuni.” (Johannes 14:30; Lukas 4:6) Satana oha longitha ondondo ye opo a hongolole “evi alihe.” (Ehololo 12:9) Onkee ano ngele to tokola shoka shi li mondjila naashoka sha puka shi ikolelela owala kwaashoka shi holike apuhe, otashi vulika to taamba ko etaloko lyaSatana li na ko nasha nuuyogoki wopamikalo, nosha yela kutya shika otashi ke eta oshiponga.
Mbela oto vulu okwiinekela etokolo lyoye mwene?
Mbela kehe gumwe oku na okutokola kuye mwene shoka shi li mondjila naashoka sha puka? Ombimbeli otayi ti: “Ino inekela oondunge dhoye mwene.” (Omayeletumbulo 3:5) Omolwashike? Omolwaashoka aantu ayehe oya thigulula epuko lyontumba ndyoka tali vulu okugoyokitha etokolo lyawo. Sho Adam naEva ya tukuluthile Kalunga oshipotha, oya taamba ko omithikampango dhokwiihola dhomugwaaleki Satana noye mu hogolola a kale he yawo yopambepo. Opo nduno oya taambekidha koluvalo lwawo epuko ndyoka—omutima omufundjaelela ngoka tagu vulu okutseya shoka shi li mondjila ihe ogu na egamo okulalakanena shoka sha puka.—Genesis 6:5; Aaroma 5:12; 7:21-24.
OEncyclopædia Britannica mokukundathana elongo lyuuyogoki wopamikalo otayi ti: “Itashi kumitha ngele aantu ye shi shoka shi li mondjila okuninga ihe pehala lyaashono otaya tsikile okuninga shoka shi li nawa kuyo. Okupa aantu ya tya ngaaka omatompelo gokuninga shoka shi li mondjila osha li uupyakadhi uunene u na ko nasha nuuyogoki wopamikalo miilongo yimwe ya putuka.” Ombimbeli otayi shi popi komukalo nguka tayi ti: “Omwenyo gwo gwene omufundjaelela [guulunde] shaa shoka nogwa pilaala; olye ta vulu oku gu tseya?” (Jeremia 17:9) Mbela oto inekele gumwe ngoka a tseyika omufundjaelela nokwa pilaala?
Dhoshili, nokuli naamboka inaayi itaala Kalunga otaya vulu okwiihumbata pamukalo gu li nawa nokukala nomithikampango tadhi longo nodhi shi okusimanekwa dhi na ko nasha nuuyogoki wopamikalo. Ihe olundji omakotampango omawanawa ngoka ge li moompango dhawo otagu ulike owala omithikampango dhopamikalo dhOmbimbeli. Nonando aantu ya tya ngaaka otaya vulu okutinda kutya oku na Kalunga, omadhiladhilo gawo otagu ulike kutya otaya vulu okuulika paunshitwe uukwatya waKalunga. Shoka otashi ulike kutya ngaashi Ombimbeli tayi holola, omuntu okwa shitwa petameko “oshifetha shaKalunga.” (Genesis 1:27; Iilonga 17:26-28) Omuyapostoli Paulus ota ti: “[Ohaa] holola ngeyi nokutya, iilonga yompango oya shangelwa moomwenyo dhawo.”—Aaroma 2:15.
Dhoshili, oshi li oshinima shimwe okutseya shoka shi li mondjila, ihe oshi li oshinima shilwe ishewe okukala tu na oonkondo okuninga shoka shi li mondjila. Mbela ongiini gumwe ta vulu okukala e na oonkondo ndhoka dha pumbiwa? Molwaashoka iilonga otayi inyengithwa komutima, okukala u na ohole yokuhola Omunyoli gwOmbimbeli, Jehova Kalunga, otaku vulu okukwathela omuntu a kale e na oonkondo ndhoka.—Epsalmi 25:4, 5.
Mona oonkondo okulonga shoka oshiwanawa
Onkatu yotango mokwiilonga okuhola Kalunga oyo okumona kutya iipango ye oyi li pandjele notayi longo. Omuyapostoli Johannes ota ti: “Ohole yokuhola Kalunga oyo ndjika, sho hatu dhiginine iipango ye. Niipango ye kayi shi iidhigu.” (1 Johannes 5:3) Pashiholelwa, Ombimbeli oyi na omayele taga longo ngoka taga vulu okukwathela aagundjuka ya mone shoka shi li mondjila naashoka sha puka uuna taya tokola ngele oye na okunwa iikolitha, okulongitha iingangamithi, nenge okuya momilalo komeho yondjokana. Ombimbeli otayi vulu okukwathela aaihokani ya mone nkene taya vulu okukandula po okwaatsakumwe, notayi vulu okupa aavali omisindalandu dhi na ko nasha nokuputudha aanona.a Ngele omithikampango dhopamikalo dhOmbimbeli tadhi longithwa, otadhi kwatha aagundjuka nosho wo aakuluntu, kapu na mbudhi kutya eputuko lyawo lyopankalathano nenge lyopamuhoko olini nenge kutya omuthika gwawo gwelongo oguni.
Ngaashi naanaa okulya iikulya hayi palutha taku ku pe oonkondo dhokulonga iilonga, okulesha Oohapu dhaKalunga otaku ku pe oonkondo okukala pamithikampango dhe. Jesus okwa faathanitha oohapu dhaKalunga noshikwiila shoka tashi kaleke po omwenyo. (Mateus 4:4) Okwa ti wo: “Iikulya yandje oyo mbika, ndi longe ehalo lyaanguka a tumu ndje.” (Johannes 4:34) Okwiipalutha noohapu dhaKalunga okwa kwathele Jesus a vule okukondjitha omamakelo nokuninga omatokolo goondunge.—Lukas 4:1-13.
Tango, otashi vulika u mone oshidhigu okupalutha omadhiladhilo goye nOohapu dhaKalunga nokutaamba ko omithikampango dhe. Ihe dhimbulukwa kutya sho wa li omugundjuka, otashi vulika wa li kuu hole omulyo gwiikulya mbyoka iiwanawa kungoye. Opo u koke u na oonkondo, owa li u na okwiilonga okukala u hole iikulya mbyoka iiwanawa. Komukalo gwa faathana, otashi vulika tashi ku pula ethimbo okwiilonga okukala u hole omithikampango dhaKalunga. Ngele to dhiginine oku shi ninga, oto ka kala u dhi hole noto kala wa kola pambepo. (Epsalmi 34:9; 2 Timoteus 3:15-17) Oto ki ilonga okwiinekela Jehova noto ka kala wi inyengithwa u “gwanithe uuwanawa.”—Epsalmi 37:3.
Dhoshili, esiku kehe oho ningi omahogololo omashona nomanene ge na ko nasha nuuyogoki wopamikalo. Onkee ano Ombimbeli otayi ku londodha tayi ti: “Inekela Omuwa noku mu inekelitha omwenyo gwoye, ngoye ino inekela oondunge dhoye mwene. Moondjila dhoye adhihe mu dhimbulukwa, oye note ku yelekanithile omapola goye.” (Omayeletumbulo 3:5, 6) Okwiilonga okwiinekela Jehova itaku ku kwathele owala ngashingeyi ihe otaku ku pe wo ompito okukala nomwenyo sigo aluhe, molwaashoka ondjila yevuliko kuJehova Kalunga otayi fala komwenyo.—Mateus 7:13, 14.
[Enyolo lyopevi]
a Omayele taga longo ga za mOmbimbeli ge na ko nasha naashika nosho wo niipalanyolo yilwe ya simana otaga adhika membo Questions Young People Ask—Answers That Work nosho wo The Secret of Family Happiness, ga nyanyangidhwa kOonzapo dhaJehova.
[Oohapu dha simana pepandja 5]
Omadhiladhilo ge holike apuhe otaga vulu okunwethwa mo koombepo ihaadhi monika
[Omathano pepandja 4]
Mondjokonona ayihe, aafilosofi oya kala nokutompathana shi na ko nasha naashoka shi li mondjila naashoka sha puka
SOCRATES
KANT
CONFUCIUS
[Omadhina gaathaneki]
Kant: From the book The Historian’s History of the World; Socrates: From the book A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea