Iileshomwa moka mwa za omayamukulo gomapulo ngoka ge li mokafo Onkalamwenyo yopaKriste niilonga yetu yokuuvitha
5-11 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | EKSODUS 31–32
“Yandeni iikalunga”
(Eksodus 32:1) Aantu sho ya mono Moses a kala ko kondundu inaa za ko, oya gongalele Aaron e taa ti kuye: “Katu shi wo tuu shoka sha adha omulumentu nguka Moses, ngoka e tu tembudha muEgipiti; tu ningila kalunga e tu kwatele komeho.”
Lalakanena uukuluntu wopambepo, oshoka “esiku enene lyOmuwa oli li popepi”
11 Otashi vulu okukala eshongo okutula miilonga shoka wi ilonga mOmbiimbeli, unene tuu ngele oonkalo odha nayipala. Pashiholelwa, konima owala sho Jehova a li a mangulula Aaisraeli muupika wAaegipiti, Aaisraeli “oya ngungutulile Moses” noya kala ‘nokuhinda Omuwa.’ Oshike sha li sha etitha oompata ndhoka? Omolwaashoka oya li ye na ompumbwe yomeya gokunwa. (Eks. 17:1-4) Konima yoomwedhi mbali lwaampono okuza sho Aaisraeli ya li ya ningi ehangano naJehova noya li ya zimine kutya otaya ka gwanitha po “ayihe mbyoka Omuwa a popi,” oya li ya taaguluka oompango dhaKalunga sho ya li ya tameke okulongela iikalunga. (Eks. 24:3, 12-18; 32:1, 2, 7-9) Mbela Aaisraeli oya li ya kwatwa kuumbanda sho ya mono Moses a kala ko kondundu yaSinai hoka a li a ka pewa omalombwelo? Nenge pamwe oya li taya dhiladhila kutya Aayamaleki otaye ke ya ponokela ishewe omanga Moses kee po, ngoka a li e ya kwathele ya sindane sho a li a yelutha omaako ge pethimbo lyolugodhi lwa tetekele? (Eks. 17:8-16) Kashi na nduno mbudhi kutya etompelo lyawo olini, Aaisraeli kaya li ya “hala okuvulika.” (Iil. 7:39-41) Paulus okwa li a ladhipike Aakriste ya ‘lalakanene’ okuyanda okukala ‘itaaya vulika ngashika’ Aaisraeli sho ya li ya tila okuya mEvi lyEuvaneko. — Heb. 4:3, 11.
(Eksodus 32:4-6) Oye okwa taamba omagola nokwe ga hemuna e ga tula montelekelo e te ga tholoma ontana yoshingoli. Aantu oya popi ya ti: “Israel, kalunga koye oye ngu e ku tembudha muEgipiti!” 5 Aaron sho e shi mono, okwa tungile oshiyambelo komeho gontana yoshingoli e ta ti: “Ongula esiku lyoshituthi shOmuwa.” 6 Aantu oya meneka ongulangula noya yamba omafikilondjambo nomakwatathanondjambo. Oya kuutumba ya lye e taa nu noya thikama ya dhane.
Vulika kuKalunga wu ka mone uuwanawa momauvaneko ge
12 Jehova okwa li a tameke nziya okugwanitha po shoka u uvanekela Aaisraeli. Okwa li a langeke po aayambi mboka ya li haya yakula metsalihangano opo aantu aalunde ya vule oku mu galikana. Ihe Aaisraeli oya li ya dhimbwa kutya oyi iyapulila Kalunga, oshinima shoka sha li sha “geyitha Kalunga kaIsraeli omuyapuki.” (Eps. 78:41) Pashiholelwa, Aaisraeli oya li ya geye noya tameke okukanitha eitaalo muKalunga, sho Moses a li ta pewa omalombwelo kOndundu Sinai. Oya li taya dhiladhila nokuli kutya Moses okwe ya ekelahi. Onkee ano, oya li ya tholoma ontana yoshingoli, e taya lombwele aantu taya ti: “Israeli, kalunga koye oye ngu e ku tembudha muEgipiti!” (Eks. 32:1, 4) Opo nduno oya ningi oshituthi shoka ya li yi ithana ‘oshituthi shOMUWA’ aniwa e tayi inyongamene nokuningila oshikalunga shoka sha ningwa komuntu omafikilondjambo. Sho Jehova a mono shono ya ningi, okwa lombwele Moses a ti: “[Aaisraeli] oye etha ondjila ndjoka nde ya lombwele ye yi lambe.” (Eks. 32:5, 6, 8) Shi yemateka, oshigwana shaIsraeli osha kala nokuningila Kalunga omauvaneko, ihe osha kala noku ga teya. — Num. 30:2.
(Eksodus 32:9, 10) Omuwa okwa ti ishewe kuMoses: “Aantu mbaka onde ya tala, oyo aatangalali. 10 Ano ngashingeyi etha ndje, ndi ya geele. Otandi ya kombo po, ihe ngoye otandi ku ningi oshigwana oshinene.”
‘Olye a gama kombinga yaJehova?’
14 Aaisraeli oya li ye shi kutya okulongela iikalunga eyono lya kwata miiti kuJehova. (Eks. 20:3-5) Ihe konima oya tameke okulongela ontana yoshingoli. Nonando oya li ya katuka onkatu ndjoka ombwinayi, Aaisraeli oya li taya dhiladhila kutya natango oya gama kuJehova. Omolwashike tatu tile ngawo? Omolwaashoka Aaron okwa li a popi kutya okulongela ontana ndjoka oku li ‘oshituthi shOmuwa.’ Jehova okwi inyenge ngiini? Molwaashono osha li she mu uvitha nayi, okwa lombwele Moses kutya aantu “oya yono” yo ‘oye etha ondjila ndjoka e ya lombwele.’ Jehova okwa li a “geele” noonkondo oshigwana shaIsraeli nokwa li nokuli ta dhiladhila oku shi komba po ashihe. — Eks. 32:5-10.
Konga omaliko mOmbiimbeli
(Eksodus 31:17) Olyo endhindhiliko lyaaluhe pokati ketu nAaisraeli, oshoka ongame, Omuwa, nda shiti egulu nevi momasiku gahamano nomesiku etiheyali onda zimbuka e tandi vululukwa.”
‘Opu na ethimbo’ lyokulonga nolyokuvululukwa
4 Mbela sho Jehova naJesus ye tu tulila po iiholelwa yokulonga nuudhiginini, otashi ti inatu pumbwa tu vululukwe po? Hasho nando. Jehova iha vulwa nando, onkene ina pumbwa okuvululukwa. Ihe Ombiimbeli otayi ti kutya konima sho a shiti egulu nevi, okwa ‘zimbuka e ta vululukwa’ po. (Eks. 31:17) Nonando ongawo, shoka otashi ti kutya sho Jehova a mana okushita, okwa kutha ethimbo a nyanyukilwe shoka a shita. Jesus okwa li a longo nuudhiginini, sho a li kombanda yevi. Nonando ongawo, okwa li a kongo ethimbo a vululukwe po noku lye pamwe nookuume ke. — Mat. 14:13; Luk. 7:34.
(Eksodus 32:1, 2) Aantu sho ya mono Moses a kala ko kondundu inaa za ko, oya gongalele Aaron e taa ti kuye: “Katu shi wo tuu shoka sha adha omulumentu nguka Moses, ngoka e tu tembudha muEgipiti; tu ningila kalunga e tu kwatele komeho.” 2 Aaron okwa ti kuyo: “Kuthii mo omagola goshingoli ngoka ga zalwa momakutsi kaakiintu nokaana yeni aamati naakadhona, mu ga etele ndje.”
(Eksodus 32:7-9) Omuwa okwa lombwele Moses a ti: “Londoloka u ye pohi, oshoka aantu yoye mboka wa tembudha muEgipiti, oya yono noye ekelehi ndje. 8 Oye etha ondjila ndjoka nde ya lombwele ye yi landule; oyi iningile ontana ya tholomwa moshingoli noye yi simaneke noku yi yambela omayambo. Otaa ti, oyo kalunga kawo, ngoka e ya tembudha muEgipiti.” 9 Omuwa okwa ti ishewe kuMoses: “Aantu mbaka onde ya tala, oyo aatangalali.
Lalakanena uukuluntu wopambepo, oshoka “esiku enene lyOmuwa oli li popepi”
11 Otashi vulu okukala eshongo okutula miilonga shoka wi ilonga mOmbiimbeli, unene tuu ngele oonkalo odha nayipala. Pashiholelwa, konima owala sho Jehova a li a mangulula Aaisraeli muupika wAaegipiti, Aaisraeli “oya ngungutulile Moses” noya kala ‘nokuhinda Omuwa.’ Oshike sha li sha etitha oompata ndhoka? Omolwaashoka oya li ye na ompumbwe yomeya gokunwa. (Eks. 17:1-4) Konima yoomwedhi mbali lwaampono okuza sho Aaisraeli ya li ya ningi ehangano naJehova noya li ya zimine kutya otaya ka gwanitha po “ayihe mbyoka Omuwa a popi,” oya li ya taaguluka oompango dhaKalunga sho ya li ya tameke okulongela iikalunga. (Eks. 24:3, 12-18; 32:1, 2, 7-9) Mbela Aaisraeli oya li ya kwatwa kuumbanda sho ya mono Moses a kala ko kondundu yaSinai hoka a li a ka pewa omalombwelo? Nenge pamwe oya li taya dhiladhila kutya Aayamaleki otaye ke ya ponokela ishewe omanga Moses kee po, ngoka a li e ya kwathele ya sindane sho a li a yelutha omaako ge pethimbo lyolugodhi lwa tetekele? (Eks. 17:8-16) Kashi na nduno mbudhi kutya etompelo lyawo olini, Aaisraeli kaya li ya “hala okuvulika.” (Iil. 7:39-41) Paulus okwa li a ladhipike Aakriste ya ‘lalakanene’ okuyanda okukala ‘itaaya vulika ngashika’ Aaisraeli sho ya li ya tila okuya mEvi lyEuvaneko. — Heb. 4:3, 11.
Elesho lyOmbiimbeli
(Eksodus 32:15-35) Moses okwa punguluka e ta londoloka ko kondundu a humbata iipelende yomamanya yiipango ya nyolwa koombinga adhihe mbali. 16 Kalunga oye mwene a hongo iipelende mbika e ta takele mo iipango. 17 Josua oku uvu ombuyagano yaantu, sho taa kudhile e ta ti kuMoses: “Ondu uvite onkugo yolugodhi montanda.” 18 Moses okwa ti: “Ewi ndika kali shi lyekaluluko lyekandanga lyesindano nenge lyaamboka taa kugu sho ya sindika, ondu uvite ewi lyaantu taa imbi meziminathano.” 19 Ano Moses sho a hedha kontanda e ta mono ontana naantu nkene taa dhana, ondjahi ye oya hwama. Oye nokwe ekelehi iipelende mbyoka a li a humbata e te yi tatulile mpoka ponyonga yondundu. 20 Okwa kutha ontana ndjoka ye yi hambula e te yi lungunitha po momulilo e tayi ningi omutoko, ngoka a pilulile momeya e te ga nwetha Aaisraeli. 21 Okwa ti kuAaron: “Aantu mbaka oye ku ningi shike, sho we ya etele eyono enene li thike mpano?” 22 Aaron okwa yamukula a ti: “Ino geela ndje, mwene gwandje, ou shi shi naanaa kutya aantu mbaka aawinayi shili. 23 Oya lombwele ndje ya ti: ‘Katu shi wo shoka sha adha omulumentu nguka Moses, ngoka e tu tembudha muEgipiti; tu ningila kalunga e tu kwatele komeho.’ 24 Onde ya indile, ye etele ndje iingoli yawo, mbyoka ye yi ikutha e taye yi etele ndje. Onde yi tula meziko e tamu zi ihe ontana ndjika.” 25 Moses okwa mono kutya aantu oya tangalala, oshoka Aaron okwe ya ethele etangalalo, ya ninge ekugililo kaatondi yawo. 26 Moses okwa thikama muuyanda wontanda e ti igidha ta ti: “Shaa ngoka a gama kOmuwa, ne ye kungame.” Aalevi ayehe noye mu gongalele, 27 e ta ti kuyo: “Omuwa, Kalunga kaIsrael, ta ti: ‘Omulumentu kehe na zale egongamwele lye ponto, ye a ye moontanda okuza posheelo shika sigo okoshikwawo nokudhipaga shaa ngoka, ngele omumwayina nenge kuume ke nenge omushiinda.’” 28 Aalevi oya vulika noya dhipaga po aalumentu ye thike pomayuvi gatatu esiku ndyoka. 29 Moses okwa ti kAalevi: “Nena omwi iyapula ne yene mwa ningi aayambi mokulongela Omuwa, sho mwa dhipaga aana yeni aamati naamwanyoko aalumentu, onkee Omuwa te mu yambeke.” 30 Esiku lyanofu Moses okwa lombwele aantu a ti: “Omwa yono nayi. Ano ngashingeyi otandi londo ndi ye kOmuwa kondundu, pamwe tandi ningile wo tuu eyono lyeni epopilokwatathano.” 31 Moses okwa shuna kOmuwa e ta ti: “Aantu mbaka oya yono nayi. Oyi iningile kalunga koshingoli. 32 Dhima po oondjo dhawo; ihe ngele nani hasho, dhima ndje mo shila membo lyoye moka wa nyolele aantu yoye.” 33 Omuwa okwa yamukula a ti: “Ngoka a yono kungame, oye tandi dhimi mo membo lyandje. 34 Ngashingeyi inda u ka fale aantu kehala ndyoka nde ku lombwele. Tala, omuyengeli gwandje ote ku kwatele komeho, ihe esiku tandi ke ya adha, otandi ya geelele ondjo yawo.” 35 Omuwa nokwa tumu oshivu maantu, oshoka oya thiminikile Aaron e ya hambulile ontana.
12-18 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | EKSODUS 33–34
“Uukwatya waJehova uuwanawa”
(Eksodus 34:5) Omuwa okwa kulukile ko e li moshikogo e ta thikama pamwe naye nokwa tumbula edhina lye, Omuwa.
it-2-E ep. 466-467
Edhina
Eshito otali holola kutya olya shitwa kuKalunga, ihe itali holola edhina lye. (Eps 19:1; Rom 1:20) Opo omuntu a tseye edhina lyaKalunga, ke na owala okutseya edhina ndyoka, ihe iinima oyindji. (2Ondjal 6:33) Osha kwatela mo okutseya Omuntu ngoka, ano omalalakano ge, iilonga ye nosho wo uukwatya we ngaashi ya popiwa mOohapu dhe. (Yelekanitha 1Aak 8:41-43; 9:3, 7; Neh 9:10.) Shika oshu ulikwa monkalo yaMoses, omulumentu ngoka a li ‘e shiwike kedhina’ kuJehova, ano e mu shi nawanawa. (Eks 33:12) Moses okwa li e na uuthembahenda wokumona eadhimo lyaJehova noku ‘uvu wo edhina lyaJehova tali tumbulwa.’ (Eks 34:5) Edhina ndyoka nonando olya li lya tumbulwa tali endululwa, oohapu ndhoka odha li tadhi popi kombinga yuukwatya we niilonga ye. Otadhi ti: “Ongame Omuwa, ongame Kalunga omunamutimahenda, omunalukeno nomutalanteni, ihandi geye mbala nondu udha esilohenda nuudhiginini. Ohandi dhiginine ohole yandje koluvalo lwomayuvi note dhimi po uukolokoshi omayono noondjo, ihe itandi etha okugeela omayono goohe koyana nokaatekulu sigo oluvalo olutitatu nolutine.” (Eks 34:6, 7) Sha faathana, eimbilo lyaMoses ndyoka li na oohapu “otandi uvitha edhina [“lyaJehova,” NW],” nalyo otali popi kombinga yankene Kalunga u ungaunga nAaisraeli nosho wo kombinga yuukwatya we. — Deut 32:3-44.
(Eksodus 34:6) Omuwa okwa piti koshipala she ti igidha ta ti: “Ongame Omuwa, ongame Kalunga omunamutimahenda, omunalukeno nomutalanteni, ihandi geye mbala nondu udha esilohenda nuudhiginini.
w09-E 5/1 ep. 18, okat. 3-5
Uuna Jehova a li i ipopi ye mwene
Oshinima shotango shoka Jehova a li a holola kombinga ye mwene osho kutya oye “Kalunga omunamutimahenda nomunalukeno.” (Ovelise 6) Omulongwantu gumwe okwa popi kutya oshitya shOshihebeli shoka sha tolokwa “omunamutimahenda” otashi ulike kuukwatya waKalunga “wohenda, wa fa mboka he ha ulukile oyana.” Oshitya shoka sha tolokwa “omunalukeno,” osha faathana noshityalonga shoka “tashi ulike kokukwathela omuntu e li mompumbwe te shi ningi tashi zi komutima.” Osha yela kutya Jehova okwa hala tu tseye kutya oha sile oshimpwiyu aalongeli ye ngaashi omuvali ha sile oshimpwiyu oyana, ano ohe shi ningi pahole noha kala lela e na ko nasha noompumbwe dhawo. — Episalomi 103:8, 13.
Oshikwawo, Jehova okwa ti iha “geye mbala.” (Ovelise 6) Ke na egamo lyokugeela aapiya ye yokombanda yevi. Pehala lyaashono, ohe yi idhidhimikile, ohe ya dhimine po omanga e ya pa ompito yi itedhulule. — 2 Petrus 3:9.
Kalunga okwa tsikile ko a ti kutya ‘oku udha esilohenda noshili.’ (Ovelise 6, yelekanitha NW) Ohenda nenge ohole nuudhiginini, owo uukwatya wu na ondilo mboka Jehova ha ulike a ningithe pokati ke noshigwana she pu kale ekwatathano lya kola nolyaaluhe. (Deuteronomium 7:9) Jehova oku li wo onzo yoshili. Iha mbembeleke aantu ye iha mbembelekwa. Molwaashoka oye “Kalunga koshili, NW,” otatu vulu okukala twi itaala thiluthilu kehe shimwe ta popi, mwa kwatelwa omauvaneko ge ge na ko nasha nonakuyiwa. — Episalomi 31:5.
(Eksodus 34:7) Ohandi dhiginine ohole yandje koluvalo lwomayuvi note dhimi po uukolokoshi omayono noondjo, ihe itandi etha okugeela omayono goohe koyana nokaatekulu sigo oluvalo olutitatu nolutine.”
w09-E 5/1 ep. 18, okat. 6
Uuna Jehova a li i ipopi ye mwene
Oshili yilwe ya dhenga mbanda ndjoka Jehova a hala tu tseye kombinga ye, oyo kutya oha dhimi po “omayono noondjo.” (Ovelise 7) Okwi ilongekidha ‘okudhimina po’ aayoni mboka yi iyela ombedhi. (Episalomi 86:5) Ihe nonando ongawo, ihi ipwililikile uuwinayi. Okwa yelitha a ti kutya ‘ihe etha ina geela aayoni.’ (Ovelise 7) Kalunga ngoka omuyapuki nomuyuuki, ite etha inaa geela aantu mboka haya yonene owina. Masiku nenge konima yethimbo otaya ka mona iilanduliko yomayono gawo.
Konga omaliko mOmbiimbeli
(Eksodus 33:11) Omuwa okwa li ha popi naMoses koshipala noshipala, naanaa ngaashi omuntu ta popi nakuume ke. Opo ihe Moses ota shuna montanda. Ihe omugundjuka omuyakuli gwe, Josua yaNun, okwa kala metsalihangano ina za mo.
(Eksodus 33:20) Itandi etha u tale oshipala shandje, molwaashoka kaku na ngoka ta tala ndje e ta kala e na omwenyo,
Omanenedhiladhilo okuza membo lyaEksodus
33:11, 20 — Kalunga okwa popi ngiini naMoses ‘oshipala noshipala’? Uutumbulilo mbuka otau ulike koonkundathana pokati kakuume nakuume mboka ye na ekwatathano lyopothingo. Moses okwa popi nomukalelipo gwaKalunga nokwa mono omayele okuza kuJehova okupitila momukalelipo ngono. Ihe Moses ina mona Jehova, oshoka ‘kaku na omuntu ta kala e na omwenyo ngele ta mono Kalunga.’ Dhoshili, Jehova haye mwene a popi naMoses. Aagalati 3:19 otaya ti kutya Ompango oya li “ya dhikithwa aayengeli noya gandjwa moshikaha shomuyakuli.”
(Eksodus 34:23, 24) “Aalumentu ayehe oye na okuholoka lutatu momumvo kehe koshipala shOmuwa, Kalunga kalsrael. 24 Otandi ke ku tidhila po iigwana nokutaandelitha oshilongo shoye, nokape na ngoka ta ka haluka evi lyoye, sho to ka holoka koshipala shOmuwa, Kalunga koye, lutatu momumvo.
w98 9/1 ep. 20, okat. 5
Sa oshimpwiyu wu kale wa pititha komeho iinima mbyoka ya simana!
Omulumentu kehe Omuisraeli nosho wo omulumentu ngoka e ya mo mevi lyawo, okwa li a lombwelwa a holoke koshipala shaJehova lutatu momumvo kehe. Omitse dhomaukwanegumbo ogendji odha ningi omalongekidho opo aakiintu naanona ya ye pamwe nadho, molwaashoka odha tseya kutya uukwanegumbo awuhe otawu ka mona uuwanawa pambepo poompito dha tya ngawo. Ihe olye a li ta ka gamena omagumbo gawo nosho wo omapya gawo kaatondi sho omaukwanegumbo ga za po? Jehova oku uvaneke a ti: ‘Kape na ngoka ta ka haluka evi lyoye, sho to ka holoka koshipala shOmuwa, Kalunga koye, lutatu momumvo.’ (Eksodus 34:24) Osha li tashi pula eitaalo kAaisraeli okwiitaala kutya ngele oya pititha iinima yopambepo komeho, iinima yopamaliko itayi ke ya pitilila po. Mbela Jehova okwa li ngaa shili a gwanitha po oohapu dhe? Osho a ningi shili!
Elesho lyOmbiimbeli
(Eksodus 33:1-16) Omuwa okwa lombwele Moses a ti: “Inda, za po mpaka, ngoye mwene naantu we ya tembudha muEgipiti, mu ye kevi nde li uvanekele Abraham, Isak naJakob nomaluvalo gawo. 2 Otandi ka tuma omuyengeli gwandje e ku tetekele, notandi ka tidha mo Aakaanana, Aayamori, Aaheti, Aaperesi, Aahevi nAayebusi. 3 Oto yi koshilongo hashi kunguluka omahini nomagadhi goonyushi, ihe ngame mwene itandi yi nane, molwaashoka ne aatangalali, ote ningi ndi mu hanagulile mondjila.” 4 Aantu sho ye shi uvu, oya tameke okulila noinaa zala we uulenga. 5 Omuwa okwa lombwele Moses, a lombwele aantu a tye: “Ne aantu aatangalali. Andola ndi ende nando okathimbo ndi li mokati keni, ando otandi mu mana po. Ngashingeyi huleni mo uulenga weni, ndi tale sho tandi mu ningi.” 6 Aaisraeli noyi ihula ihe uulenga wawo okuza pondundu Sinai. 7 Aaisraeli shampa ya yungu ontanda, Moses oha kutha otenda noku yi dhika kokule kashona nontanda. Oya lukwa etsalihangano, noshaa ngoka a hala okupula Omuwa, oku na okuza mo montanda a ye kulyo pondje. 8 Moses shampa ta yi ko, nena aantu otaa thikama pomatsali gawo noku mu tongolola, sigo ota ka ningina mo. 9 Moses shampa a ningine mo, oshikogo otashi kuluka e tashi kala posheelo shetsalihangano, Omuwa nota popitha Moses e li moshikogo. 10 Mbalambala shampa tuu aantu ya mono oshikogo shokugulu posheelo shetsalihangano, yo otaa inyongamene pevi, shaa ngoka posheelo shetsali lye. 11 Omuwa okwa li ha popi naMoses koshipala noshipala, naanaa ngaashi omuntu ta popi nakuume ke. Opo ihe Moses ota shuna montanda. Ihe omugundjuka omuyakuli gwe, Josua yaNun, okwa kala metsalihangano ina za mo. 12 Moses okwa lombwele Omuwa a ti: “Eeno, odhoshili, sho wa lombwele ndje, ndi fale aantu mbaka kevi ndyoka, ihe ngoye ino lombwela ndje ngoka to tumu, a ende pamwe nangame. Owa tile, ou shi ndje nawa nou na ombili nangame. 13 Ngashingeyi ngele nda mono ohenda koshipala shoye, tseyithila ndje oondjila dhoye, opo ndi ku tseye nondi kale ndi na ombili nangoye. Dhimbulukwa wo kutya owa hogolola oshigwana shika, shi ninge shoye mwene.” 14 Omuwa okwa ti: “Ongame mwene tandi yi nangoye notandi ke ku vululukitha.” 15 Moses okwa yamukula a ti: “Ngele ito yi natse, ino tu etha tu ze mpaka. 16 Olye ta tseya kutya ou na ombili naantu yoye, nonangame, ngele ito ende pamwe natse? Okukala kwoye mokati ketu otaku tu yoolola kiigwana yilwe yokombanda yevi.”
19-25 KOTOBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | EKSODUS 35–36
“Oya kwathelwa ya longe iilonga yaJehova”
(Eksodus 35:25, 26) Aakiintu ayehe oonkulungu oya yogoha oongodhi oombulau, oombwilili noontiliganembwilili noongodhi oontokele dholiina noye dhi eta. 26 Oya yogoha wo oongodhi dhomafufu giikombo.
Jehova oha yambeke mboka haya gandja nomutima aguhe
Jehova, omagano hago unene a li a nyanyukilwa, ihe ombepo yokugandja yaamboka ya ambidhidhile elongelokalunga lyashili. Oya li wo ya longitha ethimbo lyawo noonkondo dhawo. Ombiimbeli otayi ti: “Aakiintu ayehe oonkulungu oya yogoha oongodhi.” Eeno, aakiintu ayehe ‘oya yogoha oongodhi dhomafufu giikombo.’ Jehova okwa pe wo Bezalel “uunongo, oondunge, ontseyo nuunkulungu okuthaneka iinima yuungomba.” Kalunga okwa pe Bezalel naOholiab uunkulungu wiilonga yi ili noyi ili mbyoka ya li yi na okulongwa. — Eks. 35:25, 26, 30-35.
(Eksodus 35:30-35) Moses okwa lombwele Aaisraeli a ti: “Omuwa okwa hogolola Bezalel yaUri, omutekulu gwaHur gwomezimo lyaJuda. 31 Kalunga okwe mu udhitha ombepo ye e te mu pe uunongo, oondunge, ontseyo nuunkulungu 32 okuthaneka iinima yuungomba noku yi longa moshingoli, moshisiliveli nomoshikushu, 33 okuwega nawa omamanya gondilo noku ga tula moondambo, okuhonga omiti nokulonga oshilonga kehe shuunkulungu. 34 Omuwa okwe mu pa wo omagano guulongi, a longe yakwawo, nosho wo Oholiab yaAhisamak gwomezimo lyaDan e mu pa omagano gokulonga yakwawo. 35 Okwe ya pe uunkulungu wiilonga yi ili noyi ili mbyoka hayi longwa kaawegi yomamanya, kaafaneki nokaatungi yiiyata yi na uulenga yoongodhi oombulau, oombwilili noontiliganembwilili, yiiyata yoliina ombwanawa noyiiyata yilwe. Oyo mboka taa vulu okulonga shaa shoka noku shi faneka.”
Ombepo ondjapuki oya li ya kwathele aapiya yaKalunga yonale aadhiginini
6 Omupiya gwaKalunga Bezalel ngoka naye a li ko pethimbo limwe naMoses, okwa li wo a kwathelwa kombepo yaKalunga momukalo omukumithi. (Lesha Eksodus 35:30-35.) Bezalel okwa li a hogololwa a wilike aantu mboka taya pangele iikwaniipangitho mbyoka tayi ka kala metsalihangano. Mbela iilonga mbyoka okwa adhika e yi shi nale? Katu shiwo naanaa, ihe otashi vulika a li ha tholoma oondhopi sho Aaisraeli ya li muupika muEgipiti. (Eks. 1:13, 14) Oshike sha li she mu kwathele a longe iilonga mbyoka tayi pula uunkulungu? Ombepo ondjapuki oyo ya li ye mu kwathele a longithe oshipewa kehe a li e na. Jehova okwe mu ‘udhitha ombepo ye e te mu pe uunongo, oondunge, ontseyo nuunkulungu okuthaneka iinima yuungomba nokulonga oshilonga kehe shuunkulungu.’ Ombepo ondjapuki oya li wo ya kwathele Oholiab. Bezalel naOholiab oya li yi ilongo iilonga mbyoka nawa e taya kala ya pyokoka muyo. Kakele owala koku yi longa, oya li wo ye yi longo aantu yalwe ya kale ye yi shi. Kalunga okwa li e ya kwathele uunongo opo ya vule oku yi longa aantu yalwe.
(Eksodus 36:1, 2) “Bezalel naOholiab nayakwawo oonkulungu ayehe mboka ya pewa kOmuwa uunongo noondunge okutseya, nkene oshilonga kehe shi na okulongwa metungo lyetsalihangano, oye na okuninga ashihe, naanaa ngaashi Omuwa e shi utha.” 2 Moses okwi ithana Bezalel naOholiab noonkulungu adhihe ndhoka dha pewa kOmuwa uunongo nodha hala okulonga.
Ombepo ondjapuki oya li ya kwathele aapiya yaKalunga yonale aadhiginini
7 Ngele tatu tala kwaashoka Bezalel naOholiab ya li ya longo, otashi ulike kutya oya li ya wilikwa kombepo yaKalunga. Iinima mbyoka ya li ya ningi oya kala nokulongithwa uule womimvo 500 lwaampono. (2Ondjal. 1:2-6) Ihe Bezalel naOholiab kaya li ya hala okusimanekwa omolwiilonga yawo yuunkulungu ngaashi aantu yalwe kunena haya kala ya hala oku shi ningilwa. Iilonga yawo ayihe oya li ya simanekitha Jehova. — Eks. 36:1, 2.
Konga omaliko mOmbiimbeli
(Eksodus 35:1-3) Moses okwa gongele egongalo alihe lyAaisraeli e ta ti kulyo: “Oohapu ndhika Omuwa okwa ti nadhi gwanithwe: 2 Ne omu na omasiku gahamano gokulonga iilonga yeni, ihe esiku etiheyali olyo eyapuki, esiku lyevululuko lya yapulilwa ndje, ngame Omuwa. Shaa ngoka ta longo esiku ndyoka, na dhipagwe. 3 lnamu tema nokuli omulilo momagumbo geni mEsabati.”
Tseya oondjila dhaJehova
14 Pititha komeho iinima yopambepo. Oshigwana shaIsraeli kasha li shi na okweetha okusila oshimpwiyu oompumbwe dhopalutu ku ye moshipala omaipyakidhilo gopambepo. Aaisraeli kaya li owala ye na okwiipyakidhila niinima yonkalamwenyo yakehe esiku. Jehova okwa li a tula po ethimbo oshiwike kehe, ndyoka a li a tala ko eyapuki, ethimbo ndyoka lya li hali longithwa owala shi na ko nasha nomaipyakidhilo ge na ko nasha nokulongela Kalunga kashili. (Eksodus 35:1-3; Numeri 15:32-36) Omumvo kehe, opwa li wo ethimbo lya gwedhwa po ndyoka lya li li na okwiitulilwa shi na ko nasha niigongi iiyapuki. (Levitikus 23:4-44) Shoka osha li hashi gandja ompito yokupopya kombinga yiilongankondo yaJehova, okudhimbulukithwa oondjila dhe nosho wo oku mu pandula omolwuuwanawa we. Sho aantu ya li taya ulike olupandu lwawo kuJehova, oya li taya kokeke etilokalunga nohole yawo yoku mu hola, naashoka osha li tashi ke ya kwathela ya ende moondjila dhe. (Deuteronomium 10:12, 13) Omakotampango taga ti sha ngoka ga kwatelwa miipango mbyoka, ohaga etele aapiya yaKalunga uuwanawa kunena. — Aahebeli 10:24, 25.
(Eksodus 35:21) noshaa ngoka a li a hala, okwe etele Omuwa omayambo gokutunga etsalihangano. Oye eta shaa shoka sha pumbiwa meyakulo nomokutungitha oonguwo dhaayambi.
w00-E 11/1 ep. 29, okat. 1
Okugandja ohaku eta enyanyu
Dhiladhila owala nkene Aaisraeli ya li yu uvite. Oshigwana shoka osha kala nokumona iihuna mokulongithwa nonyanya nosha li sha hepa. Ihe ngashingeyi osha li sha manguluka noshi na iinima oyindji yopamaliko. Osha li shu uvite ngiini sho sha zi mo nayimwe yomiinima mbyoka? Otashi vulika sha li shu uvite kutya oshe yi ilongela noshi na uuthemba wokukala nayo. Ihe sho sha pulwa shi gandje omaambidhidho gopashimaliwa ge na ko nasha nelongelokalunga lyashili, osho sha ningi, noinashi kakadhala nenge shi shi ninge nuuluya! Kasha li sha dhimbwa kutya Jehova oye e shi ningi tashi wapa shi mone iinima mbyoka yopamaliko. Onkee osha li sha gandja iisiliveli, iingoli niimuna yasho oyindji. Osha li sha “hala oku shi ninga.” ‘Omitima dhasho odhe shi inyengitha, NW.’ ‘Ombepo yasho oye shi inyengitha, NW.’ Osha li shili sha “hala okweetela Omuwa omayambo.” — Eksodus 25:1-9; 35:4-9, 20-29; 36:3-7.
Elesho lyOmbiimbeli
(Eksodus 35:1-24) Moses okwa gongele egongalo alihe lyAaisraeli e ta ti kulyo: “Oohapu ndhika Omuwa okwa ti nadhi gwanithwe: 2 Ne omu na omasiku gahamano gokulonga iilonga yeni, ihe esiku etiheyali olyo eyapuki, esiku lyevululuko lya yapulilwa ndje, ngame Omuwa. Shaa ngoka ta longo esiku ndyoka, na dhipagwe. 3 Inamu tema nokuli omulilo momagumbo geni mEsabati.” 4 Moses okwa lombwele Aaisraeli ayehe a ti: “Omuwa okwa utha ngeyi: 5 Momaliko geni kuthii mo omayambo gokuyambela Omuwa. Shaa ngoka a hala oku shi ninga, ne ete omayambo goshingoli, goshisiliveli nenge goshikushu; 6 oongodhi oombulau, oombwilili noontiliganembwilili, iiyata yoliina ombwanawa nomafufu giikombo; 7 iipa yoonzi oondumentu ya tethwa iitiligane, iipa yoongombefuta, iipilangi yomuthiya, 8 omagadhi gomoolamba, iizimba yokugwaya noyokufika iitsinino, 9 omamanya gaoniks nuuwe wokutula momapepenguwo gomuyambi nomoshipapa shomontulo.” 10 “Oonkulungu adhihe dhomokati keni nadhi ye dhi longe ashihe shoka Omuwa a ti: 11 otenda nesiikilo lyetsalihangano, uuhake, iipilangi, omalukambo, oongundhi noompadhi dhadho, 12 oshikethahangano nomitenge dhasho, oshisiikilo shasho netopolitho lyoku shi shiga; 13 oshitaafula, omitenge dhasho niikwaniipangitho ayihe; iikwiila iiyapuki; 14 oshihukikwanyeka shokuminikila niipumbiwa yasho; oolamba nomagadhi gadho; 15 oshiyambelo shiitsinino nomitenge dhasho; omagadhi gomugwayo, iitsinino yezimba etoye neshigolapi lyoposheelo shetsalihangano; 16 oshiyambelo shomafikilondjambo noshihaya shoshikushu, omitenge niikwaniipangitho yasho ayihe; oshiyaha shokwiiyogela nomagulu gasho; 17 omalapi gehale, oongundhi dhago noompadhi dhago, eshigolapi lyoposheelo shehale; 18 oomboha noongodhi dhothayila yetsalihangano nodhomalapi gehale; 19 noonguwo dha tungika dhaayambi dhokuzala, sho taa yakula mEhala lyuuyapuki — oonguwo oondjapuki dhomuyambi Aaron nodhoyana.” 20 Aaisraeli ayehe oya zi puMoses ya yi, 21 noshaa ngoka a li a hala, okwe etele Omuwa omayambo gokutunga etsalihangano. Oye eta shaa shoka sha pumbiwa meyakulo nomokutungitha oonguwo dhaayambi. 22 Shaa ngoka a hala oku shi ninga, omulumentu nenge omukiintu, okwe eta oompate, omagola, uulinga, uugondo wuulenga nuulenga auhe woshingoli noku yi yapulila Omuwa. 23 Shaa ngoka a li e na oongodhi oombulau, oombwilili noontiliganembwilili, oliina ya tungika, omafufu giikombo, iipa yoonzi oondumentu ya tethwa iitiligane niipa yoongombefuta, okwe yi eta. 24 Ayehe mboka ya li ye na oshisiliveli nenge oshikushu, oye shi etele Omuwa ombalagelo, naamboka ya li ye na iipilangi yomuthiya yokulongitha, oye yi eta.
26 KOTOBA–1 NOVOMBA
OMALIKO OKUZA MOOHAPU DHAKALUNGA | EKSODUS 37–38
“Iiyambelo yometsalihangano nonkandangala ndjoka ya dhana melongelokalunga lyashili”
(Eksodus 37:25) Okwa tungu oshiyambelo shiipilangi yomuthiya shokufikila ko iitsinino. Osha li shi na uule wolundya lumwe nomutamo gwolundya lumwe nomuthika gwoondya mbali. Ooniga dhokomakuvu odha li dha kwatathana noshiyambelo.
it-1-E ep. 82, okat. 3
Oshiyambelo
Oshiyambelo shiitsinino. Oshiyambelo shiitsinino (shoka wo sha li hashi ithanwa “oshiyambelo shoshingoli” [Eks 39:38]) nasho osha li sha ningwa miiti yomuthiya, kombanda nomolutu lwasho osha li sha kolongwa noshingoli. Epaya lyoshingoli olya li lya kunkula pombanda koongenge. Osha li shi na uule woosendimeta 44.5 nomuthika gwoosendimeta 89 nosha li wo shi na “ooniga” kookolonela dhasho ne dhopombanda. Koombinga adhihe mbali dholutu kohi yoongenge, osha li sha ningilwa oonkogo mbali dhoshingoli dhokuhukilwa omitenge dha ningwa miiti yomuthiya dha kolongwa noshingoli. (Eks 30:1-5; 37:25-28) Iitsinino yi ikalekelwa oya li hayi fikilwa koshiyambelo shika lwaali mesiku, ongula nongulohi. (Eks 30:7-9, 34-38) MOmbiimbeli omwa popiwa wo oshikangwa shokuhumbata omulilo kutya osha li hashi fikilwa iitsinino nosha li wo hashi longithwa okufala omakala koshiyambelo shiitsinino. (Lev 16:12, 13; Heb 9:4; Eh 8:5; yelekanitha 2Ondjal 26:16, 19.) Oshiyambelo shiitsinino osha li sha tulwa metsalihangano komeho getopolitho ndyoka lya li komeho gUuyapukielela nokungawo osha popiwa shi li “komeho goshikethahangano.” — Eks 30:1, 6; 40:5, 26, 27.
(Eksodus 37:29) Okwa lungu omugwayo omuyapuki, osho wo iitsinino yezimba etoye ya longekidhwa paunkulungu.
it-1-E ep. 1195
Iitsinino
Iitsinino iiyapuki mbyono ya li ya lombwelwa Aaisraeli ya longithe metsalihangano sho ye li mombuga, oya li ya longekidhwa niinima yondilo mbyoka egongalo lya li lya gandja yi li omayambidhidho. (Eks 25:1, 2, 6; 35:4, 5, 8, 27-29) Jehova okwa lombwele Moses nkene yi na okulongekidhwa a ti: “Kutha oondumba dhi thike pamwe dhiinima mbika ya nika nawa: eka lya nika nawa, iipakosolwa ya nika nawa, iitowaleki ya nika nawa [“ostakiti nonika nagalbani,” OB-1954] niitsinino yo yeneyene. ‘Yi ninga iitsinino ya nika nawa, ya longwa nuunkulungu. Gunda mo omongwa gwoku yi ninga iiyogoki niiyapuki. Vundula po yimwe yi ninge uusila, u yi fale metsalihangano e to yi gundu komeho goshikethahangano, mpoka tandi ku tsakaneke. Otayi kala iiyapukilela nokune wo.’” Jehova opo u ulike kutya iitsinino mbino inayi fa iikwawo niiyapuki, okwa gwedha ko a ti: “Ngele ope na ngoka te shi yelekele a longithe iizimba ngaambika, na dhimwe mo maantu yandje.” — Eks 30:34-38; 37:29.
(Eksodus 38:1) Okwa ningi oshiyambelo shomafikilondjambo miipilangi yomuthiya. Osha li shuule woondya ntano, omutamo gwoondya ntano nomuthika gwoondya ndatu.
it-1-E ep. 82, okat. 1
Oshiyambelo
Iiyambelo yometsalihangano. Sho etsalihangano lya li lya dhikwa, opwa li wo pwa ningwa iiyambelo iyali shi ikolelela kelombwelo lyaKalunga. Oshiyambelo shomafikiloyambo (shoka sha li wo hashi ithanwa “oshiyambelo shoshikushu” [Eks 39:39]) osha li sha ningwa miiti yomuthiya shi na omututu meni, kaashi na oshisiikilo kombanda nokohi. Osha li shi na uule woometa 2.2 nomuthika gwometa 1.3 nosha li shi na “ooniga” komakuvu gasho gane. Ashihe osha li sha kolongwa noshikushu. Osha li sha tungilwa ondjandja yiiyela yoshikushu “ya tsa ketsatsa, OB-1954” lyasho “sigo olwopokati.” Oonkogo ne odha li dha tulwa komakuvu gane pooha nondjandja, noonkogo ndhoka odha li dha faathana naandhoka dha li koshiyambelo moka mwa li hamu hwekelwa oopaala dhiiti yomuthiya, uuna tashi humbatwa po. Oshiyambelo shika otashi vulika sha li shu ululwa ombululu ya pita koombinga adhihe mbali dhasho, opo epaya lyoshikushu li vule okuhukikwa mo nosha li shi na oonkogo koombinga adhihe. Aalongwantu yamwe oye na omataloko ga yoolokathana kombinga yoshinima shika, noyendji ohaya ti kutya otashi vulika oshiyambelo sha li shi na omapando gaali goonkogo, epando etiyali lya li hali tulwa oopaala dhoku shi humbata, nodha li dha tulwa kombanda yasho. Iikwaniipangitho ayihe ngaashi iipana, iihupulo, iiyaha yokutula ombinzi yiinamwenyo, iizigitho yonyama niikangwa yomakala, oya li ya hambulwa moshikushu. — Eks 27:1-8; 38:1-7, 30; Num 4:14.
Konga omaliko mOmbiimbeli
(Eksodus 37:1) Bezalel okwa pangele oshiketha shiipilangi yomuthiya, uule washo oondya mbali netata, omutamo gwasho olundya lumwe netata nomuthika gwasho olundya lumwe netata.
(Eksodus 37:10) Okwa pangele oshitaafula shiipilangi yomuthiya, uule oondya mbali, omutamo olundya lumwe nomuthika olundya lumwe netata.
(Eksodus 37:25) Okwa tungu oshiyambelo shiipilangi yomuthiya shokufikila ko iitsinino. Osha li shi na uule wolundya lumwe nomutamo gwolundya lumwe nomuthika gwoondya mbali. Ooniga dhokomakuvu odha li dha kwatathana noshiyambelo.
it-1-E ep 36
Omuthiya
Eno lyomuthiya oli na omakwega ogendji go omale ge li kiitayi yagwo ya taandela. Iitayi mbyoka olundji ohayi kwatathana niitayi yomano omakwawo gomuthiya ngoka ge li popepi nalyo, eta yi ningi iihwa ya thita; sho osho oshitya shittim shoka shi li molupe lwopauwindji sha popiwa konyala olundji mOmbiimbeli. Omuthiya ohashi vulika gu mene okuza poometa 6 sigo 8, ihe olundji ohagu kala gwa fa oshihwa. Ogu na omafo omapu nohagu tula ko oongala oonshunga hadhi nika nawa niiyimati ya fa omakunde. Ogu na omapeta omakukutu niiti yagwo oya kola noihayi tukwa kuupuka. Uukwatya walyo mbono nosho wo kutya ohagu mene mombuga owo we gu ningitha gu vule okutungithwa etsalihangano niinima mbyoka ya li mo. Ogwa li gwa longithwa okutunga oshikethahangano (Eks 25:10; 37:1), oshitaafula shiikwiila (Eks 25:23; 37:10), iiyambelo (Eks 27:1; 37:25; 38:1), omitenge dhokuhumbata iinima mbyoka (Eks 25:13, 28; 27:6; 30:5; 37:4, 15, 28; 38:6), oongudhi dhokweendjelelitha omalapi neshigolapi (Eks 26:32, 37; 36:36), iipilangi yokuthikameka (Eks 26:15; 36:20) nomalukambo gayo (Eks 26:26; 36:31).
(Eksodus 38:8) Okwa hambula oshiyaha shoshikushu shi na omagulu goshikushu. Okwe shi ningi miiyitalelo yaakiintu mboka haa yakula posheelo shetsalihangano.
w15-E 4/1 ep. 15, okat. 4
Owe shi tseya ngaa?
Omasipili gopethimbo lyOmbiimbeli inaga fa ngoka gokunena. Oga li ga ningwa miiyela ya pushulwa nawa, olundji ngaashi moshikushu, moshisiliveli nomoshingoli. Oshikando shotango omasipili ga popiwa mOmbiimbeli, opokutungwa kwetsalihangano ndyoka lya li ehala lyotango lyelongelokalunga lyashili muIsraeli. Aakiintu oya li ya gandja omayambidhidho gomasipili ga longithwe sho oshiyaha oshiyapuki shoshikushu nomagulu gasho tashi hambulwa. (Eksodus 38:8) Otashi vulika omasipili ngoka ga li ga hengumunwa, opo ga longithwe moshinima shoka.
Elesho lyOmbiimbeli
(Eksodus 37:1-24) Bezalel okwa pangele oshiketha shiipilangi yomuthiya, uule washo oondya mbali netata, omutamo gwasho olundya lumwe netata nomuthika gwasho olundya lumwe netata. 2 Okwe shi kolonga noshingolilela meni nokombanda nokwe shi tula oongenge dhoshingoli dha kunkula nasho. 3 Okwe shi ningile oonkogo ne dhoshingoli komakuvu gasho, kombinga kehe oonkogo mbali. 4 Okwa hongo omitenge dhomuthiya nokwe dhi kolongitha oshingoli. 5 Okwe dhi hwekele moonkogo kombinga kehe yoshiketha. 6 Okwa ningi oshisiikilo shoshingoli sho shene, uule washo oondya mbali netata nomutamo gwasho olundya lumwe netata. 7 Okwa longekidha aakerubi yaali moshingoli sha hambulwa, 8 gumwe komutse nguka namukwawo komutse ngwiyaka gwoshisiikilo. Okwe ya ningi ya kwatathana noshisiikilo. 9 Aakerubi oya li ya taalelathana poshisiikilo nomawawa gawo ge shi siikila. 10 Okwa pangele oshitaafula shiipilangi yomuthiya, uule oondya mbali, omutamo olundya lumwe nomuthika olundya lumwe netata. 11 Okwe shi kolongitha oshingoli sho shene nokwe shi tula oongenge dhoshingoli dha kunkula nasho. 12 Okwe shi ningile eketsu li thike peke lya kunkula nasho noongenge dhoshingoli dha kunkula neketsu. 13 Okwe shi hambulile oonkogo ne dhoshingoli nokwe dhi tula komakuvu gane pomagulu. 14 Oonkogo dhokuhwekela omitenge dhokuhumbata oshitaafula okwe dhi tula popepi neketsu. 15 Okwa hongo omitenge moshiti shomuthiya nokwe dhi kolongitha oshingoli. 16 Iinima yokoshitaafula okwe yi hambula moshingoli sho shene: iiyaha, iitsininitho, iitenga nuuyo wokutula iinuwandjambo.17 Okwa hambula oshihukikwanyeka shoshingoli sho shene. Okwa ningi ompadhi yasho niimpana yasho moshingoli sha hambulwa; uulenga wiiyimino, woonkuto nowoongala dha sheneka okwe dhi hambulile mumwe niimpana. 18 Moombati dhasho omwa tsapuka iimpana ihamano, itatu kombinga ndjika niitatu kombinga onkwawo. 19 Oshimpana kehe shomwiihamano osha li shi na uulenga utatu wa fa iiyimino, oonkuto noongala dha sheneka dhomumandeli. 20 Molutu lwoshihukikwanyeka omwa li uulenga une wa fa iiyimino, oonkuto noongala dha sheneka dhomumandeli. 21 Onkuto yimwe oya li kohi yepando kehe lyiimpana ya tsapuka molutu. 22 Oonkuto niimpana oya li ya kwatathana noshihukikwanyeka noya hambulwa moshingoli sha yela. 23 Okwa longekidhile oshihukikwanyeka oolamba heyali; iikonde yokutetitha omalapi goolamba niikangwa yokutula mo omutoko gwokomalapi. Okwe yi ningi moshingoli sho shene. 24 Iilongitho ayihe mbika okwe yi ningi moshitalendi shimwe shoshingoli sho shene.