Oohapu dhaJehova odhi na omwenyo

Omanenedhiladhilo okuza membo lyaEsra

EMBO lyOmbiimbeli lyaEsra otali tameke okuhokolola okuza mpoka pwa hulila Ondjalulo ontiyali. Omunyoli gwalyo, omusaaseri Esra okwa li a tameke ehokololo ndika negandjo lyeuthompango lya gandjwa komukwaniilwa Kores gwaPersia ndyoka lya li lya pitika opo oshihupe shAajuda mboka ya li muupongekwa muBabilonia, shi shune koshilongo shasho. Ehokololo ndika olya hulu nokukatuka oonkatu kwaEsra okukwathela aantu mboka ya li yi inyateka naakwiilongo ya kale ya yogoka. Embo alihe otali hokolola ethimbo lyoomvula 70, okuza mo 537 sigo omo 467 K.E.N.

Esra okwa li e na elalakano lya yela sho a nyola embo ndyoka, sha hala okutya: okuulika nkene Jehova a gwanitha euvaneko lye okumangulula oshigwana she muupongekwa muBabilonia opo shi ye shi ka tamukulule elongelokalunga lyashili muJerusalem. Onkee ano, Esra okwa li u ukitha eitulomo kiiningwanima mbyoka ya li ya ningwa nelalakano ndyoka. Embo lyaEsra olyo ehokololo tali hokolola nkene otempeli ya li ya tungululwa nonkene okulongela Jehova kwa li kwa tamukululwa nonando opwa li omapataneko nosho wo okwaahagwanenena kwoshigwana shaKalunga. Otu na ohokwe onene mehokololo ndika molwaashoka otu li methimbo lyokutungulula pambepo. Aantu oyendji otaya mbombolokele “kondundu yOMUWA” nevi alihe oli li ‘pokuudha okutseya esimano lyOMUWA.—Jesaja 2:2, 3; Habakuk 2:14.

OTEMPELI OYA LI YA TUNGULULWA

(Esra 1:1–6:22)

Aajuda mboka ya li muupongekwa 50 000 lwaampono oya li yi inyenge keuthompango lyaKores lyoku ya mangulula ya shune kuJerusalem kohi yewiliko lyondjayi Serubbabel ngoka hi ithanwa wo Sheshbazzar. Oonakugaluka oya li ya tungulula nziya oshiyambelo mpoka sha li nale noya li ya tameke okuyambela Jehova omafikilondjambo.

Omumvo gwa landula ko Aaisraeli oya li ya dhiki ekankameno lyotempeli yaJehova. Aatondi oya li ya kala nokupiyaganeka iilonga yokutungulula, nolwahugunina oya li ye shi pondola okunyolitha omukwaniilwa elombwelo lyokukankeka iilonga mbyoka. Omupolofeti Haggai naSakaria oya li ya ladhipike aantu opo ya tameke ishewe okutunga otempeli nonando oya li yi indikwa oku shi ninga. Uumbanda wokutila okupataneka euthompango lyAapersia ihaali vulu okulundululwa ndyoka lya li lya gandjwa petameko kuKores, owa li wi imbi aatondi yawo yaahe ya piyaganeke. Sho pwa li pwa ningwa ekonakono lyopapangelo, elombwelo lyaKores kutya ‘otempeli yaKalunga muJerusalem oyi na okutungululwa’ olya li lya monika. (Esra 6:3) Iilonga oya li ya humu komeho nawa noya li ye ya pehulilo.

Omapulo gopamanyolo taga yamukulwa:

1:3-6—Aaisraeli mboka ya li inaayi iyamba okushuna koshilongo shawo, mbela eitaalo lyawo olya li lya nkundipala? Yamwe otashi vulika ya li inaaya shuna kuJerusalem molwaashoka ya li ye hole omaliko nenge ya li kaaye na olupandu okupandula elongelokalunga lyashili, ihe yamwe oya li yi imbwa kiinima yilwe. Shotango, olweendo lwookilometa 1 600 okuya kuJerusalem olwa li lwe endwa uule woomwedhi dhi li ne nenge ntano. Kakele kaashono, okulala oshilongo shoka sha li sha kala kaashi na aantu uule woomvula 70 nokutameka iilonga yokutungulula moka, okwa li tashi ke ya pula oonkondo odhindji dhopalutu. Onkee ano, osha yela kutya oonkalo oondhigu, ngaashi uuwehame wopalutu, uukulupe niinakugwanithwa yomaukwanegumbo odha li dhi imbi yamwe okugaluka.

2:43 (NW)—Aanethinim oya li oolye? Oya li aantu mboka kaaye shi Aaisraeli ya li aapika nenge aayakuli mboka ya longo motempeli. Mokati kawo omwa li oluvalo lwAagibeon yopethimbo lyaJosua nayalwe ‘mboka ya li ya pewa oshilonga shokuyakula Aalevi komukwaniilwa David nomalenga ge.’—Esra 8:20.

2:55 (KB)—Oyana yaapiya yaSalomo oya li oolye? Oya li aantu mboka kaaye shi Aaisraeli mboka ya li ya pewa omauthembahenda gi ikalekelwa miilonga yaJehova. Otashi vulika ya li aanongompango nenge aanyolululi yompango nenge ya li ya longo iilonga yilwe motempeli.

2:61-63—Urim naTummim mbyoka ya li hayi longithwa ngele eyamukulo lya li lya pumbiwa okuza kuJehova, mbela oya li ya vulu okulongithwa kwaamboka ya galuka muupongekwa? Mboka ya li ya ti kutya oye li aakwanezimo lyaasaaseri ihe oya nyengwa okugandja omusholondondo gwezimo lyawo moka ya za, oya li taya vulu okulongitha Urim naTummim oku shi ninga. Esra okwa li e shi popi owala kutya ohashi vulu okuningwa. MOmanyolo kamu na sha tashi popi kombinga yelongitho lyaUrim naTummim pethimbo mpoka nenge konima yaashoka. Pandjokonona yAajuda, Urim naTummim oya li ya kana po sho otempeli ya hanagulwa po mo 607 K.E.N.

3:12—Omolwashike ‘aakulupe mboka ya monene otempeli yotango’ yaJehova ya li ya lili? Aalumentu mboka oya li taya vulu okudhimbulukwa nkene otempeli ndjoka ya li ya tungwa kuSalomo ya li ya tungwa nuukeka. Iilonga yokutunga ekankameno lyotempeli ndjoka ompe oya li ‘ya fa kaayi na omutalelo gwasha momeho gawo’ moku yi yelekanitha naandjoka onkulu. (Haggai 2:2, 3) Mbela otempeli oya li taya vulu oku yi tunga nuukeka ngaashi ndjoka yotango? Osha yela kutya oya li ya teka omukumo, nonkee ano oya li ya lili.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Osha li sha pula oomvula dhi thike peni okutungulula otempeli? Ekankameno lyotempeli olya li lya dhikwa mo 536 K.E.N., ‘momumvo omutiyali sho ya galuka.’ Iilonga yokutunga oya li ya katekwa pethimbo lyomukwaniilwa Artakserkses, mo 522 K.E.N. Eindiko lyokutungulula otempeli olya li lya tsikile sigo omo 520 K.E.N., momumvo omutiyali gwepangelo lyomukwaniilwa Darius. Otempeli oya li ya pu okutungwa momumvo omutihamano gwepangelo lye, nenge mo 515 K.E.N. (Tala oshimpungu shi na oshipalanyolo “Aakwaniilwa Aapersia okuza mo 573 sigo omo 468 K.E.N.”) Ano okutungululwa kwotempeli okwa li kwa pula oomvula 20 lwaampono.

4:8–6:18 (4:7, enyolo lyopevi mo OB-1986)—Omolwashike oovelise ndhika dha li dha nyolwa melaka lyOshiaramea? Moovelise ndhoka omwa nyolwa unene tuu oontumwafo dha za kaakwanepangelo dhu uka kaakwaniilwa nomwa nyolwa wo omayamukulo gaakwaniilwa mboka. Esra okwa li e dhi tapa momanyolo gepangelo ga nyolwa melaka lyOshiaramea, ndyoka lya li elaka lyopangeshefa nolyopapangelo lyopethimbo ndyoka. Iitopolwa yilwe yOmbiimbeli mbyoka ya nyolwa melaka ndika lyonale lyoluvalo lwaSem oyo Esra 7:12-26, Jeremia 10:11 nosho wo Daniel 2:4b–7:28.

Iiyilongomwa kutse:

1:2. Shoka sha li sha hunganekwa kuJesaja uule woomvula 200 lwaampono dha piti osha li sha tsakanithwa. (Jesaja 44:28) Omahunganeko ngoka ge li mOohapu dhaJehova ihaga kala nando inaaga gwanithwa.

1:3-6. Ngaashi Aaisraeli mboka ya li ya kala muBabilonia, oyendji yomOonzapo dhaJehova itaya vulu okuya miilonga yethimbo lyu udha nenge okulonga mpoka pu na ompumbwe onene. Ihe ohaya yambidhidha nohaya ladhipike mboka taya vulu oku shi ninga nohaya gandja omayambidhidho gehalo ewanawa okuhumitha komeho iilonga yeuvitho noyokuninga aantu aalongwa.

3:1-6. Oonakugaluka aadhiginini oya li ya yamba omayambo gawo gotango momwedhi omutiheyali mo 537 K.E.N. (hagu ithanwa Tishri, ngoka tagu tsu kumwe naSeptemba nenge naKotoba). Omukwaniilwa Nebukadnezzar okwa li a yi muJerusalem momwedhi omutitano (hagu ithanwa Ab, ngoka tagu tsu kumwe naJuli nenge naAuguste) mo 607 K.E.N. nokwa li a tameke okuhanagula po nokufika po oshilando. (2 Aakwaniilwa 25:8-17) Ngaashi sha hunganekwa, okukala kwaJerusalem uule woomvula 70 kaashi na aantu okwa li kwa hulu naanaa pethimbo. (Jeremia 25:11; 29:10) Kehe shimwe shoka sha hunganekwa kOohapu dhaJehova, aluhe ohashi gwanithwa.

4:1-3. Oshihupe oshidhiginini osha li sha tindi okuhangana nomalongelokalunga giifundja. (Eksodus 20:5; 34:12) Aalongeli yaJehova yonena nayo ihaa kutha ombinga mokuhangana nomaitaalo galwe.

5:1-7; 6:1-12. Jehova oha vulu okweenditha iinima nawa opo oshigwana she shi shi pondole.

6:14, 22. Okukutha ombinga nuulaadhi miilonga yaJehova ohaku hokitha omuntu kuye nohaku eta omalaleko nuuyamba.

6:21. Aasamaria mboka ya li ya kala moshilongo shAajuda pethimbo ndyoka nosho wo oonakugaluka mboka ya li yi igandja komanwethomo gaapagani, sho ya li ya mono iilonga yaJehova tayi humu nawa komeho, osha li she yi inyengitha opo ya ninge omalunduluko monkalamwenyo yawo. Mbela tse katu na okukutha ombinga nuulaadhi miilonga mbyoka twa pewa kuKalunga ketu, mwa kwatelwa iilonga yokuuvitha Uukwaniilwa we?

ESRA OKWA LI E YA KUJERUSALEM

(Esra 7:1–10:44)

Momumvo 468 K.E.N. opwa li pwa pita oomvula 50 okuza sho otempeli yaJehova ndjoka ya li ya tungululwa, ya lala. Momumvo omo tuu moka, Esra okwa li a zi kuBabilonia u uka kuJerusalem nokwa li a yi pamwe noshihupe shoshigwana shaKalunga nokwa li a faalele omayambidhidho. Mbela oshike a li a adha hoka?

Omalenga oga li ga lombwele Esra ga ti: “Oshigwana, aayambi nAalevi inaa kala yi iyoolola miigwana yomuushiinda. . . . Ohaa longo iihuna ngaashi aapagani.” Kakele kaashoka, “aawiliki nomalenga oya li aakwatelikomeho moshinima shika shokwiiteka Kalunga.” (Esra 9:1, 2) Esra okwa li a haluka. Okwa li a ladhipikwa a ‘kale e na omukumo ye e shi tsakanithe.’ (Esra 10:4) Esra okwa li a katuka oonkatu okwoopaleka oshinima, noshigwana osha li shi inyenge nawa.

Omapulo gopamanyolo taga yamukulwa:

7:1, 6, 7, 11—Mbela oovelise adhihe ndhika otadhi popi Artakserkses ngoka a li a kateke iilonga yokutunga? Aawe. Artakserkses olyo edhina nenge edhinasimaneko ndyoka hali longithwa okupopya aakwaniilwa yaali yaPersia. Gumwe okwa li Bardiya nenge Gaumata ngoka a li a gandja elombwelo mo 522 K.E.N. opo iilonga yokutunga otempeli yi hulithwe po. Artakserkses gwopethimbo ndyoka Esra a li e ya kuJerusalem, okwa li oye Artakserkses Longimanus.

7:28–8:20—Mbela omolwashike Aajuda oyendji yomuBabilonia ya li inaaya hala okuya kuJerusalem pamwe naEsra? Nonando opwa li pwa piti oomvula dhi vulithe po 60 okuza sho ongundu yotango yAajuda ya shuna koshilongo shawo, aantu owala aashona ya li muJerusalem. Okushuna kuJerusalem okwa li taku ti okutunga onkalamwenyo ompe kohi yoonkalo oondhigu nodha nika oshiponga. KAajuda mboka ya li ya hepuluka muBabilonia, onkalo yomuJerusalem pethimbo ndyoka kaya li ombwaanawa shi na ko nasha nokwiimonena omaliko. Niishewe, olweendo olwa li lwa nika oshiponga. Oonakugaluka oya li ye na okukala ye na eitaalo lya kola muJehova, ye na uulaadhi omolwelongelokalunga lyashili nosho wo omukumo okutembukila kuJerusalem. Nokuli Esra okwa li a pumbwa okutsuwa omukumo kuJehova. Molwaashoka Esra okwa li a ladhipike omaukwanegumbo 1 500, aantu yago ye thike po 6 000 oya li yi inyenge nawa. Konima yokukatuka oonkatu kwaEsra dha gwedhwa po, Aalevi 38 nosho wo Aanethinim 220 oya li yi inyenge nawa.

9:1, 2—Mbela oshiponga osha li shi thike peni okuhokana naakwiilongo mboka ya li ya kala moshilongo shawo? Oshigwana shoka sha li sha galuka osha li shi na okukala tashi gamene elongelokalunga lyaJehova sigo Messias ote ya. Okuhokana naakwiilongo okwa li lela oshiponga kelongelokalunga lyashili. Molwaashoka aantu yamwe oya li ya hokana naakwiilongo mboka ya li haya galikana iikalunga, oshigwana ashihe lwahugunina otashi vulika ando sha kala sha lumbakana niigwana yaapagani. Otashi vulika ando elongelokalunga lya yela nalyo lya kala kaali po we. Ando mbela Messias okwa li te ke ya koolye? Ano itashi kumitha sho Esra a li a kumwa sho a mono shoka sha li sha ningwa po.

10:3, 44—Mbela omolwashike aanona ya li ya tidhwa po pamwe naakulukadhi? Ando aanona oya kalele po, ando otashi vulika aakulukadhi mboka ya li ya tidhwa po ya ka galuka omolwaanona yawo. Kakele kaashono, aanona aashona olundji ohaya pumbwa esiloshimpwiyu lyooyina.

Iiyilongomwa kutse:

7:10, KB. Esra omukonakoni omulaadhi nomulongi gwaantu onkulungu gwOohapu dhaKalunga, okwe tu tulile po oshiholelwa. Okwa li a galikana kuJehova e ta tula omutima gwe mokukonakona Ompango ye. Sho e yi konakona, okwa li a gandja eitulomo lye alihe kwaashoka sha popiwa kuJehova. Okwa li a tula miilonga shoka a li i ilongo e ti itula mokulonga yalwe.

7:13. Jehova okwa hala aapiya mboka taye mu longele nehalo ewanawa.

7:27, 28; 8:21-23. Esra olupandu okwa li e lu gandja kuJehova, okwa li a pula egameno nomutima aguhe kuye manga inaa ya molweendo olule nolwa nika oshiponga okuya kuJerusalem nokwa li e na ehalo okwiitula ye mwene moshiponga omolwesimano lyaJehova. Onkee ano okwe tu tulile po oshiholelwa oshiwanawa.

9:2. Otu na okutaamba ko lela ekumagidho ndyoka kutya otu na okuhokana owala “mOmuwa.”—1 Aakorinto 7:39, OB-1954.

9:14, 15. Eendathano ewinayi otali vulu okufala mokwaahahokiwa kuJehova.

10:2-12, 44. Aantu mboka ya li ya hokana aakulukadhi aakwiilongo, oya li yi iyele ombedhi e tayo opaleke omikalo dhawo dha puka. Iikala yawo noonkatu ndhoka ya li ya katuka oya li yi shi okuholelwa.

Jehova oha gwanitha omauvaneko ge

Embo lyaEsra kali na tuu ongushu kutse! Jehova okwa li a gwanitha naanaa pethimbo euvaneko lye okumangulula oshigwana she muupongekwa muBabilonia opo shi ka tamukulule elongelokalunga lyashili muJerusalem. Mbela shika itashi koleke eitaalo lyetu muJehova nomomauvaneko ge?

Dhiladhila kiiholelwa mbyoka yi li membo lyaEsra. Okwiigandja kuKalunga ku shi okuholelwa okwa li ku ulikwa kuEsra noshihupe shoka sha li sha galukile kuJerusalem okukutha ombinga mokutamukulula elongelokalunga lyashili moka. Embo ndika otali tsu wo omuthindo eitaalo lyaakwiilongo aatilikalunga nosho wo iikala yeifupipiko yaayoni mboka ya li yi iyele ombedhi. Oohapu dhaEsra dha nwethwa mo kuKalunga otadhi gandja lela euliko lya yela kutya “oohapu dhaKalunga odhi na omwenyo nodhi na oonkondo.”—Aahebeli 4:12.

[Oshimpungu/Ethano pepandja 24]

AAKWANIILWA AAPERSIA OKUZA MO 537 SIGO OMO 467 K.E.N.

Kores Omunene (Esra 1:1) okwa si mo 530 K.E.N.

Cambyses, nenge Ahasveros (Esra 4:6, OB-1954) 530-522 K.E.N.

Darius gwotango (Esra 4:24) 522-486 K.E.N.

Artakserkses Longimanus (Esra 7:1) 475-424 K.E.N.

[Ethano]

Ahasveros

[Ethano pepandja 23]

Kores

[Ethano pepandja 23]

Emanya hoka kwa li kwa nyolwa kuKores okwa li kwa popiwa omulandu gwepangelo gwokweetha oonkwatwa dhi shune kiilongo yadho

[Edhina lyomuthaneki]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Ethano pepandja 26]

Mbela ou shi shoka sha li sha ningitha Esra a kale omulongi gwaantu onkulungu?