Fakaveaga Moli ma e Onoonoaga Mitaki he Vaha Nei
KO E tagata fakamau tala tuai mo e kumikumi kaufakalatahaaga ko H. G. Wells, fanau he 1866, kua taute e fakaohoohoaga malolo lahi ke he tau manamanatu he senetenari 20 aki. Ke he hana tau tohi, ne talahau e ia hana a manatu ke he afetau ke matutaki mo e fakaholoaga fakasaiene. Ti, liu talahau he Collier’s Encyclopedia e “muamua he onoonoaga mitaki” ha Wells he gahua lahi a ia ke fakaholo ki mua hana manatu. Ka e mailoga ai foki kua malipilipi hana a onoonoaga mitaki he magaaho ne tupu fakalutukia e Felakutaki II he Lalolagi.
Ka e he magaaho ne mailoga e Wells “kua maeke he saiene ke taute e tau mena kelea pihia foki e mitaki, ne galo noa e tua hana, mo e hokotia atu ke he onoonoaga fakateaga,” he talahau he Chambers’s Biographical Dictionary. Ko e ha ne pihia ai e mena nei?
Ha kua fakave e tua mo e onoonoaga mitaki ha Wells ke he tau gahua he tagata. He magaaho ne mailoga e ia nukua nakai maeke e tagata ke moua hana Utopia, ne nakai fai mena a ia ke haga ki ai. Kua velevele lahi ne haga fakaave a ia ke he onoonoaga fakateaga.
He vaha nei, kua pihia foki e tokologa he tau tagata ha ko e kakano taha ia. Kua lahi e onoonoaga mitaki ha lautolu he vaha fuata ha lautolu ka kua tukumuli e onoonoaga fakateaga he momotua fakahaga ai a lautolu. Kua mahala foki e fanau ikiiki ke he puhala moui ne tuga e mitaki mo e putoia ke he fakaaoga hehe he tulaki, mahani fakahanoa, mo e falu he tau puhala fakatulakiaga he moui. Ko e heigoa e tali? Kia kikite atu ke he falu he tau fakafifitakiaga mai he tau vaha Tohi Tapu mo e kitia e fakaveaga ma e onoonoaga mitaki—he vaha kua mole, mogonei, mo anoiha.
Kua Palepale e Onoonoaga Mitaki a Aperahamo
He tau 1943 F.V.N., ne hiki a Aperahamo mai i Arana, fano ke he taha fahi he Vailele Eufirate, mo e hu atu ke he motu ko Kanana. Kua fakakite a Aperahamo ko e “matua kia lautolu oti kana kua tua,” mo e ko e fifitakiaga mitaki ha ia ne fakatoka e ia!—Roma 4:11.
Kua faihoani e Lota a Aperahamo, ko e tama tane takaveli he tugaane ha Aperahamo, mo e he magafaoa ha Lota. He mogo fakamui, he to e hoge ke he motu, ne hiki e tau magafaoa ua ki Aikupito, mo e ke he taha magaaho ni ne liliu oti a lautolu. He magaaho nei kua muhukoloa tuai a Aperahamo mo Lota, pihia foki mo e tau fuifui mamoe mo e tau manu. He magaaho ne taufetoko e tau tagata leveki manu ha laua, ne manamanatu a Aperahamo mo e tala age: “Aua neke tupu ha taufetoko ia taua, po ke tau leveki manu ha taua; ha ko e matakainaga ni a taua. Nakai kia ha i mua hāu e kelekele oti? Kia mavehe kehe a koe ia au. Kaeke ke fano a koe ke he fahi hema, ti fano ai au ke he fahi matau; kaeke ke fano a koe ke he fahi matau, ti fano ai au ke he fahi hema.”—Kenese 13:8, 9.
Ha kua motua a Aperamo, kua lata ia ia ke taute e lekua ke he mena kua lata mo ia, mo Lota, he fakalilifu ke he matakainga he hana matua, kua lata ke age e fifiliaga ki a Aperahamo. Ka e, “kua kitekite e Lota, ti kitia ai e ia e kelekele tatai oti ha i ai a Ioritana, kue kelekele mitaki oti kua hoko ki Soara, tuga ne kaina a Iehova, tuga foki e kelekele a Aikupito, ka e nakai la fakaoti e Iehova a Sotoma mo Komora. Ti fifili ai e Lota māna e kelekele tatai oti ha i ai a Ioritana.” Ha ko e fifiliaga ia, kua ha ha ia Lota e tau kakano oti ke mitaki e onoonoaga. Ka e kua ne fai a Aperahamo?—Kenese 13:10, 11.
Kua taute mena folifoli kia a Aperahamo, he fakamatematekelea e tuaga he hana magafaoa? Nakai. Kua moua he mahani mitaki mo e fakamokoi a Aperahamo e totogi mua ue atu. Ne tala age a Iehova ki a Aperahamo: “Haga atu hāu a tau mata mo e kitekite atu he mena nā ne nofo ai a koe, ki tokelau mo toga, ki uta mo lalo. Ha ko e kelekele oti ni kua kitekite ki ai a koe, to foaki atu ai e au kia koe, mo e fanau hau tukulagi.”—Kenese 13:14, 15.
Kua fai kakano moli e fakaveaga he onoonoaga mitaki a Aperahamo. Kua fakave ai ke he maveheaga he Atua to taute e ia e motu lahi ha ko Aperahamo ti “monuina foki ia [Aperahamo] e tau faoa oti ni he lalolagi.” (Kenese 12:2-4, 7) Ha ha foki ia tautolu e kakano ke manatu malolo, he mailoga “kua gahua fakalataha e tau mena oti ke mitaki ai a lautolu kua fakaalofa ke he Atua.”—Roma 8:28.
Tokoua e Tagata Toko ne Mitaki e Onoonoaga
He molea e 400 he tau tau, kua mautali e motu a Isaraela ke huhu atu ki Kanana, “ko e motu ne tafe ai e puke huhu mo e meli.” (Esoto 3:8; Teutaronome 6:3) Ne fekau e Mose 12 e iki ke ‘mumua atu kia toko ke he motu mo e ta mai e tala ke he puhala ke o hake ai a lautolu, ko e tau maga foki ke o ki ai a lautolu.’ (Teutaronome 1:22; Numera 13:2) Kua tatai oti e talahauaga he tau tagata toko ne 12 ke he mahuiga he motu, ka e fakateaga e hokotaki he 10 ia lautolu ati matakutaku ai e tau loto he tau tagata.—Numera 13:31-33.
Ko Iosua mo Kalepa, ke he taha fahi, kua tala age ke he tau tagata e ogo mitaki mo e taute e tau mena ne fahia a laua ki ai ke fakatotoka aki e matakutaku ha lautolu. Kua fakakite he ha laua a mahani mo e hokotakiaga e mauokafua katoatoa ha laua ki a Iehova ke fakamoli hana kupu ke liuaki a lautolu ke he Motu he Maveheaga—ka e nakai kautu. Ka kua, “pehe e fakapotopotoaga oti ke pinimaka a laua ke he tau maka.”—Numera 13:30; 14:6-10.
Ne fakatonu age a Mose ke he tau tagata ke falanaki ki a Iehova, ka kua nakai mahalo a lautolu ke fanogonogo. Ha kua pipiki mau a lautolu ke he tau mahani onoonoaga fakateaga ha lautolu, ati taute ai e motu katoa ke o hahaka he tutakale ke 40 e tau tau. Mai he tau tagata toko ne 12, ko Iosua mo Kalepa hokoia ne moua e tau taui ha ko e onoonoaga mitaki. Ti ko e heigoa e matapatu lekua? Kua noa ai mo e tua, he falanaki e tau tagata ke he ha lautolu ni a lotomatala.—Numera 14:26-30; Heperu 3:7-12.
Fakauaua ha Iona
Kua nofo a Iona he senetenari ke hiva aki F.V.N. Ne fakakite he Tohi Tapu a ia ko e perofeta tua fakamoli ha Iehova ke he magafaoa hogofulu he kautu a Isaraela, he taha vaha ne pule a Ierepoama II. Ka kua nakai mahalo a ia ke talia e matafekau ke fano ki Nineva ke hataki e tau tagata. Ti talahau he tagata fakamau tala tuai ko Josephus ne “manatu a [Iona] kua lauka ni ke hola” mo e fenoga atu ki Iopa. I ai ne heke a ia he vaka ki Tasesa, ko Sepania he vaha fou nei. (Iona 1:1-3) Ko e kakano ne fakateaga ai e onoonoaga ha Iona ke he fekau nei, kua fakamaama mai ia Iona 4:2.
Ne fakahiku a Iona ke fakakatoatoa hana matafekau, ka e ita lahi a ia he tokihala e tau tagata i Nineva. Ati akonaki e Iehova a ia ke hohofi e fakaalofa he taute e akau kakaiona ne fakamalu ai a Iona ke fifigo ti mate. (Iona 4:1-8) Kua hako lahi e momoko ha Iona ke he mate he akau ka fakakite age ke he 120,000 tagata i Nineva ne nakai fakai ke “iloa e lautolu po ko fe e lima matau ha lautolu, po ko fe e lima hema ha lautolu.”—Iona 4:11.
Ko e heigoa ka mailoga e tautolu mai he mena ne tupu ki a Iopu? Kua nakai fakaata he fekafekau tapu e onoonoaga fakateaga. Kaeke ke mailoga e tautolu e takitakiaga a Iehova mo e fakafita ki ai mo e mauokafua katoatoa, to tomafola ai a tautolu.—Tau Fakatai 3:5, 6.
Onoonoaga Mitaki he Lotouho he Tau Matematekelea
“Aua neke fakamamahi e koe a koe ha ko e tau tagata mahani kelea,” he talahau he Patuiki ko Tavita. “Aua foki neke mahekeheke kia lautolu kua eke mena kelea.” (Salamo 37:1) Ko e fakatonuaga pulotu moli a ia, ha kua viko takai ia tautolu he vaha nei e nakai fakafiliaga tonu mo e mahani keukeu.—Fakamatalaaga 8:11.
Pete ni ka nakai mahekeheke a tautolu ki a lautolu ne mahani hepehepe, kua mukamuka ke mamahi he magaaho ka kitia e tautolu e tau tagata noa ne matematekelea ha ko e tau tagata kelea po ke ka nakai tonu e fakafehagaiaga mai ki a tautolu. Liga to taute foki he tau mena ia a tautolu ke ati hake e mahani fakaagitau po ke onoonoaga fakateaga. Ka pihia e logonaaga ha tautolu, kia taute e tautolu e heigoa? Fakamua, maeke ia tautolu ke mauloto nukua nakai maeke he tau tagata kelea ke tuaha tonu to nakai fakai ke hoko mai e fakatulakiaga. Kua fakaholo atu e Salamo 37 ke fakamafana a tautolu he Sal 37 kupu 2: “Ko e mena helehele vave a lautolu [tau tagata kelea] tuga ne motietie; to fifigo foki a lautolu tuga ne tau lau kou mui.”
Ke lafi ki ai, kua maeke ia tautolu ke fakatumau ke taute e mena kua mitaki, tumau ke mitaki e onoonoaga, mo e fakatali ki a Iehova. “Kia kalo kehe a koe mo e tau mena kelea, ka e eke e mahani mitaki; ti nofo muatua ai a koe,” he talahau foki he salamo. “Ha kua fiafia a Iehova ke he fakafiliaga; nakai tiaki foki e ia hana tau tagata tapu.”—Salamo 37:27, 28.
Kautu e Onoonoaga Mitaki Hako!
Ka e kua, mogoia, ha tautolu a vaha anoiha? Kua tala mai he tohi he Fakakiteaga ki a tautolu e “tau mena kua lata ke hohoko vave mai.” He tau mena ia, ko e solofanua kula, ne fakatata e felakutaki, kua fakakite ai “ke uta kehe e mafola mai he lalolagi.”—Fakakiteaga 1:1; 6:4.
Ko e manatu talahaua—mo e mitaki—ne fakahoko i Peritania he magahala he Felakutaki I he Lalolagi, ko e fakahikuaga a ia he felakutaki lahi. He 1916, kua moli lahi e ekepule Peritania ko David Lloyd George. Ne pehe a ia: “Ko e felakutaki nei, ke tuga e felakutaki ka mui mai, ko e felakutaki ke fakaoti aki e felakutaki.” (Fakalilifa ha mautolu.) Kua hako tonu a ia. Kua fakatolomaki ni he Felakutaki II he Lalolagi e tauteaga he tau puhala kelea muitui he moumouaga kua mua atu. He 50 e tau he mole, nakaila kitia ia ha fakaotiaga he felakutaki.
He tohi taha ia ni he Fakakiteaga, kua totou e tautolu hagaao ke he falu tagata heke solofanua—ne fakamailoga e hoge, tau tatalu, mo e mate. (Fakakiteaga 6:5-8) Ko e tau vala foki a ia he fakamailoga he magaaho.—Mataio 24:3-8.
Kua fakatupu kia he tau mena nei e onoonoaga fakateaga? Nakai pihia, ha kua talahau foki he fakakiteaga e “solofanua hina, ha ia ia foki kua heke ai e kaufana; kua ta age foki ki ai e foufou, ti fina atu ai a ia kua kautu, to kautu ni a ia.” (Fakakiteaga 6:2) Hanei kua kitia e tautolu a Iesu Keriso ko e Patuiki he lagi hane uta kehe e tau kelea oti, hane muamua ke fakatu e mafola mo e milino he lalolagi katoa.a
Ko e Patuiki-Kotofa, ne fakaako e Iesu Keriso he mogo ne nofo agaia he lalolagi hana tau tutaki ke liogi ma e Kautu ia. Liga kua fakaako foki a koe ke talahau e “Ha Mautolu Matua,” po ke Liogi he Iki. I ai kua liogi a tautolu ma e Kautu he Atua ke hoko mai, ma e hana finagalo ke fakakatoatoa he lalolagi nei tuga ni he lagi.—Mataio 6:9-13.
He nakai lali ke fakahakohako e fakatokaaga he tau mena he mogo nei, ko Iehova, he puhala he hana Patuiki faka-Mesia, ko Keriso Iesu, to fakaoti katoatoa ai. Ke taui aki, ne pehe a Iehova, “kua eke e au e lagi fou mo e lalolagi fou; nakai tuai manatu ke he tau mena fakamua, ti nakai hake ai ke he loto e tau mena ia.” I lalo he fakatufono he Kautu he lagi, to eke e lalolagi mo kaina mafola mo e fiafia ma e tau tagata, ka fakatumau ke olioli ai e tau moui mo e tau gahua. “Ka e olioli ā mutolu mo e fiafia tukulagi ā mutolu ke he mena kua eke e au,” he talahau e Iehova. “To oti ai kia lautolu ne fifili e au e tau mena ne eke ai ke he tau lima ha lautolu.” (Isaia 65:17-22) Kaeke ke fakave e amaamanakiaga hau ke he maveheaga nakai ke kaumahala ia anoiha, to moua e koe e tau kakano loga ke mitaki e onoonoaga—he mogonei mo e tukulagi!
[Matahui Tala]
a Ma e tau tala fakamatafeiga he fakakiteaga nei, kia fakamolemole kikite e veveheaga 16 he tohi Revelation—Its Grand Climax At Hand!, ne lomi fakailoa he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Fakatino he lau 3]
H. G. Wells
[Credit Line]
Corbis-Bettmann