Fai Kamela Mooli Nakai a Aperahamo?
KO E tau kamela foki e tau manu huifā he kaina ne moua e Aperahamo mai ia Farao, he talahau he Tohi Tapu. (Kene. 12:16) Ne fano e fekafekau ha Aperahamo he fenoga loa ki Mesopotamia, ne “uta ai he fekafekau hogofulu e kamela he tau kamela he hana iki.” Ti talahau fakamaali he Tohi Tapu na fai kamela a Aperahamo kavi ke he mataulu he meleniamu ke uaaki F.V.N.—Kene. 24:10.
Nakai talia he falu e mena nei. Ko e New International Version Archaeological Study Bible, nukua hokotaki: “Kua fetotokoaki e tau tagata pulotu ke he fakamauaga tuai he tau tala ke he tau kamela ha kua talitonu e tokologa ko e tau manu huifā nei kua nakai fa iloa na fao ato kavi ke he 1200 V.N., leva he mole e vahā a Aperahamo.” Ko e ha talahauaga fakamua ke he tau kamela kua nakai hako ha kua nakai fakaaoga he puhala nei ke he tau magahala he tau fakamauaga Tohi Tapu ia.
Ko e falu tagata pulotu mogoia kua totoko pete he eke e tau kamela kua fao mo mena aoga lahi kavi ke he matahiku he meleniamu ke uaaki, nakai kakano e mena nei kua nakai fakaaoga e tau kamela he vahā fakamua atu. Ko e tohi Civilizations of the Ancient Near East, ne pehē: “Ne talahau he kumikumiaga foou ko e tau kamela ne fao kua fakahoko he faahi toga ki uta a Arapi he fai magaaho he meleniamu ke toluaki [F.V.N.]. He kamataaga, kua liga fakafanau ai ke moua ai e huhu, tau fulu, kili, mo e vala kakano, ka e nakai leva ti kitia e aoga he eke mo tau manu lau koloa. Ko e vahā ia ato hoko e magahala ha Aperahamo ne tuga kua lalago he moua e tau valavala polohui motua mo e falu a mouaaga he keli kelekele.
Ha ha i ai foki e tau fakamooliaga ne tohi. Talahau he tohi taha ia: “I Mesopotamia, ne tohi he tau fakamauaga ke he manu [ko e kamela] ti talahau foki he falu tohi vakai, ne fakakite kua liga hoko e manu huifā ki Mesopotamia he mataulu he meleniamu ke uaaki,” ko e vahā ha Aperahamo a ia.
Falu pulotu ne talitonu ko e tau tagata fakafua koloa he Faahi Toga ha Arapi ne putoia e fefakafuaaki he tau mena manogi ne fakaaoga e tau kamela ke lau e tau koloa ha lautolu ke he faahi tokelau ke he tutakale, he gutu atu ke he tau matakavi tuga a Aikupito mo Suria ti kamata e tau faahi nei ke fai kamela. Ko e fefakafuaaki nei kua liga aga mau ke hoko atu ke he mataulu he 2000 F.V.N. Fuluola ai, ne talahau he Kenese 37:25-28 ko e tau tagata fakafua koloa Isamaeli ne fakaaoga e tau kamela ke lau e tau mena manogi ki Aikupito kavi ke he teau e tau tau he mole e vahā ha Aperahamo.
Liga nakai fakaaoga lahi e tau kamela he Near East i tuai mai he mataulu he meleniamu ke uaaki F.V.N., ka ko e fakamooliaga kua tuga ke fakakite na fai iloaaga foki ki ai. He The International Standard Bible Encyclopedia, ne fakahiku mogoia: “Nakai lata ke liu hagaao foki ke he tau kamela ne talahau he tau vahā he tau tupuna kua nakai mooli, ha kua loga e tau fakamooliaga keli kelekele ke he tau kamela ne fao ato hoko e vahā he tau tupuna.”