TAU VALA TALA I MUA | TOHI TAPU—KO E TALA HE KAUTŪAGA
Hao Mai e Tohi Tapu he Totokoaga
KO E MENA NE TUPU: Tokologa e tau takitaki he politika mo e he lotu ne tutuli e tau foliaga ne nakai tatai mo e fekau he Tohi Tapu. Ne fakaaoga tumau e lautolu e pule ha lautolu ke taofi e tau tagata ke nakai moua, lolomi, po ke fakaliliu e Tohi Tapu. Manamanatu ke he ua e fakataiaga:
Liga he 167 F.V.N.: Ko e Patuiki ko Antiochus Epiphanes ha Seleucid, ne lali ke fakaohooho e tau Iutaia ke talia e lotu Heleni, mo e poaki ke moumou oti e tau lagaki he tau Tohiaga Tapu Heperu. Ko e tau takitaki haana ne “hēhē mo e tugi e tau tohi vakai he Fakatufono kaeke kua moua ai,” he tohia he tagata fakamau tala tuai ko Heinrich Graetz, “mo e tamate a lautolu ne kumi lagomatai mo e fakamafanaaga he totou ki ai.”
Tau 500 ke he kavi 1500 V.N.: Falu takitaki he lotu Katolika ne nakai fiafia ke he tau akoako he fakamatala e tau talahauaga i loto he Tohi Tapu ka e nakai ko e tau taofiaga he lotu Katolika, ne fakahigoa foki e tau tagata he lotu ko lautolu ne totoko he moua e falu tohi he Tohi Tapu ka e nakai ni ko e Tau Salamo ke he vagahau Latini. Taha e matakau lotu ne fakagahua e poakiaga ia he fekau e tau tagata ha lautolu ke “fakamakutu, fakamooli, mo e lali tumau ke kumi e tau tagata totoko . . . he veu oti e tau fale mo e tau poko i lalo fonua ka tuahā ki ai. . . . Ka moua e fale ne nofo ai e tagata totoko to moumou ai.”
Kaeke kua kautū e tau tagata ne fai fī ke he Tohi Tapu he moumou ai, to liga galo foki e fekau i loto.
Ne hao e liliuaga he Tohi Tapu faka-Peritania ha William Tyndale pete he pā malu ai, tugi e tau Tohi Tapu, mo e tamate a Tyndale he 1536
PUHALA NE HAO E TOHI TAPU: Ne hagaaki e poakiaga he Patuiki ko Antiochus ki Isaraela, ka e fitā e tau Iutaia he fakatūtū e tau matakau ke he tau motu loga. Ko e mena mooli, ne fuafua he tau tagata iloilo he hoko ke he senetenari fakamua V.N., kua molea e 60 pasene e tau tagata Iutaia kua nonofo i fafo a Isaraela. I loto he tau sunako ha lautolu, ne toka ai he tau Iutaia e tau lagaki he tau Tohiaga Tapu—ko e tau Tohiaga Tapu ia ne kua fakaaoga he tau atuhau fakamui, ti putoia foki e tau Kerisiano.—Gahua 15:21.
He tau 500 ke he kavi 1500 V.N., ko lautolu ne manako ke he Tohi Tapu ne fakauka ke he favale mo e matutaki ke fakaliliu mo e lolomi e tau Tohiaga Tapu. Ato talaga e tau lakau lomi tohi he lotoga he senetenari 15 aki, kua liga fitā e falu vala he Tohi Tapu he moua ke he 33 e vagahau. He magaaho fakamui, ne fakaliliu e Tohi Tapu mo e loga lahi e lagaki ne lolomi.
KO E FUA NE MOUA: Pete e tau totokoaga he tau patuiki pule malolō mo e tau akoako fakahehē, ko e Tohi Tapu ko e tohi ne kua mua atu e tufatufa mo e fakaliliu he tali mai. Ne fakavē ki ai e tau fakatufono mo e tau vagahau he falu motu, pihia foki e tau momoui he tau miliona tagata.