Kumikumi ma e Tohi Fakaaoga he Feleveiaaga he Moui mo e Fekafekauaga
Ianuari 2-8
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | ISAIA 24-28
“Leveki e Iehova e Tau Tagata Haana”
(Isaia 25:4, 5) Ha kua eke a koe mo taue māna ne lolelole, ko e taue māna ne nofogati ke he hana matematekelea, ko e fakamaluaga ka to e afa, ko e mena ke malu ai ka vevela, he hoko mai ai e ita lahi ha lautolu ne favale, tuga ne afa kua to ke he kaupa. 5 Tuga ne vevela ke he motu nakai fai vai, to fakatokolalo ai e koe e go he tau tagata kehe; tuga e vevela ke he malu he aolagi to fakatokolalo ai e koe e lologo he tau tagata favale.
(Isaia 25:6) To eke ai e Iehova Sapaota ke he mouga nai e galue ke he tau mena mitaki ma e tau motu oti, ko e galue e uaina ne toka ai e tau kele; ko e tau mena mitaki ue atu; ko e uaina ne toka ai mo e tau kele kua hakahaka.
Aoga Katoatoa Mai he Tau Foakiaga a Iehova
4 Loga e tau tohi ha tautolu kua tohia ma e Tau Fakamoli a Iehova. Ka e ha ha i ai falu tohi ne tohia ma e tau matakau pauaki, tuga a lautolu ne ikiiki po ke tau matua. Laulahi he tau vala tala mo e tau vitiō he faahi kupega hila ha tautolu ne tauteute pauaki ma e tau tagata ne nakai ko e Tau Fakamoli a Iehova. Ko e loga he tau vala tala pihia kua fakakite na fakamooli e Iehova e maveheaga haana ke foaki fakaloga e tau fakaakoaga ma e tau tagata oti.—Isaia 25:6.
(Isaia 25:7, 8) To fakaoti foki e ia ke he mouga nai e ie ufiufi, ne ufia ai e tau motu oti, mo e ufiufi ne ufia ai e tau motu kehe oti kana. 8 To fakaoti tukulagi e ia e mate; to holoholo kehe foki he Iki ko Iehova e tau hihina mata mai he tau mata oti; to uta kehe foki e ia e mena ke mā ai hana motu ke he lalolagi oti ni; ha kua vagahau mai ai e Iehova.
Ko e Fī Fakamui ke Fakaotioti Ai ko e Mate
15 He matahiku he 1,000 tau, to fakatokanoa mai e tau tagata omaoma he agahala mo e mate. Fakamaama e Paulo: “Ko e mena tuga he mamate e tau tagata oti kia Atamu, to pihia foki e fakamomoui mai oti kia Keriso. Ka e takitokotaha mo e hana vahega; ko e fua uluaki ko Keriso haia, ti mumui atu ai a lautolu ha ia Keriso [lautolu kua pule mo ia] ke he vaha ka haele mai ai a ia. Ti hoko ai e fakahikuaga, ka oti he tuku atu e ia e kautu ke he Atua, ko e Matua haia, ka oti he fakaotioti e ia e tau iki ne mua oti kana, mo lautolu gotoa kua pule, mo lautolu kua malolo. Ha ko e mena to pule ni a ia ato tuku e ia hana tau fi oti ki lalo he na ve hana. Ko e fi fakamui ke fakaotioti ai ko e mate haia.” (1 Kori. 15:22-26) Fakahiku, ko e mate ne moua mai ia Atamu to utakehe. Ko e “ufiufi” kua ufia e tau tagata oti kana to fakaoti tukulagi.—Isaia 25:7, 8.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Isaia 26:15) Kua fakatokologa e koe e motu, Iehova na e, kua fakatokologa e koe e motu; kua lilifu ni a koe; kua fakamamao e koe e tau katofia oti he motu.
Gahua ke Fakalaulahi e Parataiso Fakaagaaga
PUHALA KUA LAGOMATAI E TAUTOLU E PARATAISO FAKAAGAAGA KE MUA ATU E FULUFULUOLA
18 Ne tuku mai e Iehova ki a tautolu e lilifu he lagomatai ke taute e parataiso fakaagaaga ha tautolu ke mua atu foki e fulufuluola. Ka e taute fēfē e tautolu e mena ia? He fakamatala fakamakutu e tala mitaki he Kautu mo e taute tutaki foki. He tau magaaho oti kua lagomatai e tautolu e tagata ke eke mo fekafekau he Atua, kua lagomatai e tautolu e parataiso fakaagaaga ke tupu.—Isaia 26:15; 54:2.
(Isaia 26:20) Kia o mai a, haku a motu na e; kia huhu atu ā mutolu ke he ha mutolu a tau poko, mo e pa ai ha mutolu a tau gutuhala ki tua ha mutolu; kia fakamumuli ai a koe ke he magaaho kiliiku, ato mole atu e ita lahi.
Iehova—Ko e ha Tautolu a Mena ke Nonofo Ai
TO MATUTAKI A IEHOVA MO “MENA KE NONOFO AI” A TAUTOLU
15 Ko e tau lekua he lalolagi nei to matutaki ke holo ki mua e kelea ato hoko e fakaotiaga. (Mata. 24:7, 8) Ti he matematekelea lahi, to uka lahi mooli e moui. He lalolagi katoa, to ha ha i ai e moumouaga mo e fakagogoa, ti to matakutaku e tau tagata. (Hapa. 3:16, 17) Pehē e Tohi Tapu to manako lahi a lautolu ti kumi huaga a lautolu he “tau ana mo e tau kaumaka he tau mouga.” (Fakakite. 6:15-17) Ka e nakai fai ana ka puipui a lautolu, po ke fakatokatokaaga lalahi fakapisinisi po ke fakapolitika.
16 To fakatumau a Iehova ke puipui a tautolu he matematekelea lahi. Tuga e perofeta ko Hapakuka, to fiafia a tautolu ke he Atua he fakamouiaga. (Hapa. 3:18) He tau puhala fe ka puipui e Iehova a tautolu he magaaho uka ia? To fakatali a tautolu ke kitia. Ka e mauokafua a tautolu ko e tau tagata ha Iehova to fakamaopoopo fakalataha mo e moua e tau fakaakoaga mai ia ia, tuga e tau Isaraela ne toka a Aikupito he O Kehe mai. (Totou Esoto 13:18; Fakakite. 7:9) To foaki fēfē e Iehova ki a tautolu e tau fakaakoaga nei? To liga fakaaoga e Iehova e fakapotopotoaga ke talahau ki a tautolu e mena ke taute. Talahau he Isaia 26:20 e “tau poko” ka foaki e puipuiaga ke he tau tagata he Atua. Liga hagaao e tau mena nei ke he tau fakapotopotoaga he lalolagi katoa. (Totou Isaia 26:20.) Uho nakai ki a koe e tau feleveiaaga he fakapotopotoaga? Taute tumau nakai e koe e tau mena oti ne tala atu e Iehova ki a koe puhala he fakapotopotoaga?—Hepe. 13:17.
Totouaga he Tohi Tapu
(Isaia 28:1-13) Oi te fakaalofa ke he foufou tokoluga ha lautolu ne inu ke konahia i Efaraimo, katoa mo e fiti kua fifigo he ha lautolu a tau mena fulufuluola ne taute aki a lautolu, ha ha he ulu he pahua talumelie, ha lautolu kua mahala ke he uaina. 2 Kitiala, ha ha i ai ke he Iki taha ne malolo mo e manava lahi a ia, tuga ne afa ko e uha tuli, ko e afa to kai maka, tuga ne tafe e tau vai loga kua puapua, kua liti hifo ai mo e malolo ke he kelekele. 3 Ti taholi ai ke he tau hui e foufou tokoluga ha lautolu ne inu ke konahia i Efaraimo. 4 Ko e fiti foki kua fifigo he ha lautolu a tau mena fulufuluola ne taute aki a lautolu, ha ha he ulu he pahua talumelie, to eke ia ke tuga ne fua mati ne momoho tuai ka e nakaila hoko ke he tau mafana; kua kitia e ia ne kitekite ki ai, ka moua e ia ke he hana lima, ti folo ai agataha. 5 Ko e aho ia to eke a Iehova Sapaota mo foufou iki fulufuluola, mo e foufou lilifu kia lautolu ne toe ke he hana motu; 6 To eke foki mo agaga ke fakafili ai kia ia kua nofo ke eke e fakafiliaga, to eke foki mo malolo kia ia kua fakaliu e tau ke he gutuhala. 7 Ko lautolu nai foki, kua hehe a lautolu ha ko e uaina; kua o kehe a lautolu ha ko e kava; kua hehe e ekepoa mo e perofeta ha ko e kava; kua mahakava a lautolu ke he uaina, kua o kehe a lautolu ha ko e kava; kua hehe ha lautolu a kitekite, kua tupetupe a lautolu ke he fakafiliaga. 8 Ha kua puke e tau laulau oti ke he kokō mo e otaota, nakai ni fai mena kua meā. 9 To fakaako atu e ia e iloilo kia hai? ko hai ke fakailoa atu e ia e tala ki ai? Ko lautolu kua tapani kua toka e lautolu e huhu. 10 Ha kua ha i ai e poaki mo e poaki, ko e poaki mo e poaki; ko e hataki mo e hataki, ko e hataki mo e hataki; ko e mena tote ha i hinai, ko e mena tote ha i kunā. 11 Ha ko e mena to vagahau mai e ia ke he motu nai ke he tau kupu nakai maama, mo e vagahau kehe. 12 Ne pehe atu foki a ia kia lautolu, Ko e okiokihaga hanai; kia uta ai e mutolu mo okiokihaga foki hanai; ka e nakai fia fanogonogo mai a mutolu. 13 Ti ha i ai e kupu a Iehova kia lautolu, ko e poaki mo e poaki, ko e poaki mo e poaki; ko e hataki mo e hataki, ko e hataki mo e hataki; ko e mena tote ha i hinai ko e mena tote ha i kunā; kia o a lautolu mo e veveli ai hana tua a lautolu, ti mafatifati ai a lautolu, ti tauhele ai a lautolu, mo e moua ai a lautolu.
Ianuari 9-15
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | ISAIA 29-33
“To Pule e Patuiki ha ko e Mahani Tututonu”
(Isaia 32:1) Kitiala, to pule e patuiki ha ko e mahani tututonu, to pule foki e tau iki ha ko e tonu.
Fakaheke a Keriso—Ko e Patuiki Lilifu!
13 Kua heke atu foki e Keriso ke lalago e “tututonu.” Ko e tututonu nei ko e “tututonu he Atua,” po ke tau tutūaga ha Iehova ke he mena kua hako po ke hepe. (Roma 3:21; Teu. 32:4) Ne talahau tuai e Isaia e tau mena nei hagaao ki a Iesu Keriso: “To pule e patuiki ha ko e mahani tututonu.” (Isaia 32:1) Ka pule a Iesu, to tamai e ia e “lagi fou” mo e “lalolagi fou” ka mahani tututonu ai e tau tagata oti kana. (2 Pete. 3:13) Kakano e mena ia, ko e tau tagata oti kana he lalolagi foou, to momoui ke he tau tutūaga ha Iehova ke he hako mo e hepe.—Isaia 11:1-5.
(Isaia 32:2) To eke foki e tagata ke tuga ne fakamumuliaga mai he matagi, mo e mena ke malu ai ka to e afa, ke tuga ne tau vailele ke he motu paku lā, ke tuga ne malu foki he kau maka lahi ke he motu nakai fai vai.
(Isaia 32:3, 4) To nakai fakapouli ai e tau mata ha lautolu kua kitekite; to fakateliga mai foki he tau teliga ha lautolu ne fanogonogo mai. 4 Ko e tau loto foki ha lautolu ne fakatepetepe to manamanatu a lautolu ke iloa ai; ko e tau alelo foki ha lautolu ne vagahau koekoe, to fakaave a lautolu ke matala mai ai ha lautolu a vagahau.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Isaia 30:21) To logona foki he tau teliga ha mutolu e kupu ki tua ha mutolu, ka afe age a mutolu ke he fahi matau po ke afe age a mutolu ke he fahi hema, kua pehe mai, Ko e puhala hanai ke o ai a mutolu.
Logona e Leo ha Iehova he Tau Mena Oti ne Ha Ha Ai a Koe
2 He vahā nei, ne fakaaoga e Iehova e Tohi Tapu, haana agaaga tapu, mo e fakapotopotoaga ke takitaki a tautolu. (Gahua 9:31; 15:28; 2 Timo. 3:16, 17) Ko e takitakiaga haana kua maaliali lahi ke tuga kua logona e tautolu a ia ne pehē ki a tautolu: “Ko e puhala hanai ke o ai a mutolu.” (Isaia 30:21) Fakaaoga foki e Iehova a Iesu ke fakailoa e leo Haana ki a tautolu. Ne fifili e ia a Iesu ke takitaki e fakapotopotoaga puhala he “fekafekau fakamoli mo e loto matala.” (Mata. 24:45) Kua lata ia tautolu ke uta fakahokulo e takitakiaga mo e poakiaga nei ha kua fakavē e moui tukulagi ha tautolu he taute e mena ia.—Hepe. 5:9.
(Isaia 33:22) Ha ko Iehova ko e ha tautolu a Fakafili a ia, ko Iehova ko e ha tautolu a Pule, ko Iehova ko e ha tautolu a Patuiki, to fakamoui e ia a tautolu.
To Eke a Mutolu mo “Kautu he Tau Ekepoa”
4 Ne gahuahua e maveheaga he Fakatufono he tau 1513 ato fai Keriso. Puhala he maveheaga ia, ne fifili e Iehova e motu ha Isaraela i tuai ma e kakano pauaki. To eke e Atua mo Fakafili, Pule, mo e Patuiki ha lautolu. (Isaia 33:22) Fakakite he fakamauaga tuai ha Isaraela e mena ne tupu he omaoma po ke nakai omaoma e tau tagata ke he tau tuaga tututonu he Atua. Ko e omaoma ke he Fakatufono he Atua kua kakano ne nakai fakaatā e tau Isaraela ke mau ke he tau tagata pouliuli po ke tapuaki falu atua. Ne talaga e Fakatufono ke puipui e tama ha Aperahamo mai he fakakelea.—Esoto 20:4-6; 34:12-16.
Totouaga he Tohi Tapu
(Isaia 30:22-33) To fakakelea e ia e ufiufi ario he ha mutolu a tau tupua kua ta, mo e ufiufi auro he tupua lapatoa ha mutolu, to tiaki ni tuga ne ie he tagata gagao; to pehe atu foki ki ai, Fano a. 23 Ti foaki mai e ia e uha ke he hau a saito ke gana ai e koe ke he kelekele; mo e tau mena kai ke tutupu mai he kelekele, kua tupu lahi ti mitaki, ko e aho ia to totolo ai e tau manu hau ke he fonua laulahi. 24 Ko e tau povi foki mo e tau asini kua gahua ai ke he kelekele to kai e lautolu e tau mena kai kua fakamasima, ko e tau mena kua havilia ai ke he aku mo e iliili. 25 Ko e tau atu mouga tokoluga oti mo e tau mouga tokoluga, oti, to ha i ai e tau vai tafe mo e tau vailele ke he aho he keliaga lahi, ka malŏlŏ ai e tau kolo. 26 To eke foki e maama he mahina ke tuga e maama he la; ko e maama he la to takifitu ia tuga e maama he tau aho ne fitu, ke he aho ke pipi ai e mena mafatifati he hana motu, mo e fakamaulu ai e ia e tau kafokia ha lautolu ne ta ai a lautolu. 27 Kitiala, kua haele mai e higoa a Iehova mai he mena mamao; kua huhunu hana ita, ti lahi e huhunu; kua puke hana tau laugutu ke he ita; ko e hana alelo foki, kua kai lahi ia tuga e afi. 28 Ko e hana fafagu foki kua tuga ne vailele kua puā, to hoko ke he ua, to lulululu ai e tau motu kehe, ke he mena ke lulululu aki e tau mena ke mamate ai; to ha ha i ai foki ke he gutu he motu e fakagau gutu ke fakahehē ai. 29 To eke e lologo kia mutolu, tuga ne eke ke he po ne eke ai e galue tapu; to fiafia foki e tau loto tuga ne fiafia hana ne fano mo e fakatagi kofe ke hoko atu ke he mouga a Iehova, ko e Maka tumau a Isaraela. 30 To fakafanogonogo ai e Iehova e tau tagata ke he lilifu he hana leo, to fakakite foki e ia e fakato hifo he hana lima, mo e hana ita lahi, mo e puho he afi kua kai lahi, ko e fakapuke, mo e afā, mo e uha tuli. 31 Ha ko e leo a Iehova ke malipilipi ai a Asuria, to ta aki e ia a ia ke he tokotoko. 32 Ko e tau mena oti foki ke fina age ki ai e akau kua kotofa, ke tuku ai e Iehova ki luga ha lautolu, to eke ia mo e topa mo e kitara; to fakahoko atu e ia e tau kia lautolu, ko e tau ke talue ai. 33 Ha kua taute tuai a Tofeta tali mai ne aho mua, kua taute ni e mena ia ma e patuiki; kua eke fakahokulo mo e fakalaulahi ai e ia; ko e hana tumutumu afi ia mo e tau gaafi loga; ko e fafagu a Iehova tuga ne taio kua tafe, kua huhunu ai a ia.
Ianuari 16-22
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | ISAIA 34-37
“Palepale e Tua ha Hesekia”
(Isaia 36:1) Ko e tau hogofulu ma fa ne pule ai e patuiki ko Hesekia, ne hake ai e patuiki a Asuria ko Sanerivi mo e tau ke he tau maga oti i Iuta ne nonofo taue ai a lautolu, ti moua ai e ia māna.
(Isaia 36:4-10) Ti pehe mai a Ravesake kia lautolu, Kia pehe atu a mutolu kia Hesekia, kua vagahau mai pehe he patuiki lahi, ko e patuiki a Asuria, Ko e heigoa kia e mena nai ke tua ki ai kua tua ai a koe? 5 Kua pehe a koe, (ka ko e tau kupu noa ni,) ha ha ia koe e pulotu mo e malolo ke lata mo e tau; hanai, ko hai kia kua tua ki ai a koe kua fakafualoto mai a koe kia au? 6 Kitiala, kua tua a koe ke he tokotoko na ko e kaho kua maihiihi ko Aikupito, ka tokotoko ai e tagata ti tuina ai hana lima ti ati ni; kua pihia a Farao ko e patuiki a Aikupito kia lautolu oti kua tua kia ia. 7 Kaeke foki kua pehe mai a koe kia au, Kua tua a mautolu kia Iehova ha mautolu a Atua; nakai kia ko ia ne uta kehe ai e Hesekia hana tau mena tokoluga mo e hana tau fatapoa, mo e pehe atu a ia kia Iuta mo Ierusalema, Kia hufeilo a mutolu ki mua he fatapoa nai? 8 Hanai, kia hau a koe ke pulega mo e haku iki ko e patuiki a Asuria, ti ta atu ai e au kia koe ua e afe e solofanua, kaeke kua maeke kia koe ke ta mai e tau tagata kua lata ke heke ai. 9 Ti maeke fefe kia koe ke vega taha takitaki kau ne muikau kiliiku he tau fekafekau he haku a iki? Ka kua tua a koe ki Aikupito ke moua ai e tau kariota mo e kau heke solofanua. 10 Ti kua hau noa kia au mo Iehova he hau ai au ke he motu nai ke fakaoti ai a ia? Ne pehe mai a Iehova kia au, Hake ā koe ke he motu na mo e fakaoti e koe a ia.
(Isaia 36:15) Aua neke fakatupu foki e Hesekia ha mutolu a tua kia Iehova; kua pehe atu a ia, To laveaki mai e Iehova a tautolu; nakai tuku atu e maga nai ke he lima he patuiki a Asuria.
(Isaia 36:18-20) A mutolu neke fakavai e Hesekia a mutolu, kua pehe atu, To laveaki mai e Iehova a tautolu. Kua takitaha kia e tau atua he tau motu mo e laveaki hana motu mai he lima he patuiki a Asuria? 19 Ko fe kia e tau atua a Hamato mo Arepata? Ko fe kia e tau atua a Sefavaima? Po ke laveaki nakai e lautolu a Samaria mai he lima haku? 20 Ko hai kia he tau atua oti he tau motu ia kua laveaki ha lautolu a tau motu mai he lima haku, kia laveaki ai e Iehova a Ierusalema mai he lima haku?
(Isaia 37:1, 2) Kua logona ai he patuiki ko Hesekia, ti hēhē e ia hana tau tapulu ti tapulu ai a ia ke he ie talatala, ti hu atu ai a ia ke he fale a Iehova. 2 Ti fakafano atu e ia a Eliakimo ko e tagata ne pule ke he magafaoa, mo Sevena ko e tohikupu, katoa mo e tau patu he tau ekepoa, kua tapulu ai ke he ie talatala, ti o atu a lautolu ke he perofeta ko Isaia, ko e tama a Amota.
(Isaia 37:14-20) Ne uta e Hesekia e tohi mai he tau lima he tau fekau, kua totou ai e ia; ti hake a Hesekia ke he fale a Iehova, ti fofola atu ai e ia ki mua a Iehova. 15 Ti liogi ai a Hesekia kia Iehova, kua pehe atu, 16 Iehova Sapaota na e, ko e Atua a Isaraela, kua haele ke he vaha he tau kerupi, ko koe ni, hoko koe, ko e Atua he tau kautu oti he lalolagi, ne eke e koe e lagi mo e lalolagi. 17 Iehova na e, kia haga mai hau a na teliga, mo e fanogonogo mai a koe; Iehova na e; kia haga mai hau a na fofoga mo e kitekite mai a koe, ti fanogonogo mai a koe ke he tau kupu oti a Sanerivi, kua fakafano mai e ia, ke eke fakakelea ai ke he Atua moui. 18 Ko e moli, Iehova na e, kua fakamahakava he tau patuiki a Asuria e tau motu oti mo e ha lautolu a tau kelekele. 19 Ti tolo e lautolu ha lautolu a tau atua ke he afi, he nakai ko e tau atua a lautolu, ka ko e tau mena ne eke ai he tau lima he tau tagata, ko e tau akau mo e tau maka, ti fakaoti ai e lautolu a lautolu. 20 Hanai, Iehova na e ha mautolu a Atua, kia fakamomoui e koe a mautolu mai he lima hana, ke iloa ai he tau kautu oti he lalolagi ko koe ni ko Iehova hoko koe ni.
(Isaia 37:33-38) Ko e mena ia kua pehe mai e vagahau a Iehova ke he patuiki a Asuria, Nakai ni hau a ia ke he maga nai, to nakai fana mai foki e ia ha fana, nakai hau foki a ia ki ai mo e akau punuti, to nakai aku fakatumutumu foki ki ai e kelekele. 34 Kua pehe mai a Iehova, Ko e hala ne hau ai a ia, ko e hala ia ke liu atu ai a ia, ka e nakai ni hau a ia ke he maga nai. 35 Ko e mena fakamalu e au e maga nai ke fakamoui ai a ia, ha ko au nai ni, ha ko Tavita foki haku a fekafekau. 36 Ti fina atu ai e agelu a Iehova, ti kelipopo ai e ia ke he heaga api a Asuria e tau tagata ne taha e teau e afe ti valugofulu e afe ti lima e afe e tagata. Kua uhu matike a lautolu ne toe ke he magaaho pogipogi, kitiala, ko e tau tagata mamate a lautolu oti. 37 Ti laga e api e Sanerivi ko e patuiki a Asuria, ti fano ai a ia, kua liu atu a ia ki Nineva, ti nofo ai a ia. 38 Ne hufeilo ai a ia ke he fale a Niseroka hana atua, ti kelipopo ai a ia ke he pelu he na tama tane tokoua hana ko Atamaleko mo Saleseri, ti fehola ai a laua ke he motu ko Ararata. Ti eke ai hana tama tane ko Esarata mo patuiki ke hukuiaki a ia.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Isaia 35:8) To ha i ai foki e puhala kua tanu, mo e puhala, to ui foki ia ko e puhala tapu; nakai fina atu ai taha kua kelea, ka e eke ma lautolu ni; ko lautolu ne o fenoga ai katoa mo e tau tagata goagoa nakai hehe ai a lautolu.
Tutuli e ‘Tapu Ue Atu he Matakutaku ke he Atua’
‘Kua Ha i Ai Foki e Puhala Tapu Ue Atu’
Ne talahau tuai e Iehova ko e tau tagata haana ne fakapaea i Papelonia to liliu ke he motu mooli ha lautolu. Ko e perofetaaga ke he fakafoouaga kua ha ha ai e maveheaga nei: ‘To ha i ai foki e puhala kua tanu, mo e puhala, to ui foki ia ko e Puhala Tapu Ue Atu.’ (Isaia 35:8a) Kua fakakite he tau kupu nei kua nakai ni hafagi hokoia e Iehova e puhala ma e tau Iutaia ke liliu ke he motu ka kua fakamafana foki ki a lautolu to puipui e ia e puhala.
Tutuli e ‘Tapu Ue Atu he Matakutaku ke he Atua’
“Nakai Fina Atu Ai Taha kua Kelea”
He 537 F.V.N., nukua lata e tau Iutaia ne liliu ke talia e taha mena aoga. Hagaao ki a lautolu kua lata ke ō he ‘Puhala Tapu Ue Atu,’ ne pehē e Isaia 35:8e: “Nakai fina atu ai taha kua kelea, ka e eke ma lautolu ni; ko lautolu ne o fenoga ai katoa mo e tau tagata goagoa nakai hehe ai a lautolu.” Ko e kakano ne liliu e tau Iutaia ki Ierusalema ke liu fakatū e tapuakiaga meā, to nakai fai matakavi ma lautolu ne lotokai, nakai fakalilifu ke he tau mena tapu, po kua nakai meā fakaagaaga. Kua lata a lautolu ne liliu ke fakatumau e tau tuaga tokoluga ha Iehova he mahani. Ko lautolu ne manako ke talia he Atua he vahā nei kua lata ke pihia foki e tuaga. Kua lata ia lautolu ke tutuli e “mahani mitaki [po ke tapu ue atu he] matakutaku ke he Atua.” (2 Kori. 7:1) Ko e heigoa mogoia e tau gahua nakai meā kua lata ia tautolu ke kalo mai ai?
(Isaia 36:2, 3) Ti fakafano mai he patuiki a Asuria i Lakisa a Ravesake mo e kau lahi, ki Ierusalema ke he patuiki ko Hesekia; ti tu mai a ia tata age ke he hala vai he namo i luga ke he puhala tu he fonua he tagata unu tapulu. 3 Ti o atu kia ia a Eliakimo ko e tama a Hilikia ko ia ne pule ke he magafaoa, mo Sevena ko e tohikupu, mo Ioaa ko e tama a Asafo ko e tagata fakamau kupu.
(Isaia 36:22) Ti o mai ai a Eliakimo ko e tama a Hilikia ko e tagata ne pule ke he magafaoa, mo Sevena ko e tohikupu, mo Ioaa ko e tama a Asafo ko e tagata fakamau kupu, ne o mai a lautolu kia Hesekia, mo e ha lautolu a tau tapulu kua mahēhē, ti tala mai a lautolu kia ia e tau kupu a Ravesake.
Tau Fakamaamaaga Mai he Tohi a Isaia—II
Tau Fakaakoaga ma Tautolu:
36:2, 3, 22. Pete kua utakehe mai he gahua ko e fekafekau pule, ko Sevena ne fakaatā a ia ke matutaki ke gahua tohikupu ma e patuiki ha ko e hikiaga. (Isaia 22:15, 19) Kaeke kua utakehe a tautolu mai he kotofaaga i loto he fakatokatokaaga ha Iehova ha ko e falu kakano, kua nakai kia lata ia tautolu ke fekafekau ke he Atua he ha matagahua ni kua fakaatā e ia?
Totouaga he Tohi Tapu
(Isaia 36:1-12) Ko e tau hogofulu ma fa ne pule ai e patuiki ko Hesekia, ne hake ai e patuiki a Asuria ko Sanerivi mo e tau ke he tau maga oti i Iuta ne nonofo taue ai a lautolu, ti moua ai e ia māna. 2 Ti fakafano mai he patuiki a Asuria i Lakisa a Ravesake mo e kau lahi, ki Ierusalema ke he patuiki ko Hesekia; ti tu mai a ia tata age ke he hala vai he namo i luga ke he puhala tu he fonua he tagata unu tapulu. 3 Ti o atu kia ia a Eliakimo ko e tama a Hilikia ko ia ne pule ke he magafaoa, mo Sevena ko e tohikupu, mo Ioaa ko e tama a Asafo ko e tagata fakamau kupu. 4 Ti pehe mai a Ravesake kia lautolu, Kia pehe atu a mutolu kia Hesekia, kua vagahau mai pehe he patuiki lahi, ko e patuiki a Asuria, Ko e heigoa kia e mena nai ke tua ki ai kua tua ai a koe? 5 Kua pehe a koe, (ka ko e tau kupu noa ni,) ha ha ia koe e pulotu mo e malolo ke lata mo e tau; hanai, ko hai kia kua tua ki ai a koe kua fakafualoto mai a koe kia au? 6 Kitiala, kua tua a koe ke he tokotoko na ko e kaho kua maihiihi ko Aikupito, ka tokotoko ai e tagata ti tuina ai hana lima ti ati ni; kua pihia a Farao ko e patuiki a Aikupito kia lautolu oti kua tua kia ia. 7 Kaeke foki kua pehe mai a koe kia au, Kua tua a mautolu kia Iehova ha mautolu a Atua; nakai kia ko ia ne uta kehe ai e Hesekia hana tau mena tokoluga mo e hana tau fatapoa, mo e pehe atu a ia kia Iuta mo Ierusalema, Kia hufeilo a mutolu ki mua he fatapoa nai? 8 Hanai, kia hau a koe ke pulega mo e haku iki ko e patuiki a Asuria, ti ta atu ai e au kia koe ua e afe e solofanua, kaeke kua maeke kia koe ke ta mai e tau tagata kua lata ke heke ai. 9 Ti maeke fefe kia koe ke vega taha takitaki kau ne muikau kiliiku he tau fekafekau he haku a iki? Ka kua tua a koe ki Aikupito ke moua ai e tau kariota mo e kau heke solofanua. 10 Ti kua hau noa kia au mo Iehova he hau ai au ke he motu nai ke fakaoti ai a ia? Ne pehe mai a Iehova kia au, Hake ā koe ke he motu na mo e fakaoti e koe a ia. 11 Ti pehe atu a Eliakimo, mo Sevena, mo Ioaa, kia Ravesake, Kia vagahau mai a koe ke he hau a tau fekafekau ke he vagahau Arama, ko e mena logona ai e mautolu; ka e aua neke vagahau mai a koe kia mautolu ke he vagahau Iuta ke fanogonogo ai e tau tagata ha ha i luga he kaupa. 12 Ti tali mai ai a Ravesake, Kua fakafano mai kia he iki haku au ke he iki hau katoa mo koe ke vagahau atu e au ke he tau kupu ia, ka e nakai kia fakafano mai au ke he tau tagata kua nonofo ki luga he kaupa, kia kai ai e lautolu ha lautolu a otaota, mo e inu e lautolu ha lautolu a ligi vai fakalataha mo mutolu?
Ianuari 23-29
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | ISAIA 38-42
“Foaki e Iehova e Malolō ki a Lautolu kua Lolelole”
(Isaia 40:25, 26) Kua pehe mai a ia ne Tapu, Hanai, to fakatai e mutolu au kia hai? po ko hai foki ke tatai mo au? 26 Hahaga hake a ki luga mo e kitekite ā mutolu, po ko hai ne eke e tau mena nai? Kua takitaki mai ha lautolu a tau kau kua totou, ti ui e ia a lautolu oti ke he tau higoa ha lautolu, ko e hana malolo lahi mo e hana mana lahi; nakai ni galo taha ia lautolu.
(Isaia 40:27, 28) Iakopo na e, ko e ha ne pehe a koe? Isaraela na e, ko e ha ne vagahau e koe pehe? Kua galo haku a puhala kia Iehova, kua toka kehe mo e haku a Atua haku a fakafiliaga? 28 Nakai kia iloa e koe? Nakai kia logona e koe? Ko e Atua tukulagi, ko Iehova ko ia ne eke e tau motuaga he lalolagi, nakai lolelole a ia, to nakai mategugu foki a ia; ti nakai maeke ke kumikumi hana pulotu.
(Isaia 40:29-31) To foaki atu e ia e malolo kia lautolu kua lolelole; ka ko lautolu kua nakai fai malolo to fakatupu fakalahi e ia e malolo kia lautolu. 30 To lolelole mo e mategugu e tau fuata; ko e tau taulekaleka foki to veveli ni a lautolu; 31 Ka ko lautolu kua tatali kia Iehova, to fakafou ai ha lautolu a malolo; to o hake a lautolu ke he tau tapakau po ke tau aeto; to tafepoi a lautolu ka e nakai mategugu; to o a lautolu, ka e nakai lolelole ai a lautolu.
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Isaia 38:17) Kitiala, kua totogi aki haku a mamahi lahi ke he monuina; kua fakaalofa mai a koe ti laveaki mai e koe au he luo ke fakaoti ai; ha kua liti e koe haku a tau hala oti ki tua hau.
“Ko e Atua ko e Fakaalofa a Ia”
17 He lologo fakaaueina aamotia ne fafati e Hesekia he mole e maulu mai a ia he gagao mate, ne tala age a ia ki a Iehova: “Kua liti e koe haku a tau hala oti ki tua hau.” (Isaia 38:17) Kua fakakite he mena nei a Iehova ke uta e tau hala he tagata taute hehe ne tokihala mo e tolo a lautolu ki tua Hana, ko e mena ne nakai kitia ai e Ia mo e nakai liu mailoga foki a lautolu. Hagaao ke he taha tohi, ko e manatu ne fakamaama mai kua liga talahau: “Kua taute e koe e [tau hala haku] ke tuga kua nakai ni tupu.” Nakai kia mafanatia lahi e mena ia?
(Isaia 42:3) Nakai papaki e ia e kaho ne maihiihi; to nakai tamate e ia e vavae kua puho tote; ko e fakamoli ke tamai ai e ia e fakafiliaga.
Fifitaki e Loto Fakatokolalo mo e Fakaalofa Hofihofi ha Iesu
13 Tau kupu fakaalofa hofihofi haana. Fakalagalaga he fakaalofa hofihofi noa ha Iesu a ia ke vagahau mo e fakaalofa hofihofi ke he falu, mua atu ki a lautolu ne loto malipilipi. Ne fatiaki he aposetolo ko Mataio e tau kupu ha Isaia hagaao ki a Iesu. Pehē a Isaia: “Nakai papaki e ia e kaho ne maihiihi; to nakai tamate e ia e vavae kua puho tote.” (Isaia 42:3; Mataio 12:20) Ko e heigoa e kakano he mena ia? Nakai ekefakakelea po ke taute fakakelea e Iesu e tau tagata. Ka e vagahau a ia he puhala kua fakatotoka a lautolu. Fakamatala e ia e fekau he amaamanakiaga ke he “tau loto ne malipilipi.” (Isaia 61:1) Uiina e ia e tau tagata ne “matematekelea mo e pehia he tau kavega” ke o mai ki a ia ke ‘moua e okiokiaga.’ (Mataio 11:28-30) Ne mavehe a ia ke he tau tutaki haana kua manamanatu fakaalofa hofihofi e Atua ma e tau tagata tapuaki takitaha Haana, putoia a “lautolu nai kua fakateaga,” po ko lautolu ne kitia he lalolagi kua nakai aoga.—Mataio 18:12-14; Luka 12:6, 7.
Totouaga he Tohi Tapu
(Isaia 40:6-17) Ne pehe mai e leo, Kia ui age la. Ti pehe atu a ia, Ko e heigoa kia e kupu ke ui ai e au? Ko e tau tagata oti ko e motietie a lautolu, mo e ha lautolu a mitaki oti, kua tuga ne fiti he vao ia; 7 Kua fifigo e motietie, kua mokulu foki hana fiti; ha kua agi mai ki ai e fafagu a Iehova; ko e moli ko e motietie e tau tagata. 8 Kua fifigo e motietie, kua mokulu e fiti; ka ko e kupu he Atua ha tautolu, kua tumau ia tukulagi ni. 9 Hake a ke he mouga tokoluga, ko koe na ne tamai e tala mitaki ki Siona; kia leo lahi a mo e fakamalolo ko koe na, ne tamai e tala mitaki ki Ierusalema; kia leo lahi a, aua neke matakutaku a koe, kia pehe atu ke he tau maga a Iuta, Kitiala, ke he ha mutolu a Atua. 10 Kitiala, to haele mai e Iki ko Iehova mo e malolo, to pule hana lima māna; kitiala, kua ha ia ia hana taui, ti ha i mua hana e palepale he hana gahua. 11 To leveki e ia hana fuifui ke tuga ne leveki mamoe; to hapai e ia e tau punua mamoe ke he hana tau lima, mo e uta e ia a lautolu ke he hana fatafata; to takitaki fakatekiteki e ia e tau mamoe kua fai punua. 12 Ko hai kia kua fafati ai e tahi ke he hana aloalolima, mo e fafati e lagi ke he hagatike, mo e fafati e kelekele ke he fua ke fafati aki e tau mena puke; kua fafati foki e tau mouga ke he fua hahamo, mo e tau matiketike ke he fuatautau? 13 Ko hai kia kua fafati e agaga a Iehova? ko hai foki e tagata kua pulega fakalataha mo ia, kua fakaako ai a ia? 14 Ko hai kia ne pulega fakalataha mo ia, ti pulotu ai a ia, mo e fakaako ai a ia ke he puhala he fakafiliaga, mo e fakaako a ia ke iloilo ai, mo e fakailoa atu kia ia e puhala ke manamanatu ai? 15 Kitiala, kua tatai e tau motu mo e maga vai tote kua hihina hifo he pakete; kua totou a lautolu tuga ne efuefu ke he fua hahamo; kitiala, kua toto ai e ia e tau motu ne takai he tahi tuga ne tau valavala mena ikiiki. 16 Nakai ni lata a Lepanona ke huhunu ai ke he afi, mo e tau manu ha ha i ai, nakai ni lata ia ke eke mo poa huhunu. 17 Ko e tau motu oti kua tuga e mena noa maka ki mua hana; kua homo he tote a lautolu ke he mena noa maka ke he hana manatu, mo e teao ni a lautolu.
Ianuari 30–Fepuari 5
TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | ISAIA 43-46
“Ko Iehova ko e Atua he Perofetaaga Mooli”
(Isaia 44:26-28) Kua fakamau ai e ia e kupu he hana fekafekau, ti fakahoko e ia e pule he hana tau fekau; kua pehe age a ia ki Ierusalema to kakai ai a ia; kua pehe foki a ia ke he tau maga a Iuta to ati ai ni a mutolu, to fakatu foki e au hana tau mena ne malŏlŏ. 27 Kua pehe atu a ia ke he tau mena hokulo, Kia pakupaku ā; to fakamaha foki e au hau a tau vailele. 28 Kua pehe atu a ia kia Kuresa, ko e haku a leveki mamoe a ia; to fakahoko ai e ia e tau mena oti kua loto au ki ai; kua pehe atu foki a ia ki Ierusalema, to ati ai ni a koe; kua pehe atu foki a ia ke he faituga, To eke ai ni hau a tau fakaveaga.
(Isaia 45:1, 2) Kua vagahau mai pehe a Iehova kia ia ne fakauku ai e ia, ko Kuresa, ne taofi ai e au hana lima matau, kia fakatokolalo ai e tau motu oti ki mua hana, to vevete foki e au e tau tokupu he tau patuiki; ke hafagi ki mua hana e tau puhala lau ua; to nakai pa foki e tau gutuhala. 2 Ko au ni, to fina atu au ki mua hau, ti fakamolemole ai e au e tau mena nakai tatai; ti lipilipi e au e tau gutuhala apa kula; to hehele motu foki e au e tau fakamau lapatoa.
(Isaia 45:3-6) To foaki atu foki e au kia koe e tau koloa ha ha he pouli, mo e tau koloa ne fufu ai ke he tau mena galo; kia iloa e koe ko au ko Iehova, ko au ne ui ai a koe ke he hau a higoa, ko e Atua a Isaraela. 4 Ha ko e haku a fekafekau ko Iakopo, mo Isaraela ne fifili e au, ko e mena ia kua ui ai e au a koe ke he hāu a higoa, kua talahau e au hau a higoa, ka e nakai iloa e koe au. 5 Ko au ko Iehova, ka e nakai ha i ai taha; nakai fai atua ka ko au ni; kua pipi e au a koe, ka e nakai iloa e koe au; 6 Kia iloa ai e lautolu ke kamata mai he mena ne hake ai e la ke hoko ke he mena ne hifo ai a ia, nakai ha i ai taha ka ko au ni; ko au ni ko Iehova, ka e nakai ha ha i ai taha;
Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga
(Isaia 43:10-12) Kua pehe mai a Iehova, Ko e haku a tau fakamoli a mutolu, mo e haku a tau fekafekau ne fifili e au a mutolu; kia iloa e mutolu mo e tua a mutolu kia au, mo e kitia ai e mutolu, ko au ni a ia, nakai eke ai fakamua ia au taha atua, ti nakai ha i ai taha ke mui mai kia au. 11 Ko au ko au ni ko Iehova; ti nakai ha i ai e Fakamoui ka ko au ni hoko au. 12 Ko au ni, ne fakakite atu e au, mo e fakamoui ai e au, mo e fakailoa atu e au, ti nakai ha i ai ia mutolu e atua kehe; ko mutolu foki ko e haku a tau fakamoli, ko au ni ko e Atua, kua pihia mai a Iehova.
w14 11/15 lau 21-22 para. 14-16
“Motu kua Eke a Iehova mo Atua ha Lautolu”
KO E MOTU HE TAU FAKAMOLI
14 Ne tapuaki e tau Isaraela ke he ha lautolu a Atua ko Iehova, ka e tapuaki e falu motu ke he tau atua ni ha lautolu. Ti kua lata e hūhū aoga ke tali: Ko hai e Atua mooli? He vahā ha Isaia, ne pehē a Iehova kua lata e hūhū nei ke tali he puhala kua tali e hūhū he hopoaga. Pehē a ia ka mooli e tau atua he tau motu, kua lata ia lautolu ke moua e tau fakamoli ni ha lautolu ma e hopoaga nei. Pehē a ia: “Kia tamai a e lautolu ha lautolu a tau fakamoli, kia talahaua tututonu ai a lautolu; po ke fanogonogo mai a lautolu, mo e pehe mai a lautolu, Ko e moli.”—Isaia 43:9.
15 Nakai maeke he tau atua he tau motu ke fakakite kua mooli e tau atua nei. Ko e tau tupua tā ni a lautolu ne kua nakai maeke ke vagahau mo e nakai gahua ato lagaki he ha tagata. (Isaia 46:5-7) Ka e tala age a Iehova ke he tau tagata haana i Isaraela: “Ko e haku a tau fakamoli a mutolu, mo e haku a tau fekafekau ne fifili e au a mutolu; kia iloa e mutolu mo e tua a mutolu kia au, mo e kitia ai e mutolu, ko au ni a ia, nakai eke ai fakamua ia au taha atua, ti nakai ha i ai taha ke mui mai kia au. Ko au ko au ni ko Iehova; ti nakai ha i ai e Fakamoui ka ko au ni hoko au. . . . ko mutolu foki ko e haku a tau fakamoli, ko au ni ko e Atua.”—Isaia 43:10-12.
16 Tuga e tau tagata fakamoli he hopoaga, ko e tau tagata ha Iehova ne moua e lilifu ke talahau ko Iehova ni e Atua mooli. Fakahigoa e ia a lautolu kua “eke e au e motu nai māku; to talahau ai e lautolu haku a fakahekeaga.” (Isaia 43:21) Ne iloa a lautolu ko e tau tagata ha Iehova. Ha kua fakatokanoa e Iehova a Isaraela mai Aikupito, amanaki a ia ki a lautolu ke omaoma fakamakai ki a ia mo e fakaheke a ia ko e Pule Katoatoa ha lautolu. Amanaki a Iehova ke pihia foki e tau tagata haana he vahā nei. Ne talahau he perofeta ko Mika e aga kua lata he tau tagata he Atua ke moua: “Ko e tau motu oti kua takitaha mo e fano ke he higoa he atua ha lautolu, ko tautolu foki, to o a tautolu ke he higoa a Iehova ha tautolu a Atua tukulagi tukumuitea.”—Mika 4:5.
(Isaia 43:25) Ko au, ko au ni kua holoholo kehe ai hau a tau holifono, ha ko au ni; ko e hau a tau hala foki nakai manatu ai e au.
ip-2 lau 60 para. 24
“Ko e Haku a Tau Fakamoli a Mutolu”!
24 Mailoga ai, ko e fakaalofa hofihofi noa faka-Atua ne nakai ha ko e fakatokihala ha Isaraela; ka e lata ai ma e higoa ha Iehova. Ē, putoia e higoa haana. Ka tiaki e Ia a Isaraela ke he fakapaeaaga tukulagi, to ekefakakelea e lautolu ne kitekite mai e higoa Haana. (Salamo 79:9; Esekielu 20:8-10) Pihia foki mogonei, ko e fakamouiaga he tau tagata ko e mena ke uaaki ke he fakatapuaga he higoa ha Iehova mo e fakatokolugaaga he pule katoatoa haana. Ka e fakaalofa a Iehova ki a lautolu ne talia katoatoa e akonakiaga haana mo lautolu ne tapuaki ki a ia he agaaga mo e fakamooli. Fakakite e ia haana fakaalofa ki a lautolu nei—ne fakauku po ko lautolu ko e tau mamoe kehe—he holoholo kehe ha lautolu a tau holifono ne fakavē ke he poa ha Iesu Keriso.—Ioane 3:16; 4:23, 24.
Totouaga he Tohi Tapu
(Isaia 46:1-13) Kua tukutukuhifo a Pele, kua fakatolotolo a Nepo, kua tuku atu ha lautolu a tau tupua ke he tau manu mo e tau manu uta kavega; kua fakaheke ai ha mutolu a kavega, ko e kavega ia ke he manu kua mategugu. 2 Kua fakatolotolo a lautolu, kua tukutukuhifo a lautolu fakalataha nakai maeke a lautolu ke laveaki e kavega; ka ko lautolu ni, kua o a lautolu ke he paeaaga. 3 Fanogonogo mai ā kia au ko mutolu ko e magafaoa a Iakopo, mo mutolu oti ne toe he magafaoa a Isaraela, ko mutolu ne uta ai e au tali he fanau mai a mutolu he manava; kua toto e au a mutolu tali he fanau mai. 4 Ke hoko ni ke he vaha ke motua ai, ko au ni a ia, ke hoko foki ke he uluhina, ko au ni to uta ai e au a koe, ko au, ne eke e au to toto foki e au, to uta ai e au, mo e laveaki e au a koe. 5 Ko hai kia ke fakatai au ki ai, po ke fakatatai mo au, po ke fakalata kia au ke tatai a taua mo ia? 6 Kua liligi fakahanoa e lautolu e auro mai he kato, kua fafati e lautolu e ario ke he fua tautau; kua uta e lautolu e koloa ke he tufuga eke mena auro, ti eke ai e ia e atua, ti hufeilo a lautolu ki ai, to fakaveli fakafohifo ni a lautolu ki ai. 7 Kua nikiti e lautolu a ia ke he tau fulima ha lautolu, kua fua e lautolu a ia, ti fakatoka e lautolu a ia ke he hana mena ke toka ai, ti tu ai a ia nakai fano kehe a ia he hana tuaga; kua tagi taha kia ia, ka e nakai tali mai a ia; to nakai fakamoui e ia a ia ke he hana matematekelea. 8 Kia manamanatu ā mutolu ke he tau mena nai, ti fakatagata lahi a mutolu; kia toka loto ā mutolu ne holifono. 9 Kia manamanatu ā mutolu ke he tau mena fakamua tali mai i tuai; ha ko au ni ko e Atua nakai ha ha i ai taha; ko e Atua ni, ti nakai tatai e taha mo au; 10 Kua talahau ai tali mai he kamataaga e tau mena fakamui; tali mai ne aho mua foki e tau mena nakaila eke; kua pehe age, To tumau haku pule, to eke foki e au e tau mena oti kua loto au ki ai. 11 Kua ui ke he manu lele favale mai he fahi uta; ko e tagata mai he motu mamao ne kotofa ai e au; ne vagahau atu e au, to fakahoko ai ni e au; ne fafati e au, to eke ai ni e au. 12 Fanogonogo mai ā, ko mutolu ne loto mao, ko mutolu ne vaha mamao mo e mahani tututonu. 13 Kua tamai e au haku a tututonu, nakai mamao ia; to nakai mule foki haku a fakamouiaga; to ta atu ai e au haku a fakamouiaga i Siona ma Isaraela ko ia kua fakaheke ai au.