Ko e Mahani Tututonu Nakai ha ko e tau Kupu Toka Tuai

“Ka nakai ni mua ha mutolu a mahani tututonu he ha he tau tagata tohikupu mo e tau farasaio, nakai hao atu ni a mutolu ke he kautu he lagi.”​—MATAIO 5:20.

1, 2. Ko e heigoa ne tupu he magaaho tote, fakamua, to foaki e Iesu hana Lauga he Mouga?

NE MOLEA e po ha Iesu he mouga. Ne fofola mai e tau fetu kikila he lagi likoliko i luga he hana a ulu. Ne kali mai, e tau manu huifa ikiiki he po, he uluvao. Ke he fahi uta, ko e vai he Tahi ha Kalilaia ne fafati fakaeneene ke he mataafaga. Ka e liga ne nakai logona lahi e Iesu e mafola, hauhauaga fulufuluola, ne ha ha viko ki a ia. Ne molea e po hana i ai, he liogi ke he hana Matua Tane he lagi, ko Iehova. Ne manako lahi a ia ke moua e takitakiaga he hana Matua Tane. Ko e aho he taha fakafifiliaga lahi i mua.

² Ke he fahi uta kua maama mai e lagi. Kua kamata e tau manu lele ke o fano, mo e kikii fakaeneene. Kua ueue fakaeneene e tau fiti lakau vao he havilivili he matagi. He matafatafa mai fakamua e la he mapua lagi ne ui e Iesu hana tau tutaki ki a ia, mo e fifili mai ia lautolu e 12 ke eke mo tau aposetolo hana. Ti kamata a ia he magaaho ia, fakalataha mo lautolu oti ia, ke ohifo mai he fahi mouga. Kua fita he kitia e moto tagata hane tafe mai i Kalilaia, Turo mo Sai­tonu, Iutaia mo Ierusalema. Ne omai a lautolu ke fakamalolo he ha lautolu a tau gagao. Kua hau e malolo ha Iehova ia Iesu, ke he tokologa ne aamo atu ki a ia mo e ne maulu ai. Kua omai foki a lautolu ke logona hana tau kupu, ne tuga e vai fakamalolo ke he ha lautolu a tau solu matematekelea.​—Mataio 4:25; Luka 6:12-19.

3. Ko e ha, ne fakatalitali lahi e tau tutaki mo e moto tagata he magaaho ne kamata a Iesu ke vagahau?

³ I loto he ha lautolu a tau vahega fakaako, ne fa taute ke he mahani tuai, ne fa mahani e tau rapai ke nonofo hifo, mo e, he pogipogi nei, he tau tupu ia 31 V.N., kua taute pihia a Iesu, he mena tatai i luga he matiketike. Ti ko e magaaho ne kitia ai he hana tau tutaki mo e moto tagata e mena nei, ne iloa e lautolu ko e fai mena uho pauaki hane fa e hau, ti kua fakamaopoopo viko a lautolu ki a ia, mo e amaamanaki lahi. Ti ko e magaaho ne kamata a ia ke vagahau, ne fakatalitali lahi a lautolu ke he hana tau kupu; he magaaho ne oti a ia he taha magaaho he mole ai, kua toka ai ia lautolu e ofo lahi ha ko e tau mena ne logona e lautolu. (Mataio 7:28) Kia omai a, a tautolu ke kitia ko e ha.​—Mataio 7:28.

Ua e Faga Tututonu

4. (a) Ko e heigoa e tau faga ua he tututonu ne fakamatakupu ki ai? (e) Ko e fioia ke he heigoa e tau kupu toka tuai, mo e moua moli nakai?

⁴ He hana Lauga he Mouga, ne hokotaki tokoua mai he Mataio 5:1–7:29 mo e he Luka 6:17-49, ne fakakite fakamatila e Iesu, e kehekehe, he tau vahega ua ia: ko e tau tohikupu mo e tau Farasaio mo e tau tagata noa ne favale ki ai a lautolu. Ne talahau e ia, ua e faga tututonu, ko e tututonu fakavai he tau Farasaio, mo e tututonu moli he Atua. (Mataio 5:6, 20) Ne hokohoko e tututonu faka-Farasaio ke he tau kupu toka tuai. Ne kamata mai e tau mena nei, he senetenari ke uaaki F.V.N. ke tuga e “pa ne uta viko he Fakatufono” ke puipui aki, mai he tau mena faka-Heleni (mahani fakamotu i Heleni). Ne eke ai a lautolu ke onoono ki ai, ko e tuga ni ko e taha vala he Fakatufono. Kua moli ai, ne eke foki he tau tohikupu ke tuku hake e tau kupu toka taui, ki luga he Fakatufono ne tohia. Kua pehe e Mishnah: “Kua mao lahi ke hataki atu ke omaoma ke he tau kupu he tau Tohikupu [ha lautolu a tau kupu toka tuai] ke he omaoma ke he tau kupu he Fakatufono ne tohia.” Ti kua nakai ko e “pa ne uta viko he Fakatufono” ke puipui aki, ka e fakalolelole he tau mahani toka tuai ha lautolu e Fakatufono, mo e taute ai ke nakai fai tuaga malolo, tuga ne pehe a Iesu: “Mitaki ka e ha he eke e mutolu e puaki he Atua, mo mena nakai aoga, kia taofi e mutolu ha mutolu a tau kupu toka tuai.”​—Mareko 7:5-9; Mataio 15:1-9.

5. (a) Ko e heigoa e tau tutuaga he tau tagata noa ne oatu ke fanogonogo ki a Iesu, mo e fefe e onoonoaga he tau tohikupu mo e tau Farasaio ki a lautolu? (e) Ko e heigoa ne taute he kupu toka tuai, ke fakakavega mamafa lahi, ke he tau ua he tau tagata tane gahua?

⁵ Ko e tau tagata noa ne tafepoi mai ke logona a Iesu, ne hogeia fakaagaga, ha kua “fakafita a lautolu, mo e tiaki atu ai, tuga e tau mamoe nakai fai leveki a lautolu.” (Mataio 9:36) Mo e tau loto fakatokoluga mo e pule lahi e tau tohikupu mo e tau Farasaio ne va ki a lautolu, ne fakahigoa a lautolu ʽam-ha·ʼaʹrets (ko e tau tagata he fonua), mo e fakavihia a lautolu, he nakai iloa ha mena, ko e tau tagata malaia he agahala, ne nakai lata ma e liliu tutu mai ha kua nakai taute tumau e lautolu e tau kupu toka tuai. Ti ko e vaha a Iesu, kua matolu lahi e tau mahani tuai mo e kua favale lahi e tau feheuaki he tau matafakatufono ne tuga ko e futi liha​—ne mamafa lahi ke mole e tau magaaho he taute kupu mahani fakamotu—​ke nakai maeke e taha he tau tagata gahua, ke taute tumau e lautolu. Ti kua nakai ofo ai, he hokotaki kelea he kupu ha Iesu, ko e ‘tau kavega mamafa he tau tokeua he tau tagata’ e tau mahani toka tuai.​—Mataio 23:4; Ioane 7:45-49.

6. Ko e heigoa e mena ne fakaofo lahi ai, e hafagiaga he tau fakailoaaga a Iesu, mo e ko e heigoa e liliuaga ne fakakite atu e lautolu ma e hana tau tutaki mo e ma e tau tohikupu mo e tau Farasaio?

⁶ Ti ko e magaaho ne nofo hifo a Iesu he faahi he matiketike, ko lautolu ne fakatata atu ki a ia ke fanogonogo, ko e hana tau tutaki mo e moto tagata ne matehoge fakaagaga. Liga kua moua e lautolu nei e ofo lahi ke he hana a tau fakailoaaga. ‘Fiafia a lautolu ne nofogati, fiafia a lautolu ne hoge, fiafia a lautolu ne tagi aue, fiafia a lautolu ne fakavihia.’ Ka ko hai, ka maeke ke fiafia kaeke ke nofogati a lautolu, hoge, tagi, mo e fakavihia? Mo e tau malaia ne fakailoa atu ki a lautolu ne muhukoloa, fagai mitaki, tau feki, mo e navanava falu ki ai! (Luka 6:20-26) Ke he tau kupu gahoa, ne fuluhi oti e Iesu e tau fuafuaaga he mahani fakamotu, mo e tau puhala ne talia ki ai e tau tagata. Ko e mena ofo lahi e fuluhiaga he tau tutuaga, ke tatai atu ke he tau kupu fakamui ha Iesu: “Ha ko ia ne fakatokoluga e ia a ia, to fakatokolalo ai a ia; ka ko ia ke fakatokolalo e ia a ia, to fakamatalahi a ia.”​—Luka 18:9-14.

7. Ko e heigoa e mena ne tupu, ha ko e tau hafagi kupu ha Iesu, ke he moto tagata matehoge fakaagaga, ne fanogonogo ki a Iesu?

⁷ Ke kehe lahi atu, ke he tau loto tokoluga he tau tohikupu mo e tau Farasaio, ko lautolu ne omai ki a Iesu he pogipogi nei, ne iloa e lautolu ha lautolu a tutuaga nakai fiafia fakaagaga. Ne fakapuke he hana tau kupu hafagi, a lautolu mo e amaamanaki: “Fiafia a lautolu ne manamanatu ke he tau mena fakaagaga kua lata ma lautolu, ha ko e ha lautolu e kautu he lagi.” Mo e fefe la, ha lautolu a tau agaga, he malagaki hake he magaaho ne lafi atu e ia: “Fiafia a lautolu ne fia hoge atu mo e fia inu atu ma e tututonu, ha kua to puke a lautolu”! (Mataio 5:3, 6, NW; Ioane 6:35; Fakakiteaga 7:16, 17) Ne fakapuke ke he tututonu, e, kae nakai mo e fakamailoga ke he faga faka-Farasaio.

Nakai Katoatoa ke Eke mo “Tututonu . . . ki mua he tau Tagata”

8. Ko e ha, kua manamanatu ai e falu, ko e maeke fefe, he ha lautolu a tututonu, ke lahi atu ke he tau tohikupu mo e tau Farasaio, ka e, ko e ha kua lata ai ke taute pihia?

⁸ “Ka nakai ni mua ha mutolu a mahani tututonu he ha he tau tagata tohikupu mo e tau farasaio,” ne talahau e Iesu, “nakai hao atu ni a mutolu ke he kautu he lagi.” (Mataio 5:17-20; kikite a Mareko 2:23-28; 3:1-6; 7:1-13.) Liga kua manamanatu e falu: Lahi mai e tututonu ke he tau Farasaio? Ne fakakanopogi mo e liogi mo e foaki e tau mena ke hogofulu aki mo e foaki tupe lagomatai ke he tau tagata nofogati, mo e fakaaoga ha lautolu a tau momoui ke fakaako e Fakatufono. Ti maeke fefe, he ha mautolu a tututonu ke mua atu ke he ha lautolu?’ Ka kua lata ke lahi atu foki. Ko e tau Farasaio, ne liga kua lilifu lahi ke he tau tagata, ka e nakai ke he Atua. He taha magaaho ne pehe a Iesu ke he tau Farasaio nei: “Ko mutolu kua fia tututonu a mutolu ki mua he tau tagata kua fioia he Atua ha mutolu a tau loto; ha ko e mena ne mua he mitaki ke he tau tagata, kua vihiatia a ia ki mua he Atua.”​—Luka 16:15.

9-11. (a) Ko e heigoa e taha puhala ne manamanatu e tau tohikupu mo e tau Farasaio, ko e to moua e lautolu e tau tutuaga tututonu, ki mua he Atua? (e) Ke he heigoa e puhala ke uaaki ne amaamanaki a lautolu ke moua e tututonu? (i) Ti ko e heigoa e puhala ke toluaki ne falanaki ki ai a lautolu, mo e ko e heigoa ne talahau he aposetolo ko Paulo, ne malaia e mena nei ke kaumahala?

⁹ Ne fakatu ni he tau rapai ha lautolu a tau mata fakatufono ke moua e tututonu. Taha ko e ola, he ohi ne tupu mai ia Aperahamo: “Ko e tau tutaki ha Aperahamo ko e matua tane ha mautolu ne fiafia, ke he lalolagi nei mo e moua e veveheaga he lalolagi ka hau.” (Mishnah) Liga ka eke ke fuluhi e mahani tuai nei, ne poaki a Ioane Papatiso ke he tau Farasaio ne omai ki a ia: “Kia fua mai a mutolu e tau fua ke lata mo e tokihala; Aua foki neke manatu hifo a mutolu, kua pehe, Ko Aperahamo e matua ha mautolu [po kua liga, koenaia].”​—Mataio 3:7-9; kikite foki e Ioane 8:33, 39.

¹⁰ Ko e puhala ke uaaki ke moua e tututonu, ne pehe a lautolu, ko e foakiaga tupe lagomatai ma e tau tagata nofogati. Ne ua e tau tohi Apocryphal (nakai ko e tau tohi moli he tohi tapu) ne tohia he tau Iutaia ne malolo lahi ke he mahani atua, he vaha he senetenari ke uaaki F.V.N. ne ata mai e onoonoaga he mahani toka tuai. Ne pehe e taha talahauaga ne kitia he Tobit: “Ko e foakiaga tupe lagomatai, ki a lautolu ne nofogati ka fakamoui a taha mai he mate mo e fakamagalo e tau agahala oti.” (12:9, The New American Bible) Ko e Tohi ha Sirach (Ecclesiasticus) ne tatai e tali: “Ta­mate he vai e puho he afi, mo e fakamagalo he foakiaga tupe lagomatai ke he tau tagata nofogati, e tau agahala.”​—3:29, NAB.

¹¹ Ko e puhala ke toluaki, ne kumi a lautolu ke moua e tututonu, mai he tau gahua he Fakatufono. Ne fakaako mai he ha lautolu a tau kupu toka tuai, kaeke ko e loga e tau mena mitaki ne taute he tagata, to fakamoui a ia. “Ne hagaao ke he loga lahi he tau gahua, mitaki poke kelea” e tau fakafiliaga. (Mishnah) Ke moua e tutuaga mitaki he fakafiliaga, kua hagaao ha lautolu a tau manamanatu ke “moua e tau ola kua maeke ke mamafa lahi ka fua mo e agahala.” Kaeke kua molea e tau gahua mitaki he tagata ke he hana tau gahua kelea, he tahamaka e mena, kua fakamoui tuai a ia​—tuga ko e pehe ko e fakafili atu e Atua, ke he tau mena ne totou tumau he ha lautolu a tau gahua ikiiki nakai aoga! (Mataio 23:23, 24) Ne fakakite atu e onoonoaga hako, ne tohia e Paulo: “Ha kua nakai talahaua tututonu he tagata tokotaha ki mua [he Atua] ke he tau gahua he fakatufono.” (Roma 3:20) Moli lahi, ko e tututonu he Kerisiano kua lata ai ke loga atu mai he tau tohikupu mo e tau Farasaio!

“Kua Fanogonogo a Mutolu ne Tala Mai”

12. (a) Ko e heigoa e keheaga, mai he hana puhala, ne famahani ke tuku atu e tau totokuaga ke he Tohiaga Tapu Heperu, ne taute e Iesu he hana Lauga he Mouga, mo e ko e ha? (e) Ko e heigoa ha tautolu kua iloa mai he fakaaogaaga ke onoaki he matakupu “ne tala mai”?

¹² He tau magaaho fakamua ne totoku e Iesu e Tohiaga Tapu Heperu, ne pehe a ia: “Kua tohi.” (Mataio 4:4, 7, 10) Ke he tau magaaho ono he Lauga he Mouga, ne tuku mai fakamua e ia e tau mena ne tuga ko e tau talahauaga he Tohiaga Tapu Heperu, he tau kupu: “Ne tala mai.” (Mataio 5:21, 27, 31, 33, 38, 43) Ko e ha? Ha kua hagaao a ia ke he Tohiaga Tapu, ke tuga ne liliu ke he maamaga he tau mahani toka tuai he tau Farasaio ne fekeheaki mo e tau poakiaga he Atua. (Teutaronome 4:2; Mataio 15:3) Kua fakakite lahi e mena nei, he totokuaga ke onoaki mo e fakahikuaki ha Iesu, i loto he fakaholoaga nei: “Kua fanogonogo a mutolu kua talahau mai, Kia fakaalofa atu a koe ke he tagata ne katofia mo koe, ka kia fakavihia e tagata kua fai fi kia koe.” Ka e nakai fai fakatufono ne age ki a Mose ne pehe, “Kia fakavihia e tagata kua fai fi kia koe.” Ne talahau ni, he tau tohikupu mo e tau Farasaio pihia. Ko e ha lautolu a liliuaga he maamaaga ke he Fakatufono a ia, ke fakaalofa ke he hau a katofia​—ko e hau a katofia Iutaia, mo e nakai fai taha foki.

13. Ko e poaki foki fefe a Iesu ke totoko atu ke he kamataaga he mahani ka takitaki atu ke he tauteaga he kelipopo tagata?

¹³ Kia manamanatu la he magaaho nei, ke he mena fakamua he fakaholoaga nei, he tau talahauaga ne ono. Ne pehe a Iesu: “Kua fanogonogo a mutolu ne tala mai kia lautolu ke he vaha i tuai, Aua neke keli tagata a koe; ko e tagata ne keli tagata, kua lata ke fakafili a ia. Ka e tala atu e au kia mutolu ko e tagata ne ita teao ke he hana matakainaga, kua lata ke fakafili a ia.” (Mataio 5:21, 22) Ka ita e loto, to maeke ke takitaki atu ke vagahau fakakelea mo e holo mai he mena ia, ke vihiatia lahi e tau fakafiliaga, mo e liga to takitaki atu fakamui ke he gahua fakaoti, ko e keli tagata ia. Ka toho fakaloa e ita ne fagai i loto he loto to maeke ai ke tamate tagata: “Ko lautolu oti kua vihiatia e tau matakainaga ha lautolu, ko e tau tagata kelipopo tagata a lautolu.”​—1 Ioane 3:15.

14. Kua fakatonu mai fefe, e Iesu a tautolu, ke nakai ke eke ai, ke kamata ke hifo he puhala ne takitaki atu ke he mahani faivao?

¹⁴ Ne pehe a Iesu: “Kua fanogonogo a mutolu, ne tala mai . . . Aua neke faivao a koe. Ka e tala atu e au kia mutolu, ka kikite atu taha ke he fifine kia manako ki ai, kua faivao tuai a ia ke he hana loto.” (Mataio 5:27, 28) To nakai fano a koe ke taute e mahani faivao? Kia nakai kamata foki ke hifo he puhala ia, ke toka e tau manamanatu fakafiafia kua hagaao ki ai, ke he hau a loto. Kia puipui hau a loto, ne toka ai e punaaga he tau mena pihia. (Fakatai 4:23; Mataio 15:18, 19) Ne poaki mai a Iakopo 1:14, 15: “Ka e takitokotaha mo e kamatamata a ia ka toho mo e hele a ia he hana tau manako lahi; Ka fatu e manako lahi ti fanau mai ai e ia, ko e hala; ka motua foki e hala ti fanau mai ai, ko e mate.” Kua fa pehe e tau tagata he falu a magaaho: ‘Kia nakai kamata, ka nakai maeke ia koe ke taute oti.’ Ka e, ke he mena nei kua lata a tautolu ke pehe: ‘Kia nakai kamata, ka nakai maeke ia koe ke tiaki fakaoti.’ Ko e falu ne mahani fakamoli, he tau magaaho ne fakafehagai kelea mo e mate ki mua he tau tagata fana, ka ko e magaaho fakamui kua mokulu hifo ke he fakataki teteki he mahani feuaki.

15. Ne fefe e tuaga ha Iesu ke he vevehe tokoua, ne kehe lahi, ke he tau mena ne talahau mai he tau kupu toka tuai he tau Iutaia?

¹⁵ Ti kua hohoko a tautolu he mogonei ke he talahauaga ke toluaki ha Iesu. Ne pehe a ia: “Na pehe mai foki, Kaeke ke tiaki he taha hana hoana, kia age e ia ki ai taha tohi ke tiaki ai. Ka e tala atu e au kia mutolu, kaeke ke tiaki he taha hana hoana ka e nakai faivao a ia, kua fakafaivao e ia a ia; ko e tagata foki kua hoana kia ia ne tiaki [ko e pehe, ko e tiaki ha ko e falu mena, ka e nakai ha ko e mahani feuaki], kua faivao tuai a ia.” (Mataio 5:31, 32) Ne kelea lahi, e tau mena ne taute he falu Iutaia ke he ha lautolu a tau hoana mo e tiaki a lautolu ha ko e tau mena noa. (Malaki 2:13-16; Mataio 19:3-9) Ko e tau kupu toka tuai, ne fakaata e tagata tane ke tiaki hana hoana “pihia foki kaeke kua nakai mitaki hana taute mena kai mana” poke “kaeke kua moua e ia taha kua mitaki mai ia ia.”​—Mishnah.

16. Ko e heigoa e tauteaga he tau Iutaia, ne taute e omonuo he tau maveheaga ke nakai fai kakano, mo e ko e heigoa e tuaga ne uta e Iesu?

¹⁶ Ti tatai foki e puhala vagahau ne matutaki atu a Iesu: “Kua fanogonogo foki a mutolu ne talahau mai kia lautolu ke he vaha i tuai, Aua neke omonuo pikopiko a koe, . . . Ka e tala atu e au kia mutolu, aua neke omonuo ni.” Ha ko e magaaho ia, kua taute fakakelea he tau Iutaia e maveheaga, mo e kua omonuo ke he loga e tau maveheaga, ne hagaao ke he tau mena noa ka e nakai taute. Ka e pehe a Iesu: “Aua neke omonuo ni . . . Ka kia pehe ha mutolu a kupu, E, e; nakai, nakai.” Kua mukamuka lahi hana matafakatufono: Kia fakamoli ke he tau magaaho oti, nakai ke eke ke taute e fakatonuaga moli mo e maveheaga. Kia toka e tau maveheaga ma e tau mena kua aoga lahi.​—Mataio 5:33-37; fakatatai 23:16-22.

17. Ko e heigoa e puhala ne mua atu e mitaki ke he “mata ke he mata . . . nifo ke he nifo” kua fakaako e Iesu?

¹⁷ Ti pehe a Iesu: “Kua fanogonogo a mutolu kua talahau mai, Ke totogi e mata ke he mata, ka e totogi e nifo ke he nifo. Ka e tala atu e au kia mutolu, aua neke taui atu e mutolu e kelea; ka ko e tagata ne poki mai hau a pakagutu matau, kia haga atu taha kia ia.” (Mataio 5:38-42) Ne nakai hagaao atu e mena nei a Iesu ke he moto ne taute ke pakia, ka ko e pati he tua lima ke fakama tagata. Aua neke fakatokolalo e koe a koe, ke taui atu e tau eke fakakelea. Kia nakai talia ke taui e kelea ke he kelea. Kae, taui atu e mitaki, mo e ka pihia, “kia mahala e kelea ke he mitaki.”​—Roma 12:17-21.

18. (a) Kua taute fefe he tau tagata Iutaia ke liliu kehe e fakatufono ne hagaao ke he fakaalofa atu ke he katofia, ka e taute fefe e Iesu ke fakahako e mena nei? (e) Ko e heigoa e tali ha Iesu ke he taha taute fakatufono ne manako ke fai fakakaupaaga e tauteaga he “katofia”?

¹⁸ I loto he fakatai ke onoaki mo e fakahikuaki, ne fakakite fakamitaki e Iesu, ko e fakalolelole fefe he tau mahani toka tuai fakarapai, e Fakatufono ne age ki a Mose: “Kua fanogonogo a mutolu kua talahau mai, Kia fakaalofa atu a koe ke he tagata ne katofia mo koe, ka kia fakavihia e tagata kua fai fi kia koe. Ka e tala atu e au kia mutolu, kia fakaalofa atu a mutolu kia lautolu kua fai fi kia mutolu . . . kia liogi foki a mutolu ma lautolu ne tukumale mai mo e favale mai kia mutolu.” (Mataio 5:43, 44) Ko e tohiaga he fakatufono, ne age ki a Mose, ne nakai fai fakakaupaaga e fakaalofa: “Ka e fakaalofa atu a koe ke he tagata kua katofia mo koe kia tuga na koe kia koe.” (Levitika 19:18) Ko e tau Farasaio ne kalo kehe mai he fakatufono nei, mo e hao mai ai, ne taute e lautolu e fakakaupaaga he kupu “katofia” ki a lautolu ni ne taute tumau e tau mahani toka tuai. Ti ko e mena ia, he taha magaaho fakahiku ne fakamanatu atu e Iesu ke he taha taute fakatufono, e poaki ke ‘fakaalofa ke he hau a katofia tuga na koe ki a koe ni,’ ne tali fakatamaiki e tagata tane: “Ko hai kia e tagata ne katofia mo au?” Ne tali aki e Iesu e fakataiaga ke he tagata Samaria mitaki​—ke taute e koe a koe mo katofia ki a ia ne manako ke moua lagomatai mai ia koe.​—Luka 10:25-37.

19. Ko e heigoa e tau mena ne taute e Iehova ke he tau tagata kelea, ne tuku mai e Iesu ki a tautolu ke muitua ki ai?

¹⁹ Kua matutaki atu ke he hana lauga, ne fakapuloa atu a Iesu ko e ‘fakakite he Atua e fakaalofa ke he tau tagata mahani kelea. Ne taute e ia e laa ke maama atu mo e uha ke to hifo ki a lautolu. Kua nakai ko e taha mena kua kehe mai he tau mena oti, ka fakaalofa a koe ki a lautolu ne fakaalofa ki a koe. Kua taute pihia foki e tau tagata kelea. Kua nakai fai mena i ai, ke tuku atu e taui. Kia fakakite e mutolu a mutolu ni, ko e tau tama tane he Atua. Fifitaki ki a ia. Taute e koe a koe mo katofia ke he tau tagata oti, mo e fakaalofa atu ke he hau a katofia. Mo e, “kia katoatoa ha mutolu a mahani mitaki, ke tuga ha mutolu a Matua ha ha he lagi kua katoatoa hana mahani mitaki.” ’ (Mataio 5:45-48) Ko e foliaga kakava ke moui tumau ki ai! Mo e fakakite foki e ku temoai e tututonu he tau tohikupu mo e tau Farasaio!

20. Pete ke nakai tuku kehe e Fakatufono ne age ki a Mose, fakalaulahi atu mo e fakahokulo atu fefe e Iesu, e malolo ia, mo e tuku ai ki luga he tuaga tokoluga?

²⁰ Ti ko e tau magaaho ne hagaao e tau kupu a Iesu ke he taha vala he Fakatufono mo e matutaki mai: “Ka e tala atu e au kia mutolu,” ne nakai tuku kehe e ia e Fakatufono ne age ki a Mose, mo e hukui aki e taha mena kehe, he tuaga ia. Nakai, ka e fakahokulo mo e fakalaulahi e ia e malolo ia, he fakakite ai e agaga ne omoi tua ki ai. Ko e fakatufono ne tokoluga atu he fakamatakainaga, ne fakafili e matutaki he ita loa, ko e kelipopo tagata. Ko e fakatufono ne tokoluga atu, he mahani mea, ne hokotaki kelea e matutaki tumau ke manamanatu pilo, ko e faivao. Ko e fakatufono ne tokoluga atu, he mau hoana, kua nakai talia e vevehe hoana fakagoagoa, ha ko e puhala kua takitaki atu ke he faivao, ka liu ke fai hoana. Ko e fakatufono kua tokoluga atu, he fakamoli, ne fakakite e maveheaga tokutoku tumau, ke nakai aoga. Ko e fakatufono kua tokoluga atu, he vagahau totonu, ne tuku kehe e fetauiaki. Ko e fakatufono tokoluga atu, he fakaalofa, kua ui mai ma e fakaalofa fakaatua kua nakai iloa ha liuaga.

21. Ko e heigoa ne fakakite mai he tau tomatomaaga ha Iesu ke he tau tututonu fakatagata he tau rapai, mo e ko e heigoa foki ka iloa he moto tagata?

²¹ Liga, ko e hokulo e malolo he tau tomatomaaga ia ne nakai la logona he taha, ne mokulu atu ke he tau teliga ha lautolu ne fanogonogo la ia ki ai! Ne taute ai e lautolu e tau tututonu fakatagata fakavai, ti nakai aoga ke he taha mena, ne fakatupa ma e tau mahani toka tuai he tau rapai! Ka e he matutaki atu a Iesu, ke he hana Lauga he Mouga, to iloa tonu he moto tagata ne hoge mo e fia inu ma e tututonu he Atua, ke moua fefe ai, ka fakakite mai he tala ka muitua mai.

Tau Huhu Fakamanatu

◻ Ko e ha, ne taute he tau Iutaia ha lautolu a tau kupu toka tuai?

◻ Ko e heigoa e fakaliu tua fakaofogia, ne taute e Iesu, ke fakatatai atu ke he tau tohikupu mo e tau Farasaio mo e tau tagata noa?

◻ Ko e fefe e tau amaamanakiaga he tau tohikupu mo e tau Farasaio, ke moua e tutuaga tututonu mo e Atua?

◻ Ko e heigoa ne fakakite e Iesu, ko e puhala ke kalo kehe mai he feuaki mo e faivao?

◻ He fakakite e agaga i tua he Fakatufono ne age ki a Mose, ko e heigoa e puhala tokoluga atu ne fakatu e Iesu?