Ko e tau Konahia Fakaagaga—Ko Hai a Lautolu?
“Oi te malaia ke he foufou patuiki ne mua ue atu he tau konahia ha Efaraimo.”—ISAIA 28:1, NW.
1. Ko e heigoa e onoonoaga mitaki tumau kua logona he tokologa, ka e to fakamoli nakai ha lautolu a tau amaamanakiaga?
KUA momoui a tautolu i loto he tau vaha ofoofogia. Tokologa e tau tagata ne fiafia lahi he fakaofomate lahi e tau liliuaga mena fakapolitika he lalolagi katoa mo e he kitia kua lahi e putoiaaga e tau Motu Kau Fakalataha ki ai. Ia Tesema 1989 ko e pehe e Detroit Free Press: “He hu atu e palaneta ke he tau 1990, ne tupu mai ai e mafola.” Ne fakapuloa mai e mekasini Soviete: “Kua tauteute a mautolu ke tukituki e tau pelu ke he tau mena gahua kelekele,” he magaaho taha ia ne tukuogo e kavana tohikupu he tau Motu Kau Fakalataha: “Kua nakai ha ha i ai a mautolu i loto he Tau Fetului.” E, kua tokoluga e tau amaamanaki, mo e kua nakai fakauaua ai, kua hane fa e liliu kehe e tau mena he lalolagi. He tau magaaho ku kua mole, ne fakakite mai he felakutaki he Loto Ava ko e mafiti lahi fefe e tau liliuaga kua liga ke tupu. Ka e to iloa nakai he lalolagi he mogonei e magaaho mafola moli mo e nakai haofia, mo e tau lagomatai katoa kua foaki ma lautolu ha ha i ai. Ko e tali ni, nakai. Ka kua moli, ko e liliuaga hagahaga kelea lahi moli ne fa e tupotupo ke lulu e lalolagi ke he hana fakaveaga! Ko e liliuaga hagahaga kelea ne hokulo lahi e putoiaaga he lotu ki ai.
2. Ne o fakatatai fefe e tau tutuaga he vaha nei ki a Isaraela i tuai mo Iuta?
2 Ko e liliuaga hagahaga kelea nei ne ata fakamua mai he tau mena ne tutupu i Isaraela i tuai mo Iuta he vaha he tau senetenari ke valu aki mo e fitu aki F.V.N. Ne manamanatu e tau tagata i tuai foki, kua liga maeke ia lautolu ke moua e mafola. Ka ko e Atua, ne puhala atu he hana perofeta ko Isaia, ne hataki atu ko e ha lautolu a amaamanaki ma e mafola ko e manamanatu hehe, ko e mena kua nakai leva to veuveu ai. Kua tuga ki ai e puhala he vaha nei, ko Iehova, ka puhala mai he hana tau Fakamoli, kua hataki mai ke he tau tagata ko e fakahehe ni a lautolu kaeke kua amaamanaki a lautolu ke moua e mafola kua tumau ne puhala mai he tau laliaga he tagata. Kia totou e tautolu e hatakiaga fakaperofeta ha Iehova mo e kitia ko e hagaao fefe ke he vaha nei. Kua moua ai i loto he veveheaga ke 28 aki ha Isaia 28 mo e kua tohia fakamua mai he tau 740 F.V.N., kua liga ke he vaha ne pule e Patuiki mahani kelea ko Peka ha Isaraela mo e he Patuiki mahani keukeu ko Ahasa ha Iuta.
“Tau Konahia ha Efaraimo”
3. Ko e heigoa e hokotakiaga vale fakaofomate ne talahau e Isaia?
3 I loto he kupu 1 he veveheaga 28 Isaia 28:1 (NW), ne fakaofomate mai he talahauaga a tautolu: “Oi te malaia ke he foufou patuiki ne mua ue atu he tau konahia ha Efaraimo, mo e ko e fiti fifigo he hana a fakamanaiaaga fuluola kua ha ha i luga he ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo ha lautolu ne kaumahala ke he malolo he uaina!” Liga kua ofomate ai ni e tau Isaraela he logona e hokotakiaga eke fakakelea vale lahi ia! Ko hai a lautolu nei ko e “tau konahia ha Efaraimo”? Ko e heigoa ha lautolu a “foufou patuiki ne mua ue atu”? Mo e ko e heigoa e “ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo”? Ka e mua atu e aoga, ko e heigoa kua fakahaha mai he tau kupu nei ki a tautolu he vaha nei?
4. (a) Ko e heigoa a Efaraimo mo e ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo? (e) Ko e ha ne logona a Isaraela ko e nakai haofia?
4 Ha ko Efaraimo ne lahi mahaki mai he tau faoa ne hogofulu ha Isaraela, ko e kupu “Efaraimo” he falu magaaho ne hagaao atu ke he kautu he fahi tokelau katoa. Ti ko e “tau konahia ha Efaraimo” ko e tau konahia moli ni ha Isaraela. Ko e matapatu taone fakamua ha Isaraela ko Samaria, ne tu ai he tuaga tokoluga he ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo. Ti ko e kupu “he ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo” kua hagaao ki a Samaria. He magaaho ne tohia e tau kupu nei, ko e kautu ha Isaraela kua kelea lahi e tau mahani ka vagahau ke he tau mena fakalotu. Ke lafi ki ai, kua taute e ia e kautaha mo Suria ke totoko atu ki a Iuta, mo e kua logona ai mogoia kua nakai haofia. (Isaia 7:1-9) Ka kua teitei tuai e mena ia ke liliu. Hane hoko mai e liliuaga hagahaga kelea, ti ko e mena ia ne talahau ai a Iehova e “oi te malaia ke he foufou patuiki ne mua ue atu he tau konahia ha Efaraimo.”
5. (a) Ti ko e heigoa mogoia e foufou patuiki ne mua ue atu ha Isaraela? (e) Ko hai e tau konahia ha Efaraimo?
5 Ko e heigoa e “foufou patuiki ne mua ue atu”? Ko e fakatai atu e foufou patuiki ke he pule malolo fakapatuiki. Ti kua kitia moli ko e “foufou patuiki ne mua ue atu” ko e tuaga ha Isaraela ko e kautu kehe, ne tutokotaha mai ia Iuta. Kua tupu hane fai e taha mena ke fakaoti e tutokotaha fakapatuiki a Isaraela. Ti ko hai mogoia e “tau konahia ha Efaraimo”? Kua nakai fakauaua, kua ha ha i ai e tau konahia i Isaraela, ha ko Samaria e nofoaga he tau gahua he mahani feuaki holopi he tapuakiaga pouliuli. Ka e, vagahau mai e Tohi Tapu ke he taha faga konahia ne mua atu e kelea. Ia Isaia 29:9 (NW), kia totou e tautolu: “Kua eke ai a lautolu ke konahia, ka e nakai ke he uaina; ne o tupetupe a lautolu, ka e nakai ha ko e kava ke kona ai.” Ko e konahia fakaagaga a nei, ko e mena nakai mea, ko e konahia kua maeke ke tamate. Ko e tau takitaki ha Isaraela—mua atu ke he hana tau takitaki lotu—kua kitia maali moli ne lauia ai he konahia fakaagaga pihia.
6. Ko e heigoa ne taute aki a Isaraela i tuai ke konahia?
6 Ko e heigoa e mena ne fakatupu mai e konahia fakaagaga ha Isaraela i tuai? Matapatu ni, ko e hana kautaha mo Suria ke totoko atu ki a Iutaia, ko e mena kua tuku atu ke he tau takitaki he motu e logonaaga mitaki kua nakai haofia. Ko e konahia fakaagaga nei ne tuku kehe mai a Isaraela he tau mena tutupu moli. Ke tuga e konahia he moui moli nei, kua mitaki hana onoonoaga ke he tau mena oti, pete ni kua nakai ha ha i ai ha kakano ke pihia. Ka ko e taha mena foki, ne tapulu e Isaraela hana konahia he kautaha mo Suria mo e loto tokoluga, tuga e kahoa fuluola. Ka e, tuga he pehe a Isaia, ko e kahoa fiti fifigo kua nakai leva ti nakai tumau.
7, 8. Pete ni kua mitaki hana logonaaga, ko e heigoa kua lata tuai a Isaraela i tuai ke iloa?
7 Ne pehi lahi e Isaia e mena nei i loto he Isaia veveheaga 28, kupu 2 (NW): “Kitiala! Kua ha ha ia Iehova e taha kua malolo mo e malolo lahi e loto mo e tino. Tuga e afa pakulagi lahi he uha tuli, e afa moumou lahi, tuga e afa pakulagi lahi ne malolo lahi, he tau vai kua tafe lahi, to taute pihia moli ne ia ke liti hifo ke he lalolagi mo e malolo.” Ko hai “e taha kua malolo mo e malolo lahi e loto mo e tino” nei? He vaha a Isaraela i tuai, ko e Atu Motu malolo lahi ni a Asuria a ia. Ko e mena mahani vale lahi nei, e pule malolo kelea lahi he lalolagi ka hau ki luga a Isaraela ke tuga e afa pakulagi ne malolo lahi mahaki, he tau vai tafe. Mo e ko e heigoa e fua?
8 Ti holo atu a Isaia ke pehe: “Mo e he tau aloalohui ko e tau foufou patuiki ne mua ue atu he tau konahia ha Efaraimo ka taholi hifo ki lalo. Mo e ko e fiti fifigo he hana fakamanaiaaga fulufuluola kua ha ha i luga he ulu he fonua tatai ne talumelie i lalo kua lata ke eke ai ke tuga ne mati moui fakamua ato hoko e vaha mafana, ti, ka kitia e ia ne talahau tuai, he magaaho ne ha ha i ai agaia i loto he hana a aloalolima, kua folo hifo agataha ne ia.” (Isaia 28:3, 4, NW) Ko e matapatu taone ne mua ha Isaraela, ko Samaria, kua tuga e fua mati momoho ki a Asuria, kua lata lahi ke tau mo e folofua. Ko e kautaha ha Suria ne tuga e kahoa fiti ha Isaraela kua hane hoko fai ke taholi. Ti kua nakai fai aoga uho he magaaho ka hoko mai e aho he tauiaga. Kua mua atu foki e kelea, ko e hana lilifu ne tuga e foufou fakapatuiki he tutokotaha ka mapela i lalo he tau aloalohui he fi ko Asuria. Ko e matematekelea kelea lahi!
‘Ekepoa mo e Perofeta ne Hehe’
9. Ko e ha kua liga ne amaamanaki a Iuta ke moua e fekau ne mua atu e mitaki mai ia Iehova he mena ne moua e Isaraela i tuai?
9 E, ko e tauiaga kelea lahi ne fakatalitali mai ki a Isaraela, mo e tuga ni ne hataki mai he Atua ko Iehova, ne hoko atu e tauiaga ki ai he tau 740 F.V.N. he magaaho ne fakaoti e Asuria a Samaria mo e ne oti ai e kautu tokelau ia ke eke mo motu tutokotaha. Ko e mena ne tupu ki a Isaraela i tuai kua tu mai e hatakiaga nakai mitaki ke he lotu fakavai ne nakai fakamoli he vaha nei, ato kitia ai e tautolu. Ka e ai kua e kautu fakamahakitaga ha Isaraela he fahi toga, ko Iuta? He vaha ha Isaia ne tu mo e gahua agaia e faituga ha Iehova i Ierusalema, ko e matapatu taone ha Iuta. Ne gahua agaia e feua ekepoa i ai, mo e tau perofeta tuga a Isaia, Hosea, mo Mika ne vagahau mai he higoa a Iehova. Ti ko e heigoa mogoia e fekau ha Iehova ma Iuta?
10, 11. Ko e heigoa e tutuaga vihiatia ne ha ha i ai i Iutaia?
10 Kua fakaholo atu a Isaia ke tala mai ki a tautolu: “Ko lautolu nei foki [ko e mena ia, ko e tau ekepoa mo e tau perofeta ha Ierusalema]—ha ko e uaina kua hehe a lautolu mo e kava ke kona ai ne o holo ai a lautolu. Ko e ekepoa mo e perofeta—kua hehe a lautolu ha ko e kava ke kona ai.” (Isaia 28:7a, NW) Kua fakakite moli, kua konahia foki e tau takitaki lotu ha Iuta. Ti kua liga lahi, tuga i Isaraela, ko e tau konahia e falu he mouiaga moli nei, mo e kaeke ke pihia, ko e mena fakama lahi a nei. Ne hataki pauaki mai e Matafakatufono he Atua ke nakai inu mena mao e tau ekepoa he magaaho ka gahua a lautolu i loto he faituga. (Levitika 10:8-11) Ko e konahia he mouiaga moli nei, i loto he fale he Atua kua eke mo mena holifono ofomate kelea ke he Matafakatufono he Atua.
11 Kae taha e mena nakai fakateaga, kua ha ha i ai e konahia fakaagaga i Iutaia. Kua eke foki ke tuga a Isaraela ne fakatata atu a ia mo Suria ke totoko atu ki a Iuta, ti kua kumi a Iuta ke he nakai haofia ke puhala mai he kautaha mo Asuria. (2 Patuiki 16:5-9) Pete ni ne toka ai e faituga he Atua mo e hana tau perofeta, ne tua a Iuta ke he tau tagata he magaaho kua lata a ia ke tua ki a Iehova. Ko e taha mena foki, he taute pihia e kautaha goagoa ia, kua logona he hana tau takitaki kua nakai fai lekua ke tuga ha lautolu a katofia konahia fakaagaga he fahi tokelau. Ne vihiatia e Iehova ha lautolu a tau manamanatu fakateaga mo e fakahanoa.
12. Ko e heigoa e fua ka tupu mai he konahia lahi fakaagaga ha Iuta?
12 Ti holo atu a Isaia ke pehe: “Kua eke ai a lautolu ke loto nakai maama ha ko e fua ne tupu mai he uaina, kua o holo ai a lautolu ha ko e fua ne tupu mai he kava ke kona ai; kua hehe a lautolu ke he ha lautolu a kitekiteaga, ne lialiapou e tau ulu ha lautolu ke he fifiliaga. Ha kua eke ni e tau laulau ke puke ke he tau pilo he koko—kua nakai ha ha i ai ha mena [kua nakai toka ai].” (Isaia 28:7e, 8, NW) Ke tuga, ke he ha lautolu a tau tutuaga konahia, ko e falu ne koko moli he mouiaga nei i loto he faituga. Ka kua kelea lahi foki, ko e tau ekepoa mo e tau perofeta kua lata ke foaki atu e tau takitakiaga fakalotu ne koko mai e tau mena pilo fakaagaga. Mo e taha foki, mai he gahoa ne fakamoli kua kehe ai, kua keukeu lahi e tau fakafiliaga he tau perofeta, mo e kitia tuai e lautolu e tau mena fakavai ma e motu. To fakahala e Iehova a Iutaia ma e tau mena fakaagaga nakai mea nei.
Ko e tau Konahia Fakaagaga he Vaha Nei
13. Ko e heigoa e tataiaga ke he tutuaga i Isaraela mo Iuta ne ha ha i ai he senetenari fakamua V.N., mo e ko e heigoa e tataiaga kua ha ha i ai he vaha nei?
13 Ne fakamoli ni kia e tau perofetaaga ha Isaia ki a Isaraela mo Iuta i tuai hokoia ni? Nakai pihia. Ne fatiaki mai tokoua e Iesu mo e aposetolo ko Paulo hana tau kupu hagaao ke he konahia fakaagaga mo e fakahagaao atu ki a lautolu ko e tau takitaki lotu he ha laua a vaha. (Isaia 29:10, 13; Mataio 15:8, 9; Roma 11:8) Pihia foki he vaha nei, kua malagaki hake e tutuaga taha ia ni tuga ke he vaha ha Isaia—he magaaho nei ia Kerisitenitome, ko e fakatokatokaaga lotu he lalolagi katoa ne pehe ko e hukui e Atua. Kehe foki ni he ai taute e tuaga mauokafua ma e kupu moli mo e falanaki ki a Iehova, ne tuku e Kerisitenitome, Katolika mo Porotesano, hana tua ke he lalolagi. Ti kua tauveli fano, tuga e tau konahia ha Isaraela mo Iutaia. Ko e konahia fakaagaga he tau motu i tuai ia ne ata fakamitaki mai e tau takitaki fakaagaga ha Kerisitenitome he vaha nei. Kia kikite a tautolu ke kitia tonu ko e fefe.
14. Ko e fefe e tau takitaki lotu ha Kerisitenitome he konahia ke tuga e tau takitaki ha Samaria mo Ierusalema i tuai?
14 Ke tuga a Samaria mo Ierusalema, ko Kerisitenitome ne hokulo lahi e inu uaina he kautaha fakapolitika. He tau 1919 ko ia foki i loto ia lautolu i mua ne omoi e Matakau he tau Motu. He magaaho ne pehe a Iesu ko e tau Kerisiano nakai fai vala he lalolagi, ne taute he tau takitaki ha Kerisitenitome e tau fakafetuiaga mo e tau takitaki fakapolitika. (Ioane 17:14-16) Ko e uaina fakatai he tau gahua pihia ne fakafiafia lahi e vahega fekafekau lotu. (Fakatatai Fakakiteaga 17:4.) Ne loto olioli lahi a lautolu ka kumi kupu ki a lautolu, e tau tagata politika mo e feoaki mo e tau tagata lalahi he lalolagi nei. Ti ko e mena ne tupu, kua nakai fai takitakiaga fakaagaga moli a lautolu ke foaki atu. Ne koko mai ai e lautolu e tau mena nakai mea kua kehe mai he nakai vagahau e fekau mea he kupu moli. (Sefanaia 3:9) Ko e ha lautolu a tau kitekiteaga ne pulefu mo e nakai maama mitaki, ti nakai ko e tau takitaki mitaki a lautolu ma e tau tagata.—Mataio 15:14.
“Poaki i Luga he Poaki”
15, 16. Fefe e tauteaga he tau tagata he vaha ha Isaia ke he hana tau hatakiaga?
15 He senetenari ke hiva aki F.V.N. ne veuveu e Isaia e tau puhala hehe he tau takitaki fakaagaga mua atu ke he ha Iutaia. Ne taute fefe a lautolu? Ne vihiatia lahi a lautolu ki ai! He magaaho ne fakatumau a Isaia ke tukuogo e hatakiaga he Atua, ne vagahau ita e tau takitaki lotu: “Ko hai kia ka fakaako atu e taha e lotomataala ki ai, mo e ko hai kia ka taute atu e taha ke maama e tau mena kua fita he logona? Ko lautolu kua fita he tapani mai he puke huhu, ko lautolu ne uta kehe mai he tau huhu?” (Isaia 28:9, NW) E, kua manatu kia a Isaia kua tutala atu a ia ke he tau tama mukemuke ikiiki? Ne manamanatu e tau takitaki lotu ha Ierusalema ko lautolu ni ko e tau tagata tane lalahi, kua maeke lahi ke taute e tau fifiliaga ha lautolu ni. Kua nakai lata a lautolu ke fanogonogo ke he tau fakamanatu hoha ha Isaia.
16 Ne taute foki he tau tagata lotu ia e tala vaiga ke he gahua fakamatala ha Isaia. Ne talahau tumau e lautolu ki a ia: “Ha ko e ‘poaki i luga he poaki, poaki i luga he poaki, e kave fuafua i luga he kave fuafua, e kave fuafua i luga he kave fuafua, ha hi nai fakatote, ha i ko fakatote.’” (Isaia 28:10, NW) Ne pehe a lautolu ‘ko e talahau mena taha tumau a Isaia.’ ‘Ne pehe tumau a ia: “Ko e mena hanai ne poaki mai e Iehova! Ko e mena hanai ne poaki mai e Iehova! Ko e tau puhala hanai a Iehova! Ko e tau puhala hanai a Iehova!”’ He Heperu fakamua, ko e tau kupu fakaleo tatai ne tokutoku tumau a Isaia 28:10, kua tuga e tau kupu fakaleo tatai fefeua he tama. Mo e kua tuga pihia e perofeta ke he tau takitaki lotu, ko e totoku kupu taha tumau mo e fakatamaiki.
17. Ne taute fefe e tokologa he vaha nei ke he hatakiaga he fekau ne tukuogo he tau Fakamoli a Iehova?
17 He senetenari fakamua V.N., ko e fakamatalaaga ha Iesu mo e hana tau tutaki ne go pihia ko e totoku kupu taha tumau mo e nakai iloilo. Ki a lautolu ne muitua ki a Iesu ne onoono atu pihia e tau takitaki lotu Iutaia tuga ko e tau tagata malaia, ko e tau mena nonofo he tau fahi tua nakai iloilo, tau tagata nakai o fakaakoaga tokoluga mo e tau tagata tane noa. (Ioane 7:47-49; Gahua 4:13) Ne fa mahani ke onoono atu ke he tau Fakamoli a Iehova ke he puhala taha ia ni. Ne nakai o a lautolu ke he tau aoga tohi tapu fakaako akoako ha Kerisitenitome mo e nakai fakaaoga e lautolu e tau higoa fakaleo tokoluga po ke tau kupu he tau kumikumiaga ke he atua tuga he vahega fekafekau lotu. Ti ko lautolu ne tokoluga i Kerisitenitome kua onoono hifo ki a lautolu, he manamanatu kua lata a lautolu ke iloa ha lautolu tau tutuaga mo e tuku atu ke he tau takitaki lotu nei e fakalilifu kua lahi atu.
18. Ko e heigoa ne nakai fia kitia e tau takitaki lotu he vaha nei?
18 Ka e pete ni ia, kua ha ha i ai e taha mena kua nakai fia loto e tau takitaki lotu ia ke kitia. Pete ni he nakai talia he tau tagata lalahi he vaha a Isaia hana fekau, kua vagahau e ia e kupu moli, mo e fakamoli ai ni hana a kupu! Kua tuga ni, ko e hatakiaga ne talahau he tau Fakamoli a Iehova he vaha nei kua moli, ne mauokafua e fakaveaga ke he Kupu he Atua ko e kupu moli, ko e Tohi Tapu. (Ioane 17:17) Ha kua pihia, to fakamoli ai ni a lautolu.
Ko e Tauiaga
19. Ne omoomoi atu fefe ki a Iutaia ke taute ke fanogongo ke he tau tagata motu kehe ka vagahau e vagahau koekoe?
19 Ia Isaia 28:11 (NW), kia totou e tautolu: “Ha ko lautolu ia kua koekoe ha lautolu a tau laugutu mo e ke he alelo kehe to vagahau mai ai a ia ke he tau tagata nei.” Ko e fakaakoaga ha Isaia ki a Iuta ne tuga e leo lapeko he motu kehe ki a Iuta. Ka e pete he hao mai a lautolu he fakamatakutakuaga ha Asuria ne kaumahala ai a Isaraela, ka e hoko mai ni e magaaho ne taute atu e Iehova ki a Iutaia mai he taha tagata he motu kehe, ko Nepukanesa. (Ieremia 5:15-17) Ne leo vale e vagahau he tau tagata Papelonia mo e koekoe ke he tau Heperu ia. Ka e kua taute ni a lautolu ke fanogonogo ki ai he magaaho ne fakaoti ai a Ierusalema mo e hana faituga he tau 607 F.V.N. mo e kua uta ai e tau tagata ne nonofo i ai ke he fakapaeaaga i Papelonia. Ke he puhala taha ia ni he vaha nei, to nakai leva to matematekelea ai a Kerisitenitome ha kua tuga a Iutaia i tuai, ne nakai fakateliga a ia ke he tau akonakiaga ha Iehova.
20, 21. Ko e heigoa he tau Fakamoli ha Iehova ne nakai maoki ke tukuogo, ka ko e heigoa he tau takitaki ha Kerisitenitome ne nakai talia ke taute?
20 Kua pehe e perofetaaga hagaao ki a lautolu ia: “Ko lautolu kua pehe atu a ia ki ai: ‘Ko e hanei e falanakiaga. Kia falanaki atu ke he taha ne mategugu. Mo e hanei e nofoaga okioki,’ ka e kua nakai fia fanogonogo ai. Mo e ki a lautolu ko e kupu a Iehova ka tupu moli lahi ni ‘ko e poaki i luga he poaki, ko e poaki i luga he poaki, e kave fuafua i luga he kave fuafua, e kave fuafua i luga he kave fuafua, ha hi nai fakatote, ha i ko fakatote,’ ke maeke ai ke o atu ai a lautolu mo e taveli tua moli ni mo e malona moli mo e hele mo e tapaki ai.”—Isaia 28:12, 13, NW.
21 He nakai maoki, ke tuga ni a Isaia ne vagahau e fekau he Atua, kua talaage he tau Fakamoli a Iehova ki a Kerisitenitome kua lata a ia ke falanaki atu hana amaamanakiaga ke he kupu a Iehova. Ka e nakai talia a ia ke fanogonogo. Ki a ia, kua tuga ko e koekoe e tau Fakamoli ke he alelo he motu kehe. Kua vagahau e lautolu e vagahau kua nakai maeke ia ia ke maama. Ne nakai talia a Kerisitenitome ke foaki e falanakiaga ki a ia ne mategugu he vagahau atu hagaao ke he Kautu he Atua mo e ke he lalolagi fou ka hoko mai. Kae kehe ni, kua konahia a ia mai he uaina he hana a fakafetuiaga mo e lalolagi nei. Kua fifili ni a ia ke kau fakalataha ke he tau tali fakapolitika ke he tau mena vihi he tau tagata. Ke tuga e tau Iutaia he vaha a Iesu, ne nakai kumi atu a ia ni ke he falanakiaga he Kautu, mo e to nakai vagahau a ia ki a falu hagaao ki ai.—Mataio 23:13.
22. Ke he heigoa kua tuku atu e Iehova ke he tau takitaki ha Kerisitenitome e fakailoaaga pauaki?
22 Ha kua pihia ai, ko e tau kupu perofeta ha Isaia kua tuku atu ke he vahega fekafekau lotu e fakailoaga pauaki ko e to nakai vagahau tumau mai a Iehova he puhala mai he tau Fakamoli totonu Hana. Ti kua nakai leva, to taute ai ke tuga hana “poaki i luga he poaki, e kave fuafua i luga he kave fuafua,” mo e ko e fua ka moua ko e matematekelea lahi mahaki ki a Kerisitenitome. Ko e hana tau takitaki lotu mo e ha lautolu a tau fuifui ka “malona moli mo e hele mo e tapaki ai.” E, ke tuga a Ierusalema i tuai, ko e fakatokaaga lotu ha Kerisitenitome ka fakaoti katoatoa. Ko e mena fakaofo mate, ko e mena tupu ne nakai amaamanaki ki ai ni e mena ia! Mo e mena tupu kua matakutakuina lahi mahaki ha kua fifili he vahega fekafekau lotu e konahia fakaagaga ke he tau fakamanatuaga ha Iehova.
Maeke Nakai ia Koe ke Fakamaama?
◻ Ko hai e tau konahia ha Efaraimo, mo e ko e heigoa ne taute aki a lautolu ke kona?
◻ Ne taute fefe e tau foufou patuiki ne mua ue atu he tau konahia ha Efaraimo ke taholi hifo ki lalo?
◻ Ko e heigoa e tutuaga he tau mena fakama lahi i Iutaia ne veuveu e Isaia?
◻ I fe he vaha nei kua kitia e tautolu e konahia lahi fakaagaga?
◻ Ko e ha kua lata a Kerisitenitome ke mailoga ko e heigoa e mena ne tupu ke he motu i tuai ko Iuta?