Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • w91 7/1 lau 20-25
  • Laveaki e Moui Aki e Toto—Fefe?

Nakai fai vitiō ma e fifiliaga nei.

Fakamolemole, fai lekua ke moua e vitiō.

  • Laveaki e Moui Aki e Toto—Fefe?
  • Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1991
  • Tau Vala Mataulu
  • Tau Tohi Pihia Foki
  • Tuaga Malolo he Atua ke he Toto
  • Toto i Loto po ke Tuga Vai Fakamalolo
  • Laveakiaga Moui he Vai Fakamalolo?
  • Fai Fifiliaga Nakai ke he Toto?
  • Ko e Toto Uho Mua ue Atu
  • Ko e Fakalilifuaga Faka-Atua ke he Moui mo e Toto
    Ko e Kupu Mooli ke Takitaki Atu ai ke he Moui Tukulagi
  • Tokiofa Fakahako e Tau Mena Fakaalofa Hau he Moui
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—2004
Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1991
w91 7/1 lau 20-25

Laveaki e Moui Aki e Toto​—Fefe?

“Kia fifili la e moui . . . mo e fanogonogo ke he hana [Atua] leo . . . , ha ko e hau a moui haia, ko ia foki ke fakaloga ai hau a tau aho.”​—TEUTARONOME 30:19, 20.

1. Tu mahino fefe e tau Kerisiano moli he ha lautolu a fakalilifu ma e moui?

KUA tokologa e tau tagata ne pehe na fakalilifu e lautolu e moui, kua tuku mai ke eke mo fakamoliaga ke he ha lautolu a kitekiteaga e fakahala mate, moumou e tau tama nakai la fanau, po ke takafaga. Ka e taha e mena, kua ha ha i ai ni he tau Kerisiano e puhala pauaki ne fakakiteaki e fakalilifu ke he moui. Pehe mai e Salamo 36:9: “Ha ko e mena ha ha ia koe [Atua] e puna he moui.” Ha ko e moui ko e mena fakaalofa mai he Atua, ko e mena ia ne hiki ai he tau Kerisiano hana kitekiteaga ke he toto moui.

2, 3. Ko e ha kua lata tonu ai ke manamanatu a tautolu ke he Atua hagaao ke he toto? (Gahua 17:25, 28)

2 Ko e tau momoui ha tautolu kua falanaki ni ke he toto, ne uta viko e ositene he tau tino ha tautolu, ka e uta kehe e kapono tiosite ke maeke ia tautolu ke hikihiki fano ke he vevela, mo e lagomatai a tautolu ke latau atu ke he tau gagao. Ko e Taha ne foaki mai e tau momoui ha tautolu ne talaga foki e fakatokaaga mo e foaki mai e mena fulufuluola, e kakano-puke vai ne toka ai e moui ne fakahigoa ai ko e toto. Kua kitia ai he mena nei hana fiafia tumau ke puipui e moui he tagata.​—Kenese 45:5; Teutaronome 28:66; 30:15, 16.

3 Ko e tau Kerisiano fakalataha mo e tau tagata oti kua lata ke huhu hifo ki a lautolu ni: ‘Ko e laveaki ni kia he toto haku a moui ke lata ni mo e hana tau fakagahuahuaaga ne tufuga ki ai, po ke liga laveaki he toto e moui he taha puhala ne mua ue atu e hokulo?’ Ha kua mailoga he tokologa he tau tagata e matutakiaga he moui mo e tau gahuahuaaga he toto, ti kua ha ha i ai e lahi ue atu e tau mena kua putoia ai. Ko e tau talahauaga he tau Kerisiano, Musilimi, mo e tau Iutaia kua hagaao oti ke he Foaki Moui ko ia ne talahau e ia a ia hagaao ke he moui mo e hagaao ke he toto. E, kua lahi mahaki e talahauaga he Tufuga ha tautolu ke he toto.

Tuaga Malolo he Atua ke he Toto

4. Fakamua atu he matohiaga he tagata, ko e heigoa ne talahau he Atua ke he toto?

4 Ko e toto ne talahau ai, kua molea e laga 400 i loto he Kupu he Atua, ko e Tohi Tapu. Ha ha i ai fakalataha mo e tau mena fakamua, ko e poakiaga ha Iehova: “Ko e tau mena oti ne momoui mo e o fano, to taute ia mo mena kai ma mutolu. . . . Ka e aua neke kai ai e mutolu e vala kakano ne toka agaia hana toto moui i loto.” Ne lafi atu e ia: “Ma e hau a toto moui to poaki moli e au e taliaga.” (Kenese 9:3-5, New International Version) Ne tala age e Iehova e mena ia ki a Noa, ko e tupuna he magafaoa he tagata. Ko e mena ia, kua tuku ai e fakailoaaga ke he tau tagata oti kana pehe ko e kitekiteaga he Tufuga ke he toto kua eke mo tuaga he moui. Ko e tau tagata oti ne kumi atu ke mailoga e Atua ko e Foaki Moui kua lata tonu ke mailoga kua uta e Ia e tuaga mauokafua hagaao ke he fakaaogaaga he toto moui.

5. Ko e heigoa e kakano ne fakakautu aki, ko e ha ne nakai fakaaoga ai he tau Isaraela e toto?

5 Ne liu foki talahau he Atua e toto he magaaho ne tuku age ai ki a Isaraela hana a Fakatufono tohi. Levitika 17:10, 11, hagaao ke he liliuaga Tanaka Iutaia, kua totou ai: “Kaeke kua fai tagata mai he fale ha Isaraela po ke tau tagata kehe kua nonofo fakalataha mo lautolu kua kai e ha faga toto, to haga atu ni Haku a fofoga mo e totoko ki a ia kua kai e toto, mo e to hehele kehe foki e Au a ia mai he hana magafaoa. Ha ko e moui he kakano kua ha ha i loto he toto.” Ko e fakatufono ia ko e mena kua lata ke moua e falu mena aoga he malolo tino, ka kua lahi ue atu e tau mena kua putoia ai. He taute e toto mo mena uho pauaki, ko e tau Isaraela kua lata ke fakakite ha lautolu a falanakiaga ke he Atua ma e moui. (Teutaronome 30:19, 20) E, ko e kakano tu uho kua lata ai ia lautolu ke ua fakaaoga e toto ko e, nakai pehe kua nakai tino malolo, ka kua fai kakano uho pauaki e toto ke he Atua.

6. Ko e ha ne fakamoli ai a tautolu ne toto hake e Iesu e tuaga he Atua ke he toto?

6 Ha e fe e tuaga Kerisiano he laveaki aki e toto e moui he tagata? Ne iloa e Iesu e talahauaga he hana Matua ke he fakaaogaaga he toto. Ko Iesu “kua nakai taute mena hehe, [mo e] kua nakai moua ha fakavai he hana tau laugutu.” Ko e kakano he mena ia kua taute fakamitaki katoatoa e ia e Fakatufono, lafi atu ki ai e fakatufono ke he toto. (1 Peteru 2:22, Knox) Ko e mena ia ne fakatoka e ia e fakafifitakiaga ma e hana tau tutaki, lafi atu ki ai e fakafifitakiaga he fakalilifu ma e moui mo e toto.

7, 8. Kitia mitaki fefe e matafakatufono he Atua ke he toto kua hagaao foki ke he tau Kerisiano?

7 Kua fakakite mai he fakamauaga tala tuai ki a tautolu e mena ne tupu he magaaho fakamui ne tutala ai e matakau he kau fakatufono Kerisiano po kua lata nakai he tau Kerisiano ke taofi oti e tau matafakatufono ha Isaraela. I lalo hifo he takitakiaga he atua, ne pehe a lautolu kua nakai lata e tau Kerisiano ke taofi e tau matafakatufono tohi faka-Mose ka kua “lata” ke “fakamamao tumau mai he tau mena ne taute poa ke he tau tupua mo e mai he toto mo e mai he tau mena kua fofota [maga kakano ne nakai fakatafe e toto] mo e mai he feuaki.” (Gahua 15:22-29, NW) Ko e mena ia ne fakamaama fakamitaki ai e lautolu ko e fakamamao mo e toto kua tatai ni e aoga he mitaki mo e fakamamao mai he tapuaki ke he tau tupua mo e mahani kelea lahi mahaki.a

8 Ko e tau Kerisiano fakamua kua taofi mau ke he fakakaupaaga mai he atua ia. Ne talahau ai he tagata fakaako tokoluga Peritania ko Joseph Benson: “Ko e fakakaupaaga nei ke he kai toto, ne tuku age ki a Noa mo e hana fanau, ti liu fatiaki ke he tau Isaraela . . . kua nakai la tiaki, ka kua kehe ai ni he fakamoli ki ai i lalo hifo he Maveheaga Fou, Gahua xv. Gah 15; mo e taute mai he magaaho ia ke eke mo fakalagoaga tukulagi.” Ka e, maeke nakai he talahauaga he Tohi Tapu hagaao ke he toto, ke vavate kehe e tau fakaaogaaga vai fakamalolo he vaha nei, tuga e tau fagaiaga toto, kua maama mitaki, ne nakai fakaaoga he vaha ia Noa po ke vaha he tau aposetolo?

Toto i Loto po ke Tuga Vai Fakamalolo

9. Kehekehe fefe e fakaaoga vai fakamalolo he toto he vaha i tuai mo e ko e heigoa e tuaga Kerisiano?

9 Ko e fakaaoga vai fakamalolo he toto, nakai ko e mena fou. Ko e tohi Flesh and Blood (Kakano mo e Toto), ne tohia e Reay Tannahill, ne tuhi mai kua teitei 2,000 he tau tau, i Aikupito mo e he tau kalakala oti, “ko e toto kua taofi ai ke eke mo taha tuluiaga mua ue atu he gagao lepela.” Ne falanaki e tau Roma pehe, na maeke e gagao vikoia ke maulu ka uta e toto he tagata ki loto ia ia. Ne tohia e Tertullian hagaao ke he fakaaoga e toto ko e “vai fakamalolo” nei: “Manamanatu la ki a lautolu ne lotokai he fia inu, he taha fakatata he male latau fakafiafia ne inu e tau toto maligi fou he tau tagata mahani kelea . . . mo e uta ke tului ha lautolu a tau gagao vikoia.” Kua kehe mamao lahi e mena nei mo e tau mena ne taute he tau Kerisiano: “Ne nakai fai toto manu foki a mautolu he tau kaiaga ha mautolu . . . He tau kamatamataaga ke he tau Kerisiano ka age e koe ki a lautolu e tau fua tosisi ne puke he toto. To fakamoli atu ki a koe, e moli, ko e moumou fakatufono a [ia] ki a lautolu.” Kitekite la ke he lauiaaga: Nakai manako ke uta e toto, ko e hukui he moui, ne talia ni he tau Kerisiano fakamua ke tatai ni ka mate.​—Fakatatai 2 Samuela 23:15-17.

10, 11. Ko e ha kua maeke ai ke taofi e tuaga he Atua ke he toto, kua vate kehe tuai e taliaaga he fagaiaga toto?

10 Moli, nakai fagai e toto he magahala fakamua ia, ka ko e kamata la ia e kumikumiaga ke he fagaiaga he tata atu ke he senetenari ke 16 aki. Ka ko e senetenari ke 17 aki, kua totoko e manatu he tagata pulotu ke he tau mena momoui, he Aoga Tokoluga Atu i Copenhagen pehe: ‘Ko lautolu ne futiaki mai e fakaaogaaga he toto he tagata ke eke mo tuluiaga i loto ke he tau gagao, kua tuga ko e fakaaoga fakahehe a ia mo e hoko ke he hala kelea lahi. Kua vihiatia e fekaiaki. Ko e ha ne nakai vihiatia ai e tautolu a lautolu ne totoia ha lautolu a tau hala mena kai he toto he tagata? Kua tatai ni mo e mouaaga he toto kehe mai he vaka he toto ka mahio, he uta hala gutu po ke tau puhala kanavakau he fagaiaga. Ko e tau tagata ne tohia ke he fakagahuaaga nei ne matakutaku lahi ke he matafakatufono he atua.’

11 E, pihia foki ni he tau senetenari kua mole, ne kitia he tau tagata, na vavate kehe ua he matafakatufono he Atua e utaaga e toto he tau vakavaka he toto mo e uta hala gutu. Ko e mailogaaga he mena nei kua lagomatai aki e tau tagata he vaha nei ke maama e tuaga ne uta he tau Fakamoli a Iehova, ko e tuaga ne tatai mo e tuaga he Atua. Ha kua tokoluga pihia e uho he moui mo e fakaaue ke he levekiaga vai fakamalolo, kua fakalilifu he tau Kerisiano moli e moui, ko e mena fakaalofa mai he Tufuga, ti nakai lali a lautolu ke momoui tumau ka uta ki loto e toto.​—1 Samuela 25:29.

Laveakiaga Moui he Vai Fakamalolo?

12. Ko e tau tagata manamanatu kua liga manatu fakakakano a lautolu ke he heigoa hagaao ke he tau fagaiaga toto?

12 Ke he tau tau loga kua talahau he tau tagata pulotu, na laveaki he toto e tau momoui. Liga to talahau he tau ekekafo e taha kua lahi mahaki e toto ne mole, ne fagai aki e toto ti malolo. Ti liga manamanatu e tau tagata, ‘Ko e iloilo, po ke nakai iloilo fefe e vai fakamalolo ia ke he tuaga Kerisiano?’ Fakamua to manamanatu ke he ha fakaholoaga nakai fakateaga he vai fakamalolo, to fifili ua he tagata manamanatu e tau mena aoga kua lata, mo e tau matematekelea kua maeke ke moua mai. Ka e kua e fagaiaga toto? Ko e mena moli hanai, ko e fagaiaga toto kua puke ke he tau matematekelea loga. Ko e falu ia lautolu kua maeke ke puhala mai ai e mate.

13, 14. (a) Ko e heigoa falu puhala ne kitia moli aki ko e fagaiaga toto ko e mena matematekelea? (e) Fakamaama mai fefe he mena ne tupu ke he pope e tau matematekelea malolo tino ha ko e toto?

13 Nakai la leva ia, ne tohia ai he tau Ekekafo ko L. T. Goodnough mo J. M. Shuck: “Ko e matakau vai fakamalolo kua leva he iloa e lautolu e mena nei, kua haohao mitaki ni e toto tuga kua iloa ai ni e mautolu ke taute ai ke pihia, to tumau ni he fagaiaga toto ke uta e matematekelea. Ko e lekua ne mua atu he fagaiaga toto kua kamata mai ni he hepatitisi nakai-A, nakai-B (NANBH); falu he tau lekua ne fakalataha ko e hepatitisi B, ko e puipuiaga totoko, ko e mena ne tupu mai he fagaiaga toto, taofi hifo e fakagataaga he gagao, mo e lahi mahaki e iono.” Ko e fuafuaaga ‘tuga fa mahani’ e taha mai ni he tau mena hagahaga kelea nakai fakateaga na, lafi atu ai he hokotaki: “Kua amaamanaki ke teitei 40,000 tagata [he Tau Fahi Kau Fakalataha ha Amelika ni hokoia] ka moua e NANBH he tau tau takitaha ti hake ke 10% ia lautolu nei ka moua e cirrhosis mo e/po ke hepatoma [kanesa he ate fua].”​—The American Journal of Surgery, Iuni 1990.

14 Ha kua kaputia e iloaaga he matematekelea kua kamata mai e gagao he fagaiaga toto, kua manamanatu tuai e tau tagata ke he ha lautolu a kitekiteaga ke he tau fagaiaga toto. Ke fakatai ki ai, mole atu e fana he pope he tau 1981, ne taute a ia he fale gagao mo e fakaata ke fano. Fakamui ne liu atu a ia ke ua e mahina, ha kua kitia ai ko e hana tuaga kua kelea lahi mahaki kua tuga ni ke liga okioki mai he gahua tuga e tagata kafokia. Ko e ha? Ne pikitia a ia he cyatomegalovirus mai he toto ne age ki a ia. Liga tuaha falu tagata, ‘Kaeke kua nakai haohao mitaki e toto ne age ke he pope, ka e kua la e fagaiaga ne mai ki a tautolu, ko e tau tagata he vahaloto?’

15, 16. Ko e ha ne nakai haohao mitaki ai e tau fagaiaga toto, pete ni kua kamatamata e toto ma e tau gagao?

15 ‘Ka e nakai kia kamatamata e lautolu e toto ma e tau gagao?’ ka liga huhu he taha tagata. Moli, manamanatu la ke he kamatamataaga he toto ma e hepatitisi B. Ne tuhi mai he hokotaki Patient Care (Fepuali 28, 1990): “Ko e mena ne tupu, he mole mai e fagaiaga toto ne to hifo e hepatitisi he mole e kamatamata he lalolagi katoa ke he toto ma e mena [ia], ka ko e 5-10% e tau tagata gagao hepatitisi he mole e fagaiaga toto, ne tupu mai agaia ni he hepatitisi B.”

16 Ko e fakaheheaga he tau tiviaga pihia kua kitia ai foki he taha gagao toto matematekelea​—ko e AIDS. Ko e AIDS ko e gagao pikitia, mo e taui, ne fakaalaaki e tau tagata ke he matematekelea he toto pikitia. Ko e tonuhia, kua ha ha i ai e tau tiviaga he magaaho nei ke kamatamata e toto ma e fakamoliaga he moko. Ka e taha e mena, kua nakai kamatamata e toto he tau matakavi oti, ti liga uta ni he tau tagata e moko AIDS he tau toto ha lautolu ke he loga he tau tau mo e nakai moua he tau tiviaga he mogonei. Ti maeke ke moua he tau tagata gagao e AIDS​—kua moua tuai e AIDS​—mai he toto kua oti he kamatamata mo e pehe ko e mitaki!

17. Maeke fefe he fagaiaga toto ke moumou kaeke kua liga nakai kitia tuai?

17 Ne talahau foki he tau Ekekafo ko Goodnough mo Shuck ke he “taofiaga he fahi puipui gagao he tino.” E, ko e tau tumutumu fakamoliaga ia, ko e tau toto, pete ni he hako mo e tatai kua maeke ke moumou e puhala puipui gagao he tau tagata gagao, mo e hafagi e gutuhala ke he kanesa mo e mate. Ko e mena ia, ne fakakite mai ai he kumikumiaga he motu Kanata ke he “tau tagata gagao kanesa ke he ulu mo e kakia, ko lautolu ne moua e fagaiaga toto he magaaho ka uta kehe ai [e] vala kakano tupu, ko lautolu haia ne kitia ai e mamiti ofoofogia he to hifo lahi e toto puipui tino he magaaho fakamui.” (The Medical Post, Iulai 10, 1990) Ne hokotaki mai he tau Ekekafo he Aoga Pulotu he Fahi Toga i California: “Ko e numela ne liu tupu foki he tau kanesa oti ne moua he tau hoko fafagu he tau kakia ko e 14% a lautolu ne nakai moua e toto mo e 65% a lautolu ne moua. Ma e kanesa he pu gutu, he pu i tua he gutu, mo e ihu po ke pu he polohui, ko e numela ne liu tupu foki ko e 31% ne nakai fai fagaiaga mo e 71% ne fai fagaiaga.” (Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, Mati 1989) Ke taofi e gahuahuaaga he tino ke puipui e tau gagao kua tuga foki ke vavate e mena moli, ko lautolu ne age ki ai e toto he magaaho ka iihi ai kua laulahi ni a lautolu ke laulahi ke pikitia he tau gagao.​—Kikite ke he puha, lau 10.

Fai Fifiliaga Nakai ke he Toto?

18. (a) Ko e tau matematekelea ne lauia he fagaiaga toto kua fakaliliuaki e tau ekekafo ke he heigoa? (e) Ko e heigoa e tau fakailoaaga ke he falu fifiliaga ne liga lata ia koe ke tutala mo e hau a ekekafo?

18 Ka e liga manatu e falu, ‘Hagahaga kelea e fagaiaga, ka e fai fifiliaga nakai?’ Kua manako moli a tautolu ke he levekiaga vai fakamalolo mitaki lahi mo e tu tokoluga, ti ha ha i ai nakai ha puhala tonu mo e mitaki lahi ke taute aki e tau mena vihi ke fakamalolo e tau gagao hagahaga kelea ka e nakai fakaaoga e toto? Kua fiafia lahi, e. The New England Journal of Medicine (Iuni 7, 1990) ne hokotaki mai: “Ko e tau ekekafo, kua holo ki mua e maama he matematekelea he [AIDS] mo e falu a pikitiaaga ne tufa fano ai he fagaiaga, kua liu manamanatu ke he tau matematekelea mo e tau aoga he fagaiaga mo e kua liu fulufuluhi atu tuai ke he falu fifiliaga lafi ki ai mo e fakaoti mahelehele e fagaiaga.”b

19. Ko e ha ne manatu malolo ai a koe kua maeke ia koe ke fakatikai e toto mo e maeke agaia ni ke kautu ka tului vai fakamalolo?

19 Kua leva lahi tuai he fakatikai he tau Fakamoli a Iehova e fagaiaga toto, nakai pauaki ha ko e hagahaga kelea he tau malolo tino, ka ko e kakano ko e omaoma ke he fakatufono he Atua ke he toto. (Gahua 15:28, 29, NW) Ka e leveki fakamitaki agaia ni he tau ekekafo iloilo e tau tagata gagao he tau Fakamoli mo e nakai fakaaoga e toto, mo e hana tau matematekelea kua kitia. Ko e taha ni a ia he tau fakamaamaaga loga ne hokotaki mai he tohi vai fakamalolo, Archives of Surgery (Novema 1990) ne tutala ke he hukuiaga atevili ke he tau tagata gagao he tau Fakamoli, ko lautolu ne manatu ke fakaata e tau fakaholoaga pihia ke taute ka e nakai age e toto. Ne pehe e hokotaki: “Molea e 25 e tau tau he mahani lahi he taute e iihi atevili ke he tau Fakamoli a Iehova ka kua hoko tuai ke he fakakatoatoaaga mo e kautu e hukuiaga atevili ka e nakai age e tau koloa toto . . . Nakai fai tagata ne mate he iihi mo e he mole e iihi, mo e fakakite mai he tau kumikumiaga mui tua tuai ko e tau tagata gagao nei kua nakai mafiti lahi ke lauia he tiakiaga tokoluga, he matai fahi tino.”

Ko e Toto Uho Mua ue Atu

20, 21. Ko e ha kua lata e tau Kerisiano ke puipui ai ke ua fakalaulahi e lautolu e manamanatu “Ko e toto ko e vai fakamalolo kelea”?

20 Ka e taha e mena, kua ha ha i ai e huhu ke he kumikumiaga solu kua lata ke igatia a tautolu ke huhu hifo ki a ia ni. ‘Kaeke kua manatu au ke nakai talia e tau fagaiaga toto, ko e ha? Ko e moli, ko e heigoa haku a kakano he fakaveaga pauaki nei?’

21 Kua talahau tuai e tautolu na ha ha i ai e falu fifiliaga mitaki lahi mai ke he toto ne nakai maeke ke hafagi atu ke he taha e tau mena hagahaga kelea loga ne matutaki atu ke he fagaiaga. Ko e tau mena hagahaga kelea tuga e hepatitisi po ke AIDS kua omoi e tokologa ke fakatikai e toto, nakai ha ko e tau kakano fakalotu. Ko e falu kua leo pauaki ke he mena nei, teitei ni ke tuga ko e foleni a lautolu i lalo he matini, “Ko e Toto Ko e Vai Fakamalolo Kelea.” Kua maeke nakai e Kerisiano ke liga futiaki atu ke he foleni ia ni. Ka ko e foleni he fakaotiaga he puhalatu. Pihia fefe?

22. Ko e heigoa e kitiaaga moli he moui mo e mate kua lata ia tautolu ke uta? (Fakamatalaaga 7:2)

22 Kua mailoga he tau Kerisiano moli pete ni he mitaki homoatu e levekiaga vai fakamalolo he tau fale gagao mitaki lahi, ka e he falu magaaho, mamate agaia ni e tau tagata. Ko e fai po ke nakai fai fagaiaga toto, mamate agaia ni e tau tagata. Ke pehe kua nakai eke ke tuga e tagata ne manatu kua hoko pauaki e magaaho. Ha kua mahani ke he mena moli ni. Ko e mate ko e mena tupu moli ke he moui he vaha nei. Ko e tau tagata ne tiaki e matafakatufono he Atua ke he toto kua fa feleveia tumau ni mo e tau lekua tupu fakaofo po ke tupu fakatuai mai he toto. Ne mamate ai foki falu mai he toto ne fagai aki. Ka e, tuga he mailoga oti e tautolu, ko lautolu ne liu hao mai he tau fagaiaga, nakai maeke agaia ni ke moua e moui tukulagi, ti nakai fai fakamoliaga e toto ko e laveakiaga tumau he ha lautolu a tau momoui. Ko e taha mena foki, tokologa ne fakatikai e toto, ma e tua fakalotu mo e/po ke tau kakano fakamalolo gagao, ka e talia e fifiliaga ke tului e gagao, kua mitaki lahi ke he fahi vai fakamaloloaga gagao. Ne maeke a lautolu ke fakaloloa atu e tau momoui ke he loga he tau tau​—ka e nakai pehe kua nakai fai fakaotiaga.

23. Matutaki fefe e tau mafafakatufono he Atua ke he toto ha kua agahala a tautolu mo e manako ke he lukutoto?

23 Ko e tau tagata oti ne momoui he vaha nei, kua nakai mitaki katoatoa mo e hane mamate fakahaga ke takitaki aki a tautolu ke he lotouho tonu he mena ne talahau he Tohi Tapu ke he toto. Ne tala age e Atua ke he tau tagata oti ke aua neke kai e toto. Ko e ha? Ko e kakano ha ko e hukui he moui. (Kenese 9:3-6) I loto he matafakatufono tohi, ne fakatoka mai e ia e tau matafakatufono ko e fakailoaaga he mena moli nukua hala e tau tagata oti kana. Ne tala age e Atua ke he tau Isaraela ko e tauteaga he tau poa manu, kua fakakite e lautolu kua lata ha lautolu a tau hala ke ufiufi. (Levitika 4:4-7, 13-18, 22-30) Pete ni nakai ko e mena ia hana ne ole mai ki a tautolu he vaha nei, ka kua aoga lahi e kakano he mogonei. Ne finagalo e Atua ke taute e poa ne maeke ke palepale katoa aki e tau hala he tau tagata tali tonu oti​—ko e lukutoto. (Mataio 20:28) Ko e mena hanei ne manako ai a tautolu ke moua e kitekiteaga he Atua ke he toto.

24. (a) Ko e ha ne hepe ai ke taute e tau matematekelea malolo tino ke eke mo lotouho tonu hagaao ke he toto? (e) Ko e heigoa kua lata moli ke fakatoka aki ha tautolu a kitekiteaga ke he fakaaogaaga he toto?

24 Ko e hehe e mena nei kaeke ke hagaao mamafa fakamua ke he tau matematekelea he malolo tino mai he toto, ha kua nakai ko e onoonoaga he Atua a ia. Na liga moua he tau Isaraela e falu he tau mena aoga he tau malolo tino he nakai uta toto, tuga kua liga aoga lahi foki ki a lautolu ha kua nakai kai e lautolu e tau kakano he tau puaka po ke tau manu kiva. (Teutaronome 12:15, 16; 14:7, 8, 11, 12) Manatu, pete ni he foaki atu he Atua ki a Noa e tonuhia ke kai e tau vala kakano manu, ne nakai pa e ia e kai he tau tino he tau manu pihia. Ka e poaki e ia ke aua neke kai he tau tagata e toto. Ti nakai onoono fakalahi e Atua ke he tau matematekelea he malolo tino kua liga maeke ke moua. Nakai ko e mena ne mua atu e aoga a ia he hana poakiaga ke he toto. Kua lata hana tau tagata tapuaki ke fakatikai ke fakatumau ha lautolu a tau momoui mai he toto, nakai matapatu pauaki ha ko e taute pihia ti nakai moua e malolo tino, ka e ha kua nakai tapu. Ne fakatikai e lautolu e toto, nakai ha kua kona, ka ko e kakano ha kua uho. Ko e toto taute poa ni ne maeke ke moua e fakamagaloaga.

25. Maeke fefe e toto ke laveaki fakaoti e moui?

25 Kua tatai ni e moli mo tautolu. He Efeso 1:7, ne fakamaama mai e Paulo: “Ha ia ia [Keriso] foki kua moua ai e tautolu e lukutoto ke he hana toto, ko e fakamagaloaga he tau hala, ke lata mo e lahi ue atu he hana fakaalofa noa.” Kaeke ke fakamagalo he Atua e tau hala he taha tagata mo e kitekiteaga ke he tagata ia kua tututonu, kua moua tuai he tagata e amaamanakiaga he moui nakai fai fakaotiaga. Ti ko e lukutoto he toto ha Iesu kua maeke ke laveaki e moui​—ke he fakaotiaga, ko e moli ni, ke he tukulagi.

[Tau Matahui Tala]

a Ne fakaoti e fakatufono: “Kaeke kua fakaeneene lahi a mutolu ke fakamamao tumau e mutolu ni a mutolu mai he tau mena nei, to muhukoloa a mutolu. Kia malolo a mutolu!” (Gahua 15:29, NW) Ko e tau kupu “Kia malolo a mutolu” nakai ko e maveheaga kua tuga ke pehe, ‘Kaeke ke fakamamao a mutolu mai he toto po ke feuaki, to moua e mutolu e tino malolo mitaki.’ Ha ko e fakaoti ni he tohi, tuga e ‘Fakamavehe.’

b Loga e falu fifiliaga mitaki lahi mai he fagaiaga toto ne liu kitekite he tohi tote fakailoa How Can Blood Save Your Life?, ne fakailoa he tau 1990 mai he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

Maeke Nakai ia Koe ke Fakamaama?

◻ Ko e heigoa e kakano pauaki ko e ha ne fakatikai ai he tau Fakamoli a Iehova e tau fagaiaga toto?

◻ Ko e heigoa e tau fakamoliaga kua fakatonu moli e tuaga faka-Tohi Tapu ke he toto, kua nakai ko e vai fakamalolo nakai fai kakano?

◻ Pipi fakalataha fefe e lukutoto mo e matafakatufono he Tohi Tapu ke he toto?

◻ Ko e heigoa e puhala taha maka ni, ne maeke ai he toto ke laveaki tumau e tau momoui?

[Puha he lau 22]

FAGAIAGA MO E PIKITIAAGA

Mole atu e liu kitekite fakalaulahi atu po kua maeke kia he tau fagaiaga toto ke fakaune ki mua e mafiti lahi e pikitiaaga he tagata gagao, ne fakaoti he Ekekafo ko Neil Blumberg pehe: “Mai he 12 e tau kumikumiaga fakakiliniki [ke he matakupu ia], toko 10 ne moua e ofoofogia he fagaiaga toto mo e lafi ki luga e tau matematekelea he pikitiaaga he tau moko gagao . . . Lafi ki ai, ko e fagaiaga he vaha mamao fakamua to iihi kua liga haofia e tokologa he tau tagata ke he tau moko gagao kaeke ke fakatu leva e taofi hifo e fakagata ha ko e fagaiaga tuga ne talahau he falu kumikumiaga . . . Kaeke ke maeke ke fakalaulahi mo e fakatonu moli, to liga matila lahi e tau gagao pikitia fakamua ti mole ai e iihi ko e lekua ofoofogia mahani taha nei ni ne fio mo e fagaiaga he tau fahi tino taha.”​—Transfusion Medicine Reviews, Oketopa 1990.

[Fakatino he lau 20]

Ko e tau valavala kakano pokopoko kula he toto ne fakalalahi. “Igatia e fuafuaaga lita (0.00003 e aunisi) he toto ne toka ai mai he 4 e miliona ke he 6 e miliona e tau valavala kakano pokopoko kula he toto.”​—“The World Book Encyclopedia”

[Credit Line]

Kunkel-CNRI/​PHOTOTAKE NYC

    Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
    Saini ki Fafo
    Saini ki Loto
    • Faka-Niue
    • Tufa
    • Tau Manako
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Tau Kupu Fakaaoga
    • Fakavēaga Fakatagata
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Saini ki Loto
    Tufa