Pehe e Tufugatiaaga, “Nakai Fai Kupu a Lautolu ke Tali Atu”
“Ha ko e hana tau mena kua nakai kitia, tali mai he vaha [he tufugatiaaga, NW] he lalolagi, kua kitia ia he manamanatu e tau mena ne eke, ko e hana mana haia kua tukulagi, mo e hana a Atua; ko e mena foki ia kua nakai fai kupu a lautolu ke tali atu ai.”—ROMA 1:20.
1, 2. (a) Ko e heigoa e kono atu kelea ne taute e Iopu ki a Iehova? (e) Ko e heigoa e liliuaga mafiti ne taute e Iopu?
KO IOPU, ko e tagata he vaha i tuai ne moua e mahani hakohako nakai maeke ke malona ke he Atua ko Iehova, ne tuku e Satani ke he kamatamata kelea lahi. Ne fakatupu he Tiapolo ki a Iopu ke galo oti hana a tau koloa tino, ti tamate oti hana a tau tama tane mo e tau tama fifine, mo e fakamamahi a ia ke he gagao fakalialia. Ne manatu a Iopu ko e Atua ni ne tamai e tau malaia nei ki a ia, mo e kono atu kelea a ia ki a Iehova: “Po ke mitaki kia kia koe ke favale, . . . Ne huhu mai ai e koe ke he mahani kelea haku, mo e kumi e koe haku a tau hala. Kua iloa ni e koe, nakai mahani kelea au.”—Iopu 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Fai magaaho he mole atu e mena nei, ne kitia ai e tau kupu a Iopu ke he Atua kua liliu katoa: “Kua vagahau atu au mo e nakai manamanatu, ko e tau mena ne mua atu e uka kia au, nakai ni iloa e au. Ne fanogonogo au kia koe, he fanogonogo ai haku tau teliga; ka ko e ainei kua kitekite atu haku tau mata kia koe; Ko e mena ia kua vihiatia ai au haku tau kupu, mo e tokihala ai au ke he efuefu mo e efuefuafi.” (Iopu 42:3, 5, 6) Ko e heigoa e mena ne tupu ati hiki ai e mahani a Iopu?
3. Ko e heigoa e tau kitiaaga fou ne moua e Iopu ke he tufugatiaaga?
3 Ko e magaaho nei, kua hau a Iehova ki a Iopu mai he afa. (Iopu 38:1) Ne tali atu e ia a Iopu mo e tau huhu. ‘Ko fe kia a koe he fakavē ai e au e lalolagi? Ko hai foki ne puipui ai e tahi ke he tau gutuhala mo e tuku e kaupaaga ke he mena ka o mai ai hana a tau peau? Maeke nakai ia koe ke fakatupu ke he tau aolu ke fakato mai e uha ke he lalolagi? Maeke nakai ia koe ke fakatupu e motietie? Maeke nakai ia koe ke pipi fakalataha e tau liliaga mo e takitaki a lautolu ke he ha lautolu a tau puhala?’ Ke he tau veveheaga katoa he 38 ke he 41 he tohi a Iopu, ne liligi hifo e Iehova ki a Iopu e tau huhu nei mo e loga atu foki hagaao ke he Hana a tufugatia. Ne taute e ia a Iopu ke kitia e ava lahi mahaki he vahaloto he Atua mo e tagata, mo e omoi e fakamanatu ki a Iopu ke he iloilo mo e malolo ne kitia mai he tufugatiaaga he Atua, tau mena ne mamao atu ke he malolo ne maeke ia Iopu ke taute po ke maama foki. Ne maluia a Iopu he malolo matakutakuina mo e iloilo fakaliga kehe he Atua malolo ue atu ha kua fakakite mai he Hana a tau tufugatiaaga, ko e mena fakamatakutaku foki ke manatu kua fai malolo a ia ke fetoko mo Iehova. Ti pehe a ia: “Ne fanogonogo au kia koe, he fanogonogo ai haku tau teliga; ka ko e ainei kua kitekite atu haku a tau mata kia koe.”—Iopu 42:5.
4. Ko e heigoa ha tautolu kua lata ke kitia mai he tau tufugatiaaga a Iehova, mo e ko e heigoa e tuaga ki a lautolu ne kaumahala ke kitia e mena ia?
4 Ko e loga he tau senetenari fakamui, ne fakamau he tagata ne tohi e Tohi Tapu katoa ko e tau fua a Iehova kua maeke ke kitia mai he hana a tau tufugatiaaga. Ne tohi he aposetolo ko Paulo he Roma 1:19, 20: “Ha kua fakakite mai kia lautolu e maama ke he tau mena he Atua; nukua fakakite mai ai he Atua kia lautolu. Ha ko e hana tau mena kua nakai kitia, tali mai he vaha he [tufugatiaaga, NW] he lalolagi, kua kitia ia he manamanatu e tau mena ne eke, ko e hana mana haia kua tukulagi, mo e hana Atua; ko e mena foki ia kua nakai fai kupu a lautolu ke tali atu ai.”
5. (a) Ko e heigoa e loto kua lata ne moua he tau tagata, mo e fakapuke fakakelea fefe he falu e loto ia? (e) Ko e heigoa e tau poakiaga ha Paulo ke he tau Heleni i Atenai?
5 Ne tufugatia e tagata mo e loto ke tapuaki ke he malolo tokoluga lahi. Ko Dr. C. G. Jung, he hana tohi ko e Undiscovered Self ne hagaao ke he manako nei kua eke mo “aga kehe lahi ne nakai mahani ki ai e tagata, mo e ko e hana tau fakakiteaga kua maeke he mui tua fakaoti ke he fakamauaga mai tuai he tagata.” Ne vagahau e aposetolo ko Paulo ke he loto mafiti he tagata ke tapuaki, ne fakamaama mai ko e ha e tau Heleni i Atenai ne taute e tau fakatai mo e tau fatapoa ke he tau atua loga, iloa mo e nakai iloa. Ne fakakite fakamahino e Paulo ki a lautolu e Atua moli mo e fakakite ai kua lata ia lautolu ke talia fakahako e loto mafiti nei ke kumi a Iehova ko e Atua moli, “po ke maeke he tamotamo a lautolu mo e kitia e lautolu a ia; ka e nakai ni mamao a ia mo tautolu takitokotaha.” (Gahua 17:22-30) Ha kua tata lahi a tautolu ke he hana tau tufugatiaaga, ko e tata lahi ia ni a tautolu ke he mouaaga he hana tau fua mo e tau matahigoa.
Ko e Ofoofogia he Fanoaga Viko he Vai
6. Ko e heigoa e tau fua a Iehova ne kitia e tautolu ke he fanoaga viko he vai?
6 Ko e heigoa e tau fua ha Iehova ne moua e tautolu, ke fakatai, ko e lotomatala he tau aolu ke taofi e tau tane he vai? Kua kitia e tautolu hana fakaalofa mo e iloilo, ha ko e mena haia ne foaki mai e ia e uha ma e fakamonuinaaga he lalolagi. Kua taute e ia e mena nei puhala mai he talagaaga fulufuluola ne putoia ai e fanoaga viko he vai, ne talahau mai he Fakamatalaaga 1:7: “Kua tafe hifo e tau vailele oti ke he tahi, ka e nakai puke ai e tahi; ko e mena kua tafe atu ki ai e tau vailele, kua liliu atu foki a lautolu ki ai.” Ko e tohi a Iopu he Tohi Tapu kua fakamoli mai ko e tupu fefe e mena ia.
7. Hoko atu fefe e vai mai he tahi ke he tau aolu, mo e maeke fefe he tau aolu molulu ke taofi e tau tane he vai?
7 Ko e vaha makalili ka malolo lahi e tafe hifo he vai ke he tahi, nakai mau a lautolu he mena ia. Ko Iehova “kua futi hake e ia po ke uha ginigini e vai; ti to hifo e uha ke hukui aki hana hahau.” Kakano ha ko e vai na moua mai he vai ne mimiti hake mo e faliu hahau, he magaaho fakamui, ko e “mamafa he tau aolu uli, ko e tau mana ne eke e Ia hana e iloilo katoatoa.” (Iopu 36:27; 37:16) Ko e tau aolu uli to hili ni a lautolu ke he loa he magaaho ka hahau agaia ai a lautolu: “Kua tamau e ia e vai i loto he hana tau aolu uli—to nakai mahehe fano e hahau ha ko e ha lautolu a mamafa.” Po ke pehe he taha fakaliliuaga: “Kua afi ai e ia e tau vai ke he hana tau aolagi uli; ka e nakai mahehe ai e aolagi ki lalo ha lautolu.”—Iopu 26:8, The Jerusalem Bible.
8. Ko e heigoa e tau lakaaga kehekehe he “liligi hifo e tau lupo vai he lagi” mo e fakakatoatoa ai e fanoaga viko he vai?
8 Ko e tau lupo vai nei “po ke maeke foki kia hai ke liligi hifo e tau lupo he lagi” ke maeke he uha ke to mai ke he lalolagi? (Iopu 38:37) Ko e Taha ne ha ha i ai e “iloilo katoatoa” ne tuku a lautolu he mena ia he magaaho fakamua, “ti to hifo e uha ke hukui aki hana hahau.” Mo e ko e heigoa e mena kua lata ke fakamauaki e tau matauha mai he hahau? Kua ha ha i ai he ute he pihia e tau valavala mena mao ikiiki ne nakai maeke ke kitia, tuga e tau valavala efu po ke masima—mai he tau afe ke he tau teau he tau afe ia lautolu he tau kupita inisi takitaha he matagi—kua gahuahua ke eke mo kamataaga ma e tau matauha ke fakaputuputu takai ai. Ne fuafua ai pehe ko e liga miliona e tau aolu matauha ikiiki ke moua e evalesi matauha. He mole ni e tau fakatupuaga nei to maeke he tau aolu ke fakato hifo ha lautolu a tau vai ke he lalolagi ke maeke ke moua e tau vaitafe ne liuaki e vai ke he tahi. Ko e mena ia ne fakakatoa ni he vai hana a fanoaga viko. Ti taute pouli kia e tau mena nei? Moli, “nakai fai kupu ke tali atu”!
Taha Punaaga he Iloilo a Solomona
9. Ko e heigoa e tau mena mitaki lahi ne moua e Solomona hagaao ke he tau valavala kehekehe he moui he lo?
9 He lalolagi i tuai, ko e iloilo a Solomona kua nakai fai fakatataiaga. Ko e lahi he iloilo ia kua hagaao ke he tufugatiaaga ha Iehova: “Ne vagahau foki a [Solomona] ke he tau higoa he tau akau ke kamata mai he arasi i Lepanona, ke hoko atu ke he isopo ne [tupu] hake ai ke [he] kaupa; ne vagahau ai foki a ia ke he tau higoa he tau manu he vao, mo e tau manu lele, mo e tau mena totolo, mo e tau ika.” (1 Tau Patuiki 4:33) Ko e Patuiki ko Solomona taha nei ni ne tohi: “Ko e tagata teva na e, kia fano a koe ke he lo, kia kitekite ā koe ke he hana mahani ke iloilo ai a koe; Nakai fai takitaki a ia, po ke leoleo, po ke pule, Kua taute ai e ia hana tau mena kai ke he tau mafana, mo e tanaki ai e ia hana tau mena kai ke he vaha ne helehele ai e tau saito.”—Fakatai 6:6-8.
10. Fakatai fefe e Solomona hagaao ke he tau lo ne helehele kua fakamatalahi?
10 Ko hai ne fakaako e tau lo ke fakaputu e tau mena kai he vaha mafana ke fagai aki a lautolu ka hoko ke he vaha makalili? Ke he tau senetenari ko e tonu he fakamauaga a Solomona ke he tau lo nei ne helehele e tau saito mo e fakaputu a lautolu ke fakaaoga he vaha makalili ne fakauaua agaia. Nakai la fai tagata ia kua moua ha fakamoliaga ke he ha lautolu a tau puhala moui. He tau 1871, ko e tagata tane Peritania ne moua ha lautolu a fakaputuaga mena kai i lalo fonua, ti ko e tonu he Tohi Tapu ne tohi ki a lautolu kua fakamatalahi. Ka e maeke fefe he tau lo nei ke kitia tuai he vaha mafana kua tata tuai e vaha makalili mo e iloilo ke iloa ko e heigoa e mena kua lata ke taute? Ko e Tohi Tapu ne fakamaama mai ko e loga he tau tufugatiaaga a Iehova kua fai iloilo ne fakatokatokaaki ki a lautolu ke maeke ia lautolu ke momoui. Ko e tau lo helehele ne moua e fakamonuinaaga nei mai he ha lautolu a Tufuga. Kua vagahau e Fakatai 30:24 ki ai: “Ka e mua ue atu ni ha lautolu a iloilo.” Ke pehe ko e iloilo pihia kua tupu mai noa kua nakai fai kakano; ke kaumahala ke kitia e Tufuga iloilo i tua ia kua nakai fai kupu ke tali atu ai.
11. (a) Ko e ha e akau makimaki ko e sekuoia ne matakutakuina ai? (e) Ko e heigoa ne ofomate lahi ai hagaao ke he gahuahuaaga fakamua he fotosinifesisi?
11 Kaeke ke tu e tagata i lalo he akau makimaki ko e sekuoia, ti ofomate ni ke he hana lahi malolo mo e tokoluga, kua logona mitaki e tuga e tama lo tote. Ko e lahi he akau kua matakutakuina: 90 e mita, he tokoluga, 11 e mita he kupu lahi, 0.6 e mita he matolu he kili, ko e loloa he tau hokohoko kua mole e 1.2 ke he 1.6 e heketa. Ka e pete ia, ko e mena ne mahomo atu he matakutakuina ko e kumikumiaga ke he puhala leveki mo e feaki mo e tau fakagahuahuaaga kehekehe ke moua e malolo, kua putoia fakalataha ke he hana a tupuaga. Kua moua mai he hana tau lau e vai mai he tau hokohoko, ko e kapono tiokosite mai he matagi, mo e ko e malolo mai he la ke tauteute e suka mo e uta kehe e okesitene—ko e tauteuteaga ne fakahigoa ko e fotosinifesisi ne toka ai e 70 e tau fakagahuahuaaga he tau vai, kua nakai maeke ke maama oti e tau mena ia. Kua ofomate lahi, ko e gahuahuaaga fakamua kua falanaki ni ke he maama mai he la ha ko e hana a lanu kua lata tonu, mo e loa he hana a fanoaga; he neke nakai mimiti ki loto he tau vala lanu laukou he akau ke kamata aki e fakagahuahuaaga he fotosinifesisi.
12. (a) Ko e heigoa ne mitaki lahi ai hagaao ke he fakaaogaaga he akau ko e sekuoia e vai? (e) Ko e ha kua lata ai e naitorotene ma e fakatupuaga he akau, mo e fakakatoatoa fefe hana a fanoaga viko?
12 Ko e ofomate lahi foki ha kua maeke he akau ke toho hake e vai mai he tau hokohoko ke he tapunu he 90 e mita he tokoluga lahi nei. Lahi atu e vai ne futi hake ke he vai ke lata mo e fotosinifesisi. Ko e vai ne molea kua fakatoka mai ki fafo he tau lau ke he matagi. Kua taute he mena ia e akau ke momoko vaivai, tuga ni a tautolu ne fakamomoko he kavakava. Ke moua e mena umiti ke fakatupuaki, kua lata e naitorotene ke lafi atu ke he suka, po ke tau kapohaitulete. Kua nakai maeke he lau akau ke fakaaoga e kese naitorotene ne moua mai he matagi, ka e maeke he tau valavala kelekele ke liliu e kese naitorotene he kelekele ke he masima ne fakatataka he vai, mo e fakafano hake mai he tau hokohoko ke he tau lau. Ko e magaaho ka mamate mo e faliu kelekele ai e tau akau mo e tau manu ne fakaaoga e naitorotene nei ke he ha lautolu a tau umiti, ti fano kehe e naitorotene, ti katoatoa mogoia e fanoaga viko he naitorotene. He tau mena oti nei, ko e tau valavala kelekele ne putoia ai kua fakamatuuta, ti ko e patu gahua uka lahi ke pehe na mau noa mo e nakai tufuga.
Nakai Tutala po ke Tau Kupu po ke Leo, Ka e Vagahau a Lautolu!
13. Ko e heigoa he lagi muhu fetu ne talahau ki a Tavita, mo e ko e heigoa ha lautolu ne matutaki ke tala mai ki a tautolu?
13 Ko e kitiaaga matakutakuina ha a ia he tau mena he Tufuga ne hau mai he tau fakaputuaga fetu he pulagi he po ne fakapuke aki e he tau tagata kitekite ke fakalilifu! He Salamo 8:3, 4, ne talahau e Tavita e matakutaku ne logona e ia: “Ka kitekite atu au ke he lagi hāu, ko e gahua he hau a tau mata lima, ko e mahina katoa mo e tau fetu ne eke e koe; Ko e heigoa kia e tagata kia manatu mai ai a koe kia ia, mo e tama he tagata kia ahi mai ai e koe a ia?” Kia lautolu ne fai mata ke kitia, tau teliga ke logona, mo e loto ke logona hifo, kua maeke he lagi muhu fetu nei ke vagahau, tuga he taute e lautolu ki a Tavita: “Kua talahau he lagi e lilifu he Atua.”—Salamo 19:1-4.
14. Ko e heigoa e malolo lahi mahaki he taha he tau fetu kua lata tonu mo tautolu?
14 Ko e lahi he iloa ha tautolu ke he tau fetu, ko e leo lahi foki haia ha lautolu he vagahau mai ki a tautolu. Ia Isaia 40:26, kua uiina mai ki a tautolu ke mailoga ha lautolu a malolo lahi mahaki: “Hahaga hake a ki luga mo e kitekite ā mutolu, po ko hai ne [tufuga, NW] e tau mena nei? Kua takitaki mai ha lautolu a tau kau kua totou, ti ui e ia a lautolu oti ke he tau higoa ha lautolu, ko e hana malolo lahi mo e hana mana lahi; nakai ni galo taha ia lautolu.” Ko e malolo taofi mo e malolo lahi he taha ia lautolu, ko e ha tautolu a la, ne toto e lalolagi ke he tokaaga he hana takaiaga, ke fakatutupu e tau akau, taute a tautolu ke mafana, mo e fakahagahaga mitaki e tau mena momoui oti i hinai he lalolagi. Ko e aposetolo ko Paulo he hana tohi ne pehe: “Nukua kehe e kikila mai he taha fetu mo e taha fetu.” (1 Korinito 15:41) Kua iloa he tau tagata saiene e tau fetu ago tuga ha tautolu a la, pihia foki e tau fetu lanu moana, kula makimaki, tea kuku, tau fetu putuputu mamate ka mavete kehe, mo e tau fetu malolo lahi e kikila ka papa kua nakai fai fakataiaga ki ai.
15. Ko e heigoa he tokologa he tau tagata kitekite ne fakaako mai he tufugatiaaga mo e lali ke fifitaki?
15 Kua tokologa e tau tagata fakaikaluga ne fakaako a lautolu mai he tufugatiaaga mo e lali ke fifitaki e lotomatala he tau mena momoui loga. (Iopu 12:7-10) Mailoga la e falu a mena gahoa kitia maali he tufugatiaaga. Ko e tau manu lele tahi ne fai tegatega talaga vai kua maeke ke fakamagalo e vai tahi; tau ika mo e tau toke ne taute hila; tau ika, tau kelemutu, mo e tau tama manu ikiiki ne moua mai ai e maama; tau peka mo e tau tolofine ne fakaaoga e leo taogo; tau pi nei taute pepa; tau lo ne talaga hala laupapa; tau piva ne talaga e tau kaupa vai; ko e tau gata ne talaga ki loto e fuamatagi; ko e tau moko vai ne fakaaoga e tau mena fafagu mo e tau logo ukutoka; tau feke ne fakaaoga e vai uli; tau kufani ne taute fitu e vahega fata mo e taute e tau gutuhala fakataki, tau kupega, mo e tau kufani ikiiki ne fanau e tama punua kufani i loto he tau taga tuga e tau paluni, mo e fano he tau afe maila i luga muatua; tau ika mo e tau manu totolo i tahi ne fakaaoga e tau tula vai ne hili tuga e tau toga halavaka hala toka; mo e tau manu lele, tau tama manu ikiiki, tau fonu tahi, tau ika, mo e tau manu totolo fanau fufua ne taute e tau lagatau ofomate lahi he o fano—ko e lotomatala ne nakai maeke he malolo kumikumi ke fakamaama.
16. Ko e heigoa e kupu moli fakasaiene ne fakamau he Tohi Tapu he tau afe tau ato hoko ke moua he tau saiene a lautolu?
16 Ko e Tohi Tapu ne fakamau e kupu moli fakasaiene he tau afe he tau tau to iloa he tau kumikumiaga e tau mena ia. Ko e Fakatufono a Mose (he senetenari ke 16 aki F.V.N.) ne fakakite e maamaaga ke he tau moko gagao ke he loga he tau afe tau to hoko mai a Pasteur. (Levitika, tau veveheaga 13, 14) He senetenari ke 17 aki F.V.N., ne talahau e Iopu: “Ne tautau ai e ia e lalolagi ka e nakai ha i ai ha mena ke tautau a ia ki ai.” (Iopu 26:7) Ko e afe he tau tau to hoko ke he Keriso, ne tohi e Solomona hagaao ke he vikoaga he toto; ti ko e tau ekekafo saiene ne fakatali a lautolu ato hoko ke he senetenari ke 17 aki V.N. to fakaako ke he tau mena ia. (Fakamatalaaga 12:6) Ato hoko e mena ia, ne fakakite he Salamo 139:16 e fakailoaaga ke he tupu maiaga fakamua he taha matafakatuno: “Ne fioia he na fofoga hāu haku a tino oti ka e nakai la mau; kua tohi oti foki ke he hāu a tohi, kua taute e tau aho ka e nakai la ha i ai taha.” He senetenari ke 7 aki F.V.N., to hoko ke maama he tau tagata kumikumi e vaha ke o ai e tau manu, ne tohi e Ieremia tuga he fakamau ia Ieremia 8:7: “Kua iloa ni he kasita he pulagi hana ni a vaha; ko e kulukulu foki, mo e pekapeka mo e akuru; kua taofi e lautolu e vaha ke o mai ai a lautolu.”
Ko e “Tufuga” ne Fifili he Tau Tagata Falanaki ke he Tupumainoa
17. (a) Ko e heigoa he Roma 1:21-23 ne talahau ke he falu ne nakai talia ke kitia e Tufuga iloilo i tua he mahalohalo ke he tau mena ne tufugatia? (e) He manamanatuaga, ko e heigoa he tau tagata ne falanaki ke he tupumainoa ne fifili mo “tufugatia” ha lautolu?
17 Taha e Tohiaga Tapu ne talahau hagaao ke he falu ne nakai talia ke kitia e Tufuga iloilo i tua he tau mahalohalo ke he tau mena ne tufuga: “Ka e fakagoagoa a lautolu ke he tau mahalohaloaga ha lautolu, ti fakapouligia ha lautolu a tau loto goagoa; Kua talahau e lautolu kua iloilo a lautolu, ka kua goagoa a lautolu, kua fehikitaki foki e lautolu e lilifu he Atua moui tukulagi mo e fakatai he tino he tagata ke fakahiku ke he popo, mo e tau manu lele, mo e tau manu huifa, mo e tau mena totolo.” “Kua fehikitaki e lautolu e kupu moli ke he Atua mo e kupu pikopiko, kua fakalilifu foki mo e fekafekau a lautolu ke he tau mena kua [tufuga, NW] ka kua toka a ia ne [tufuga, NW].” (Roma 1:21-23, 25) Kua tatai ni mo e tagata kumikumi tupumainoa, ko lautolu moli, ne fakaheke ke he filifili ne hake mai he manamanatuaga hagaao ke he tau vahega mena kehekehe-tau kelemutu-ika-tau manu uta mo e tahi-tau manu totolo he tau manava-tau manu fai puke huhu-‘tau epi’ ke eke mo “tufuga” ha lautolu. Kua iloa e lautolu, ka e taha e mena, kua nakai ha ha i ai ha tama tega moui mukamuka moli ke kamata aki e filifili. Ko e tama tega moui mukamuka lahi ni ne iloa mitaki ne toka ai e teau piliona he tau atome ko e tau valavala matakutakuina ke pehe na tupu mai noa mo e afe he tau fakagahuahuaaga he tau vai ke tupu mai i loto he mena ia he magaaho taha.
18, 19. (a) Ko hai e Taha ne tonuhia ke tuku ki ai e fakaaue ha ko e kamataaga he moui? (e) Lahi fefe e tau tufugatia a Iehova ne maeke ia tautolu ke kitia?
18 Ko Iehova ko e Atua ko e Tufuga he moui. (Salamo 36:9) Ko ia ko e Fakatupu Fakamua lahi mahaki. Ko e hana higoa, ko Iehova, ko e kakano “Kua taute e ia ke fakatupu.” Ko e hana tau tufugatiaaga kua mua ke he ha tautolu a totouaga. Ko e moli ni kua ha ha i ai e tau miliona kua mua atu ke he mena ne iloa he tagata. Salamo 104:24, 25 ne fakakila mai e mena nei: “Iehova na e, kua loga ue atu hāu a tau gahua! Ne eke e koe e tau mena oti ia mo e iloilo.” Kua fakamaama he Iopu 26:14 ke he mena nei: “Kitiala, ko e tau mena ia ne hiku mai ai hana tau puhala, ko e mena tote kiliku kua logona e tautolu kia ia! ka ko e pakulagi he hana malolo, ne maeke kia hai ke logona e mena ia?” Kua kitia e tautolu e tau hiku gahoa, mo e logona e tau leo ikiiki kiliiku gahoa, ka e ke moua e maamaaga katoa ke he hana a pakulagi malolo kua nakai fahia a tautolu.
19 Kua maeke ia tautolu, ka e taha e mena, kua ha ha i ai ni ha tautolu a puhala mitaki ke kitia aki a ia mai ke he puhala he hana tau tufugatiaaga fakatino. Ko e puhala mitaki ia ko e hana Kupu ko e Tohi Tapu. Ke he puhala ia kua fuluhi a tautolu he magaaho nei ke he vala tala ka mui mai.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e heigoa ha Iopu ne iloa he magaaho ne vagahau a Iehova ki a ia mai i loto he afa?
◻ Ko e ha ne pehe ai a Paulo ko e falu he tau tagata kua nakai fai kupu ke tali atu?
◻ Fefe e gahua he fanoaga viko he vai?
◻ Ko e heigoa e tau mena aoga ne taute he kikila he la ma tautolu?
◻ Ko e heigoa e kupu moli fakasaiene ne fakakite he Tohi Tapu ato moua he tau kumikumiaga a lautolu?