Totokoaga ke he Kuku he Hala ke he Tino Nakai Katoatao
“Ha ko e loto ke he tau mena he tino ko e mate haia; ka ko e loto ke he tau mena he Agaga, ko e moui haia mo e mafola.”—ROMA 8:6.
1. Ko e heigoa e kakano ne tufugatia ai e tau tagata?
“TI EKE ai he Atua e tagata ke he hana fakatai, ko e fakatai he Atua ne eke ai e ia; ne eke e ia a laua ko e tane mo e fifine.” (Kenese 1:27) Ko e fakatai ko e ata he taha mena po ke taha punaaga. Ti kua, tufugatia ai e tau tagata ke fakaata mai e lilifu he Atua. He fakakite mai e tau fua he mahani Atua—tuga e fakaalofa, mahani mitaki, fakafiliaga tonu, mo e mena fakaagaga—i loto he tau laliaga oti ha lautolu, kua tamai e lautolu e fakahekeaga mo e lilifu ke he Tufuga, mo e fiafia lahi foki mo e loto mamakona ki a lautolu ni.—1 Korinito 11:7; 1 Peteru 2:12.
2. Ne eke fefe e tau tagata tokoua fakamua ke to ku lahi he fakamailoga?
2 Ko e tau tagata tokoua fakamua, ne kua tufugatia ai ke he mitaki katoatoa, kua fakakanavaakau mitaki ma e matagahua nei. Kua tuga e tau fakaata kua kikila lahi mahaki, kua maeke a laua ke fakakikila fakalahi mai mo e tonu moli lahi ne ata he lilifu he Atua. Ka e pete ni ia, kua fakaata e laua e kikila lahi mahaki ia ke kelea he magaaho ne fifili pauaki ke nakai omaoma ke he ha laua a Tufuga mo e Atua. (Kenese 3:6) He mole ai, kua nakai maeke a laua ke fakaata mitaki katoatoa mai e lilifu he Atua. Kua tolalo lahi ai a laua mai he lilifu he Atua, kua nakai hokotia a laua ke he finagalo ne kua tufugatia ai ke he fakatai he Atua. Ke he falu kupu, ne agahala a laua.a
3. Ko e heigoa e aga moli he hala?
3 Kua lagomatai he mena nei a tautolu ke maama e mahani moli he hala, ko e mena kua fakakelea aki e ata he fakataiaga ke he lilifu he Atua mai he tagata. Kua taute he hala e tagata ke nakai tapu, ko e mena ia, kua nakai mea mo e kelea ke he puhala fakaagaga mo e mahani mitaki. Ko e tau tagata oti kana, ha kua tupu mai ia Atamu mo Eva, kua fanau mai he tuaga kelea mo e nakai mea ia, ti kua ku temoai mai he amaamanakiaga he Atua ke taute e laua ha ko e fanau hana. Mo e ko e mena ne moua? Kua fakamaama mai he Tohi Tapu: “Tuga ni he hoko mai ai e hala ke he lalolagi ke he tagata tokotaha, ko e mate foki ha ko e hala, ti kua hoko mai ai e mate ke he tau tagata oti kana, ha kua hala e tau tagata oti kana.”—Roma 5:12; fakatatai Isaia 64:6.
Ko e Kuku he Hala ke he Tino Nakai Katoatoa
4-6. (a) Fa onoono fefe e tau tagata tokologa ke he hala he vaha nei? (e) Ko e heigoa kua tupu mai ha ko e tau onoonoaga he vaha fou nei ke he hala?
4 Kua tokologa e tau tagata he vaha nei kua nakai manamanatu ko e nakai mea, kelea, po ke agahala lahi a lautolu. Ko e hanai moli, ko e kupu ko e hala, kua teitei lahi ne galomoki mai he tau vagahau he tau tagata loga. Liga to tutala a lautolu hagaao ke he tau mena hehe, tau mahani goagoa, mo e tau mena kua hehe e tau fakataitai. Ka ko e hala? Kua fa lavea ni! Kua pihia foki a lautolu ne fa pehe agaia ko e talitonu ke he Atua, “kua ha ha he tau fakaakoaga hana e falu taofiaga ke he mahani mitaki ka e nakai ko e poakiaga tonu ke mahani mitaki, ko e ‘tau talahauaga fakalatalata ne 10’ ka e nakai ko e tau poakiaga 10,” he kitia e Alan Wolfe, ko e porofesa ke he mahani fakakaufakalatahaaga.
5 Ko e heigoa ne moua mai he puhala manamanatu nei? Ko e fakatikai po ke fakanimonimo ni e aga moli he hala. Ti kua tupu mai ai e atu hau he tau tagata kua keukeu lahi e tau manamanatuaga ke he hako mo e hepe, ne kua logona hifo e ataina ke fakatoka ni e lautolu ha lautolu a tau puhala ke he mahani kua lata mo e logona hifo ko e nakai lago ki a lautolu e ha mena he tau mena kua fifili a lautolu ke taute. Ke he tau tagata pihia, ko e logonaaga mitaki ni hokoia e fakaveaga ke fakafili aki ko e lata po ke nakai e taha puhala taute mena.—Fakatai 30:12, 13; fakatatai Teutaronome 32:5, 20.
6 Tuga anai, he taha ata fakatutalaaga he televisoni, kua uiina atu ke he tau tagata fuata ke fakailoa ha lautolu a tau manamanatu ke he mena ne fakahigoa ko e tau agahala kelea muitui ne fitu.b “Nakai ko e hala e fakaikaluga,” he talahau he taha tagata tane. “Kua lata ni a koe ke mitaki a koe ke he hau a logonaaga hifo.” Hagaao ke he mahani teva, ne pehe e taha fifine: “Ko e mena mitaki ke pihia he taha magaaho. . . . He falu magaaho kua mitaki ke nofo hifo ke okioki mo e fai magaaho fakatagata mau ni.” Kua eke foki e tagata tane fakahokohoko ke talahau fakamahao e mena nei: ‘Ko e tau agahala kelea muitui ne fitu, nakai ko e tau gahua mahani kelea ka e, kua kehe, ko e tau omoiaga pauaki he tau tagata oti ne kua maeke ke fakahogohogomanava mo e kua mua atu e fakaolioli foki.’ E, kua galomoki fakalataha foki mo e hala e loto hala, ha ko e mena nakai kia, ko e vehamamao lahi e loto hala mai he logonaaga hifo mitaki.—Efeso 4:17-19.
7. Hagaao ke he Tohi Tapu, kua lauia fefe e tau tagata he hala?
7 Kua kehe muatua e tau mena oti nei ka fakatatai ke he mena ne talahau fakalapalapa mai he Tohi Tapu: “Nukua hala e tau tagata oti kana, to nakai hoko ke he fakahekeaga mai he Atua.” (Roma 3:23) Ne talahau tonu foki he aposetolo ko Paulo: “Kua iloa e au nakai nofo ha mena mitaki ki loto ia au, ko e haku a tino haia; ha ko e mena ha ha ia au e loto atu, ka e nakai iloa e au ke eke e mena mitaki; Ha kua nakai eke e au e mena mitaki kua loto au ki ai, ka ko e mena kelea kua nakai loto au ki ai, ko e mena haia kua eke e au.” (Roma 7:18, 19) Kua nakai fakanonofo fakamitaki a Paulo i nai ke konohi teao ki a ia ni. Ka e kehe ni, ha kua iloa katoatoa e ia ko e tolalo lahi fefe e tau tagata mai he lilifu he Atua, kua logona lahi e ia e hukia he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa. “Oi te, ko e tagata malaia au!” he talahau e ia, “ko hai kia ke laveaki au mai he tino he mate nai?”—Roma 7:24.
8. Ko e heigoa e huhu kua lata a tautolu ke huhu hifo ki a tautolu ni? Ko e ha?
8 Ka ko e heigoa hau a onoonoaga ke he mena nei? Liga kua talahau e koe ko e tonu, ha ko e tupu mai ia Atamu, ko koe, tuga e tau tagata oti, kua nakai mitaki katoatoa. Ka e kua lauia fefe he fakailoaaga ia e manamanatuaga hau mo e hau a puhala he moui? Kua talia ni kia e koe ko e taha mena ni he moui mo e mui ni ke he mena kua lata tuai ke taute? Po kua lali fakalahi tumau a koe ke totoko ke he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa, he eketaha ke kikila lahi mai e ata he lilifu he Atua he tau mena oti ne kua maeke a koe ke taute? Ko e mena kua lata a tautolu takitokotaha ke manamanatu fakalahi ki ai ha ko e mena kua talahau mai e Paulo: “Ko lautolu kua oma ke he tino kua loto a lautolu ke he tau mena he tino; ka ko lautolu kua oma ke he Agaga kua loto a lautolu ke he tau mena he Agaga. Ha ko e loto ke he tau mena he tino ko e mate haia; ka ko e loto ke he tau mena he Agaga, ko e moui haia mo e mafola.”—Roma 8:5, 6.
Loto ke he Tau Mena he Tino
9. Ko e ha ai ka “loto ke he tau mena he tino, ko e mate haia”?
9 Ko e heigoa e kakano ha Paulo he magaaho ne pehe a ia “ko e loto ke he tau mena he tino ko e mate haia”? Ko e kupu “tino” ne fa fakaaoga mau i loto he Tohi Tapu ke fakakite mai ai e tagata he hana tuaga nakai mitaki katoatoa, ne kua ‘fatu mai ai mo e hala’ ha ko e mena tupu mai he tagata totoko ko Atamu. (Salamo 51:5; Iopu 14:4) Ti kua, tomatoma atu a Paulo ke he tau Kerisiano ke nakai toka ha lautolu a tau loto manamanatu ke he hagahaga he agahala, tau omoiaga fakatepetepe tuai, mo e tau manako he tino nakai mitaki katoatoa. Mo e ko e ha ne nakai pihia ai? He falu mena foki ne talahau mai e Paulo ki a tautolu ko e heigoa e tau gahua he tino mo e lafi ki ai mogoia e hatakiaga: “Ko lautolu kua eke e tau mena pihia, nakai eke ma lautolu e kautu he Atua.”—Kalatia 5:19-21.
10. Ko e heigoa e kakano he “loto”?
10 Ka e nakai kia kua kehe lahi mai ka loto ke he taha mena mai he taute mau ai? Kua moli, ne nakai fa mahani tumau ke hoko ke taute e mena ne fa manamanatu ki ai. Ka e taha e mena, ka e ka loto ki ai ko e mena kua lahi mai ni he manatu fakaku ki ai. Ko e kupu Heleni ne fakaaoga e Paulo ko e phroʹne·ma, ne kua fakakite mai “e puhala manamanatu, ko e tokaloto(-tumau), . . . foli, kolo, mo e eketaha.” Ha kua pihia, ko e kakano he “loto ke he tau mena he tino” kua eke ke takitaki, humau, pule katoa, mo e omoi lahi ai he tau manako he tino nakai katoatoa.—1 Ioane 2:16.
11. Ne loto fefe a Kaino ke he tino, mo e ko e heigoa e fua ne moua?
11 Kua kitia mitaki e manatu ia he puhala ne mui a Kaino ki ai. He magaaho ne hake mai e mahekeheke mo e ita ke he loto a Kaino, ne hataki atu e Atua ko Iehova ki a ia: “Kua ita he ha a koe? Ti fakatetefu mai he ha e mata hāu? Kaeke kua mahani mitaki a koe ti ha ia koe e fiafia, kaeke kua nakai mahani mitaki a koe, kua takoto tuai e hala ke he gutuhala. To hagao atu hana manako kia koe, to pule foki a koe kia ia.” (Kenese 4:6, 7) Kua ha ha ai e fifiliaga ki mua a Kaino. To “mahani mitaki” nakai a ia, ko e mena ia, tuku hana loto manamamatu, foli, mo e amaamanaki ke taute taha mena mitaki? Po kua fakatumau na ia ke loto ke he tino mo e tuku hana loto manamanatu ke he tau hagahaga mahani kelea ne fa e lamalamati he loto hana? Tuga he fakamaama mai e Iehova, kua “takoto tuai e hala ke he gutuhala,” kua fakatalitali ke hopo mai mo e folofua a Kaino kaeke kua toka ai e ia. Ka e kehe he nakai totoko mo e ‘mua mai e pule’ he hana tau manako he tino, ne fakaata ai ni e Kaino ke pule katoa ki a ia—ati hoko ai ke he fakaotiaga matematekelea lahi.
12. Ko e heigoa kua lata a tautolu ke taute ke nakai o he “puhala a Kaino”?
12 Ka e kua a tautolu he vaha nei? Moli kua nakai manako a tautolu ke o he “puhala a Kaino,” tuga ne tagi aue ai a Iuta hagaao ke he falu Kerisiano he senetenari fakamua. (Iuta 11) Kua nakai lata a tautolu ke fakalatalata mo e manamanatu ko e nakai kelea e fakafiafia tote po ke holifono tote he taha magaaho mo e taha magaaho. Ka e nakai pihia, kua lata a tautolu ke mataala ke kitia mitaki e ha mena fakaheheina nakai mahani Atua mo e ko e mahani kelea ne kua liga hake mai he tau loto mo e loto manamanatu ha tautolu, ti tiaki fakaave ai neke tupu e tau vaka. Ko e totokoaga ke he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa ko e mena kamata mai ni he loto.—Mareko 7:21.
13. Kua maeke fefe e tagata ke “toho mo e hele a ia he hana tau manako lahi”?
13 Ke fakatai ki ai, kua liga kitia e koe e taha mena kelea lahi po ke taha mena fakateteki lahi po ke fakatino tauteute hemu po ke hagahaga fakataki. Kua maeke ai ko e fakatino i loto he tohi po ke mekasini, ko e fakatino he kifaga po ke he televisoni, ko e fakatataaga he lapatohi fakatu puhala tu, po ke eke foki ko e taha tuaga he moui moli nei. Ko e mena kua nakai ni ke matakutaku lahi ki ai, ha kua maeke—mo e fa pihia—e tau mena ka tutupu. Ka e pete ni ia, ko e fakatino po ke ata nei, pete ni kua liga eke ke gahoa ne tau sekone ka kitia ai, kua liga eke ke nofo mau he loto mo e liu malika mai foki he taha magaaho mo e taha magaaho. Ko e heigoa hau ka taute ka tutupu ai e tau mena ia? Kua taute fakaave nakai e koe e taha mena ke totoko ke he manatu mo e uta kehe mai he loto hau? Po kua tokamau ne koe he loto hau, liga ke liu foki ke kitia e mena ia ka liu hake mai e manatu ia? Ke taute e mena fakamui kua fakatoka ai ke kamata ke tupu e mena hagahaga kelea ne fakamaama mai e Iakopo: “Ka e takitokotaha mo e kamatamata a ia ka toho mo e hele a ia he hana tau manako lahi; Ka fatu e manako lahi ti fanau mai ai e ia, ko e hala; ka motua foki e hala ti fanau mai ai, ko e mate.” Ko e mena haia ne pehe ai a Paulo: “Ko e loto ke he tau mena he tino ko e mate haia.”—Iakopo 1:14, 15; Roma 8:6.
14. Ko e heigoa kua fehagaaki a tautolu ki ai he tau aho takitaha, mo e kua lata a tautolu ke taute mena fefe?
14 Ha kua nonofo a tautolu he lalolagi ne kua fakahekeheke e mahani kelea he fahi fakatane mo e fifine, mahani vale, mo e loto koloa lahi—kua ataina lahi mo e fakakitekite lahi i loto he tau tohi, tau mekasini, tau kifaga, mo e tau fakaholoaga televisoni, mo e tau leo fakatagi talahaua—kua taupuo lahi mai moli ki a tautolu e tau manamanatu hepe mo e tau manatu noa he tau aho oti. Ti kua fefe hau a mena ka taute? Kua logona kia a koe ko e fia kata ki ai mo e fakafiafia lahi he tau mena oti nei? Po kua logona e koe tuga e tagata tututonu ko Lota, ‘ne oti e manava hana he tau mahani matahavala he tau tagata hemu; ne fakamamahi ai hana loto tututonu he kitekite atu mo e fanogonogo atu ke he taha aho mo e taha aho ke he tau mahani hemu ha lautolu’? (2 Peteru 2:7, 8) Ke kautu mai he totokoaga ke he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa, kua lata a tautolu ke fifili tuai e loto ke taute e mena ne taute he salamo: “Nakai tuku e au ki mua haku ha mena kelea, kua fakavihia e au e mahani ha lautolu ne liliu kehe, nakai pipiki mai ia kia au.”—Salamo 101:3.
Loto ke he Tau Mena he Agaga
15. Ko e heigoa e lagomatai ne ha ha ia tautolu ke totoko ke he kuku he hala ki a tautolu?
15 Kua maeke he taha mena ke lagomatai a tautolu ke totoko ke he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa, ko e mena ne fakaholo atu a Paulo ke talahau: “Ka ko e loto ke he tau mena he Agaga, ko e moui haia mo e mafola.” (Roma 8:6) Kia kehe ai he nakai pule katoa e tino, ka e kua lata a tautolu ke toka ha tautolu a tau loto manamanatu ke ha ha he fakaohoohoaga he agaga mo e tupuolamoui ai ke he tau mena he agaga. Ko e heigoa a lautolu? Ia Filipi 4:8, kua tohia e Paulo a lautolu: “Ko e tau matakainaga na e, ko e kupu hanai kua toe; ko e tau mena oti kua moli, ko e tau mena oti kua gali, ko e tau mena oti kua tonu, ko e tau mena oti kua mea, ko e tau mena oti kua fulufuluola, ko e tau mena oti kua talahaua mitaki, ko e tau mahani mitaki oti ne toka ai mo e tau mahani ke nava ki ai, kia manamanatu a mutolu ke he tau mena ia.” Kia lata ai a tautolu ke onoono fakatata mo e ke fakamahomo atu ai e maamaaga ke he mena kua lata a tautolu ke manamanatu tumau ki ai.
16. Ko e heigoa e tau fua ne fakamafana mai a Paulo ki a tautolu ke ‘manamanatu tumau’ ki ai, mo e heigoa kua putoia he tau mena takitaha ia?
16 Ke fakamua aki, ne tohi e Paulo e tau fua he mahani mitaki ne valu. Ka kua iloa moli, e tautolu kua nakai fakakaupa e tau Kerisiano ke manamanatu ni hokoia ke he tau mena faka-Tohiaga Tapu po ke ke he tau matapatu fakaakoaga he tau magaaho oti. Kua ha ha ai e tau tala kehekehe kua loga ne kua maeke a tautolu ke tuku ki ai ha tautolu a tau loto manamanatu. Ka ko e mena kua mua atu e aoga kua lata a lautolu ke fetataiaki mo e tau fua he mahani mitaki ne talahau fakatonu mai e Paulo. Kua lata tonu ai ke onoono a tautolu ke he tau vahega takitaha he “tau mena” ne talahau mai e Paulo. Kia onoono la a tautolu ki a lautolu takitokotaha.
◻ ‘Ko e moli’ ko e mena mua atu e mena ne putoia i ai mai he moli noa po ke fakavai noa. Ko e kakano ko e mahani fakamoli lahi, mahani hako, mo e maeke ke tua moli ki ai, ko e mena moli, nakai eke ke tuga ai noa ni.—1 Timoteo 6:20.
◻ ‘Ko e gali’ anai ne hagaao ke he tau mena kua lilifu mo e mahani fakalilifu lahi. Kua liuaki mai ke he loto e hagahaga aga fakalilifu, ko e taha mena muatua, mena mitaki lahi, mo e lilifu lahi, nakai ko e mena pilo mo e muikau.
◻ ‘Ko e tonu’ nukua kakano ko e fakafeleveia e tau puhala he Atua, nakai he tagata. Ko e mena lavelave lahi ni e tau loto manamanatu he tau tagata he lalolagi ke he tau lagatau nakai tututonu, ka e manamanatu a tautolu mo e fiafia lahi ke he tau mena kua tututonu ke he tau mata he Atua.—Fakatatai Salamo 26:4; Amosa 8:4-6.
◻ ‘Ko e mea’ nukua kakano ko e mea mo e tapu nakai ni ke he mahani (fakatane mo e fifine po ke falu foki) ka e ke he tau manatu foki mo e tau omoiaga he loto. “Ko e iloilo mai luga, kua fakamua hana a mea,” he talahau mai e Iakopo. Kua “mea” a Iesu, ko e Fakafifitakiaga mitaki katoatoa ma tautolu ke manamanatu ki ai.—Iakopo 3:17; 1 Ioane 3:3.
◻ ‘Ko e fulufuluola’ nukua fakalagalaga mo e omoi e loto fakaalofa ia falu. Kua lata a tautolu ke ‘manatu foki e taha ke he taha, ke fakalagalaga ai e fakaalofa mo e tau gahua mitaki’ ka e nakai toka ha tautolu a tau loto ke he tau mena kua lagaina e vihiatia, loto konakona, mo e taufetoko.—Heperu 10:24.
◻ ‘Ko e talahaua mitaki’ nukua nakai kakano ni hokoia ke eke mo “iki lilifu” po ke “mitaki e hokotaki ki ai” ka e eke foki, ke he hagahaga he kakano, kua aga feati hake mo e navanava he mitaki. Kua tuku e tautolu ha tautolu a tau loto he tau mena kua mitaki mo e feati hake ka e nakai ekefakakelea mo e fakaita tagata.—Efeso 4:29.
◻ ‘Ko e mahani mitaki’ ko e mena matapatu ne kakano ke he “mahani mitaki” po ke “mahani kua mua atu e mitaki,” nukua kakano foki ko e tau faga mena oti kua mua atu e mitaki. Ti kua, maeke ai a tautolu ke loto fakaaue ke he tau mahani uho lahi, tau mena ne mua ai, mo e tau mena ne maeke e falu ke taute ke fakatauo mo e tau puhala he Atua.
◻ ‘Ko e tau mahani ke nava ki ai’ moli ni kaeke ko e tau fakahekeaga ne moua mai he Atua po ke mai he pule malolo ne mailoga he Atua.—1 Korinito 4:5; 1 Peteru 2:14.
Maveheaga ke he Moui mo e Mafola
17. Ko e heigoa e tau monuina he fua mai he “loto ke he tau mena he Agaga”?
17 Ka muitua a tautolu ke he akonakiaga a Paulo mo e ‘manamanatu tumau ke he tau mena ia,’ to kautu ai a tautolu he “loto ke he tau mena he Agaga.” Ko e fua ka moua nakai ni ko e monuina he moui, ko e moui tukulagi ke he lalolagi fou ne mavehe mai, ka ko e mafola foki. (Roma 8:6) Ko e ha? Kakano ha kua puipui ai e tau loto ha tautolu mai he fakaheheina he mahani kelea he tau mena he tino, mo e kua nakai lauia lahi a tautolu he mamahi he taufetului e tino mo e agaga tuga ne fakamaama mai e Paulo. He totoko ke he fakaheheina he tino, kua moua foki e tautolu e mafola mo e Atua “ha ko e loto ke he tau mena he tino, ko e faitaua ia ke he Atua.”—Roma 7:21-24; 8:7.
18. Ko e heigoa e taulatau ne fa e taute e Satani, mo e maeke fefe ia tautolu ke kautu lahi mai?
18 Kua taute e Satani mo e hana tau hukui e tau mena oti kana kua maeke a lautolu ke fakakelea aki ha tautolu fakaata mai he lilifu he Atua. Kua lali a lautolu ke takitaki e tau loto manamanatu ha tautolu he taupuo ki a lautolu e tau manako he tino, he iloa ko e to hoko ni e mena ke faitaua mo e Atua mo e ke he mate. Ka e kua maeke a tautolu ke kautu mai he taulatau nei. Ke tuga a Paulo kua maeke foki a tautolu ke tukuogo: “Kua fakaaue au ke he Atua, ha ko Iesu ha tautolu a Iki” he foaki mai ki a tautolu e kakano ke totoko ke he kuku he hala ke he tino nakai katoatoa.—Roma 7:25.
[Tau Matahui Tala]
a Ne fa mahani e Tohi Tapu ke fakaaoga e kupu Heperu fakagahuahua ko e cha·taʼʹ mo e kupu Heleni fakagahuahua ko e ha·mar·taʹno ke fakakite ai e “hala.” Kua eke ua e tau kupu nei ke kakano ko e “hepe,” ke he puhala kua hepe po ke nakai hokotia ke he foliaga, fakamailoga, po ke tufafaga.
b Ke he mahani tuai, ko e tau agahala kelea muitui ne fitu ko e fakaikaluga, velevelemena, manako loga lahi, mahekeheke, kaifua, ita, mo e mahani teva.
Maeke Nakai Ia Koe ke Fakamaama?
◻ Ko e heigoa e hala, mo e kua maeke fefe ke kamata ai ke kuku e tino nakai katoatoa?
◻ Maeke fefe ia tautolu ke totoko ke nakai “loto ke he tau mena he tino”?
◻ Ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke taute ke fakaohooho e “loto ke he tau mena he Agaga”?
◻ Tamai fefe he “loto ke he tau mena he Agaga” e moui mo e mafola?
[Fakatino he lau 7]
Ne fakaata e Kaino e hagahaga he tino ke pule katoa ki a ia ke he hana ni a moumouaga
[Tau Fakatino he lau 8]
Ko e kakano he loto ke he agaga ko e moui mo e mafola