Tua ki a Iehova mo e Hana a Kupu
“To tua kia koe a lautolu kua iloa hāu a higoa.”—SALAMO 9:10.
1. Ko e ha ne mauokafua agaia a tautolu ki a Iehova mo e hana Kupu he vaha fou ha tautolu?
HE LALOLAGI fou nei, ko e uiina ke tua ke he Atua mo e hana a Kupu, ko e Tohi Tapu, kua liga ke nakai aoga mo e nakai moli. Ka e, ko e pulotu he Atua kua tumau agaia e fakamoli. Ko e Tufuga he tagata tane mo e fifine ko e Punaaga he fakamauaga mo e magafaoa, mo e iloa e ia e ha tautolu a tau manako mitaki ne nakai maeke he taha ke iloa. Tuga ni e tau manako lahi he tagata kua nakai hiki, ti ko e tau puhala lalahi he fakakatoatoa e tau manako ia kua tumau agaia ni. Ko e fakatonu pulotu he Tohi Tapu, pete kua tohia ai ke he tau senetenari i tuai, kua foaki agaia e takitakiaga kua mua atu ma e kautu he moui mo e fakamitaki e tau mena vihi. He talia ai kua fua mai e fiafia lahi mahaki—ti pihia ke he lalolagi uka, mo e fakasaiene nei ne nonofo ai a tautolu!
2. (a) Ko e heigoa e tau fua mitaki ne fua mai he tau momoui he tau tagata a Iehova he omaoma ke he tau poakiaga he Atua? (e) Ko e heigoa atu foki ne mavehe e Iehova ma lautolu ne omaoma ki a ia mo e hana a Kupu?
2 Tua ai ki a Iehova mo e fakagahua ai e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu kua tamai e tau aoga loga he tau aho takitaha. Kua fakakite ai e mena moli nei ke he tau momoui he tau miliona he Tau Fakamoli a Iehova he lalolagi katoa ne ha ha i ai e loto toa mo e malolo ke fakagahua e fakatonuaga he Tohi Tapu. Ma ha lautolu, ko e tua ke he Tufuga mo e hana a Kupu kua fakamoli ke mauokafua. (Salamo 9:9, 10) Omaoma ai ke he tau matafakatufono he Atua kua taute a lautolu ke eke mo tau tagata mitaki ka hoko ai ke he mahani mea, fakamoli, makutu ke gahua, fakalilifu ke he moui mo e tau koloa he falu, mo e fakalatalata ke he tau mena kai mo e inu. Kua takitaki atu ke he fakaalofa mo e fakamahani kua lata ki loto he magafaoa—mahani fakamokoi, fakauka, fakaalofa hofihofi noa, mo e fakamagalo—ti pihia foki mo e loga atu he falu mena. Kua maeke lahi a lautolu ia ke fakamamao mai he tau fua kelea he ita, vihiatia, kelipopo, mahekeheke, matakutaku, teva, fakatokoluga, pikopiko, fakavai, feuaki, mo e mahani kelea. (Salamo 32:10) Ka e lahi atu e mena ne taute he Atua mai he mavehe ni ke fua mitaki ma lautolu ne taofi hana a tau matafakatufono. Ne pehe a Iesu ko lautolu ne mumuitua e puhala Kerisiano to moua e “takiteau ke he mouiaga nai, . . . mo e tau matua fifine, ni mo e tau fanau, mo e tau fonua, katoa foki mo e favale mai, ka ko e moui he fahi atu ke moua ai e moui tukulagi.”—Mareko 10:29, 30.
Fakamamao Mai he Tua ke he Pulotu Fakalalolagi
3. He fakatumau ai ke tua ki a Iehova mo e hana Kupu, ti ko e heigoa falu he tau mena vihi ne fehagai mo e tau Kerisiano he falu magaaho?
3 Ko e mena vihi ma e tau tagata nakai mitaki katoatoa kua eke ke fakatote po ke nimo e mena ne manako e Atua ki ai. Mukamuka lahi a lautolu ke manatu kua iloa lahi a lautolu po ke pulotu ia mai he lotomatala he lalolagi nai kua mua atu ke he Atua, kua fou lahi ai. Ko e tau fekafekau he Atua kua maeke foki ke moua e aga nei, he momoui tuga ni he nonofo a lautolu he lalolagi nai. Ka e he fakalaulahi e uiina fakaalofa ke fanogonogo ke he hana a fakatonuaga, kua fakalataha foki he Matua ha tautolu he lagi e tau hatakiaga kua lata: “Haku tama na e, aua neke nimo ia koe haku a tau fakatufono; ka kia omaoma e loto hāu ke he haku a tau fakatufono. Ha ko e mena to lafilafi atu ia kia koe e tau aho loga, mo e tau tau ke moui ai, katoa mo e monuina. Kia tua a koe kia Iehova mo e hāu a loto katoa; ka e aua neke falanaki a koe ke he hāu a pulotu. Kia manatu e koe a ia ke he hāu a tau puhala oti, ti fakahakohako ai e ia hāu a tau puhala. Aua neke fakafiailoilo a koe; kia matakutaku a kia Iehova, kia kalo kehe mo e mahani kelea.”—Tau Fakatai 3:1, 2, 5-7.
4. Holofa fefe e “iloilo he lalolagi nai,” mo e ko e ha ai ne “goagoa haia ki mua he Atua”?
4 Ko e pulotu he lalolagi nei kua moua ai he loga lahi mo e mai he tau punaaga loga. Kua loga e tau fakatokatokaaga ke ako, mo e “nakai fai fakahikuaga he tohi e tau tohi loga.” (Fakamatalaaga 12:12) Magaaho nai ko e fakaholoaga ne fakahigoa ko e matutakiaga he lalolagi komupiuta kua mavehe ke foaki e fakamauaga nakai fai fakakaupa ke he laulahi he ha mataulu tala. Ka e he moua e iloilo oti nei nakai taute e lalolagi ke lahi e pulotu po ke fakamitaki e tau mena vihi i ai. Ka e ko e tuaga he lalolagi kua holo ni ki mua e kelea he tau aho takitaha. Maama ai, kua talahau he Tohi Tapu ki a tautolu “ko e iloilo he lalolagi nai, ko e goagoa haia ki mua he Atua.”—1 Korinito 3:19, 20.
5. Ko e heigoa e tau hatakiaga ne mai he Tohi Tapu ke he “iloilo he lalolagi nai”?
5 Ke he vala fakahiku he vaha fakahiku nei, kua amanaki tuai ni ko e fakavaia mua ue atu, ko Satani ko e Tiapolo, to fakatoka e tau pikopiko he lali ke fakalolelole e mauokafua ke he kupu moli he Tohi Tapu. Ko e tau tagata tuhituhi kua taute e loga he tau tohi fakaohooho ne paleko e tohiaaga moli mo e falanakiaga he Tohi Tapu. Kua hataki e Paulo hana Kerisiano fakahele: “Timoteo na e, kia taofi e koe ke he mena ne tuku atu kia koe, kia kalo kehe mo e tau kupu kelea mo e nakai aoga, mo e taufetoko ke he tau mena kua fakahigoa pikopiko ai e iloilo. Kua taofi ki ai e falu, ti hehe ai a lautolu ke he tua.” (1 Timoteo 6:20, 21) Kua hataki fakalaulahi atu e Tohi Tapu: “A mutolu, neke lautaki e taha a mutolu ke he pulotu nakai aoga ke fakahehe ai, ke lata mo e kupu fakamua he lalolagi, ka e nakai lata mo Keriso.”—Kolose 2:8.
Totoko e Aga ke Fakauaua
6. Ko e ha e mataala kua lata ke puipui e tau fakauaua neke fai vaka he loto?
6 Ko e taha matagahua fakavaivai he Tiapolo ko e gana he tau fakauaua ke he manamanatuaga. Kua mataala lahi a ia ke kitia e falu lolelole he tua mo e gahua ki ai. Ko hai ni ne iloa e tau fakauaua kua lata ke manatu ko ia i tua he tau fakauaua pihia ko ia haia ne tala age ki a Eva: “Ko e moli kia kua pehe mai e Atua, aua neke kai e mua ke he tau akau oti he kaina?” Lagataha ni he fakatupu he Kamatamata e tega fakauaua ke he hana a manamanatuaga, ko e lakaaga ne toe ko e tala age ki a ia e pikopiko, ne kua talitonu a ia ki ai. (Kenese 3:1, 4, 5) He fakamamao mai he moumou ha tautolu a tua ha ko e fakauaua tuga ha Eva, kua lata ia tautolu ke mataala. Ka ha ha i ai e fakauaua tote hagaao ki a Iehova, hana Kupu, po ke hana a fakatokatokaaga kua kamata ke hu ke he hau a loto, fakamafiti ke uta kehe ai neke fufula ke he taha mena ke maeke ke moumou hau a tua.—Fakatatai 1 Korinito 10:12.
7. Ko e heigoa ke taute ke utakehe e tau fakauaua?
7 Ko e heigoa e mena ke taute? Ko e tali agaia ni ke falanaki ki a Iehova mo e hana a Kupu. “Kaeke ha ha ia mutolu taha kua nakai fai iloilo, kia ole atu a ia ke he Atua, ko ia kua foaki mai mo e totonu ke he tau tagata oti mo e nakai tauage; ti foaki mai ai kia ia. Ka kia ole atu a ia mo e tua, aua neke mahalohalo ha ko ia kua mahalohalo kua lata a ia mo e peau he tahi kua fafati mai he matagi mo e fepokaki.” (Iakopo 1:5, 6; 2 Peteru 3:17, 18) Ti ko e liogi fakamakamaka ki a Iehova ko e lakaaga fakamua. (Salamo 62:8) Ti kua lata ke nakai fakauaua ke ole lagomatai mai he tau leveki fakaalofa he fakapotopotoaga. (Gahua 20:28; Iakopo 5:14, 15; Iuta 22) To lagomatai e lautolu a koe ke kumi e punaaga he tau mena fakauaua hau, ne liga ke hokotia ai ke fakatokoluga po ke falu he tau manatu hehe.
8. Maeke fefe e manamanatuaga tiaki taofiaga ke kamata, mo e ko e heigoa e fakamauluaga?
8 Ko e totou po ke fanogonogo kia ke he tau manatu tiaki taofiaga po ke pulotu fakalalolagi kua hokotia ke he tau fakauaua kona? Pulotu ai, kua fakatonu he Tohi Tapu: “Kia lalilali atu a koe kia eke a koe mo tagata kua fiafia ki ai e Atua, ko e ekegahua nakai fai mena ke mā ai, kua fakatokatoka fakahako e kupu moli. Ka kia kalo kehe mo e tau kupu kelea mo e nakai aoga; ha ko e mena to tolomaki atu ke au atu ai e mahani hepehepe, Ko e kupu foki ha lautolu to kai e ia tuga ne popo.” (2 Timoteo 2:15-17) Kua fulufuluola ai ha kua tokologa ne eke mo tau tagata matematekelea he tiaki taofiaga kua kamata ke takitaki hehe he gugu mua hagaao ke he logonaaga ha lautolu ke he puhala ne leveki aki a lautolu he fakatokatokaaga a Iehova. (Iuta 16) Mui mai fakamui ko e kumi kelea ke he tau taofiaga. Tuga ni e ekekafo iihi ne fakamafiti ke hehele kehe e popo, kia fakamafiti ke uta kehe e aga gugu he manamanatuaga, ke nakai makona mo e puhala ne taute aki e tau mena he fakapotopotoaga Kerisiano. (Kolose 3:13, 14) Uta kehe ha mena ne fagai aki e tau fakauaua pihia.—Mareko 9:43.
9. Maeke fefe e fakaholoaga fakateokarasi mitaki ke lagomatai a tautolu ke fakatumau ke he malolo ke he tua?
9 Pipiki mau ki a Iehova mo e hana a fakatokatokaaga. Fifitaki fakamoli ki a Peteru, ne talahau fakamalolo e ia: “Ko e Iki na e, ke o a mautolu kia hai? Ha ha ia koe e tau kupu he moui tukulagi.” (Ioane 6:52, 60, 66-68) Kia ha ha i ai e fakaholoaga mitaki he fakaako e Kupu a Iehova ti ke tumau e malolo he tua hau, tuga e papatau lahi, ne maeke “ke tamate e tau fana kaka oti hana kua kelea.” (Efeso 6:16) Fakatumau ke fakamakau ke he fekafekauaga Kerisiano, kia foaki atu mo e fakaalofa e fekau he Kautu ke he falu. Ke he tau aho takitaha, manamanatu mo e loto fakaaue ke he puhala ne fakamonuina aki e Iehova a koe. Kia loto fakaaue ke he iloilo hau he kupu moli. He taute ai e tau mena nei he fakaholoaga Kerisiano mitaki to lagomatai a koe ke fiafia, ke fakauka, mo e ke fakatumau ke tokanoa mai he tau fakauaua.—Salamo 40:4; Filipi 3:15, 16; Heperu 6:10-12.
Muitua ke he Takitakiaga a Iehova he Fakamauaga
10. Ko e ha ne kua aoga pauaki ai ke onoono ki a Iehova ma e takitakiaga he fakamauaga Kerisiano?
10 He taute e tagata tane mo e fifine ke nonofo tokoua ko e hoa fakamau, kua finagalo a Iehova nakai ni ke fakapuke e lalolagi ke hagahaga mitaki ka e maeke ke fakaholo ki mua e ha laua a fiafia lahi. Ka e pete ia, ko e agahala mo e nakai mitaki katoatoa kua tamai e tau mena vihi lalahi ke he fakafetuiaga he fakamauaga. Nakai hao e tau Kerisiano mai he tau mena nei, ha kua nakai mitaki katoatoa ni a lautolu mo e iloa e tau pehiaga he moui he vaha fou nei. Ka e ke he laulahiaga ha kua falanaki a lautolu ki a Iehova mo e hana a Kupu, kua ha ha i ai he tau Kerisiano e kautu mitaki he fakamauaga mo e he feaki ai e tau tama ha lautolu. Kua nakai fai mena he fakamauaga Kerisiano ma e tau gahua mo e mahani fakalalolagi. Kua fakamafana mai he Kupu he Atua ki a tautolu: “Kia eke e mutolu ke mitaki he fai hoana e tau tagata oti kana, mo e mohega foki kua nakai fakakelea; ka e fakahala he Atua e tau tagata feuaki mo e faivao.”—Heperu 13:4.
11. He fakamitaki ai e tau mena vihi he fakamauaga, ko e heigoa kua lata ke mailoga he tau hoa tokoua?
11 Ko e fakamoli he fakamauaga hagaao ke he fakatonuaga he Tohi Tapu kua auhia ai e fakaalofa, matagahua, mo e haohao mitaki. Kua maama mo e fakalilifu he tane mo e hoana e matapatu fakaakoaga he ulu pule. Ka tutupu ai e tau mena vihi, kua fa mahani ai ke pihia he tiaki e falu fakatonuaga he Tohi Tapu ke taute. He fakamitaki e mena vihi ne fa e totolo mai, kua lata ke he tau hoa tokoua ke kitekite fakamoli ko e heigoa moli e mena vihi mo e fehagai fefe mo e tupuaga ka e nakai ko e tau matulituli. Kaeke kua takitaki e tau fakatutalaaga kua mole ke he mena tote po ke nakai fai taliaaga, kua maeke e kau tokoua ke ole lagomatai nakai igatia mai he leveki kua fakaalofa.
12. (a) Ko e heigoa e tau mena vihi ne fa mahani he fakamauaga ne foaki he Tohi Tapu e fakatonuaga? (e) Ko e ha ai kua lata ke he tau hoa tokoua ke taute e tau mena ke he puhala a Iehova?
12 Kua putoia kia e mena vihi ke he matutakiaga, fefakalilifuaki ma e tau logonaaga, fakalilifu ma e ulu pule, po ke puhala ke he tauteaga he tau manatu? Ko e tau mena kia ke taute aki e feakiaga he fanau, po ke fakalagotataiaga he tau manako mahani fakatane mo e fifine? Po ke fatifatiaga tupe he magafaoa, fakafiafiaaga tino, fio, po ke kua lata e hoana ke gahua, po ke matakavi ke nonofo ai a mutolu? Ko e heigoa ni e mena vihi, kua foaki he Tohi Tapu e hatakiaga mitaki pete he hau hako po ke mai he tau matapatu fakaakoaga. (Mataio 19:4, 5, 9; 1 Korinito 7:1-40; Efeso 5:21-23, 28-33; 6:1-4; Kolose 3:18-21; Tito 2:4, 5; 1 Peteru 3:1-7) Kaeke ke fakamamao mai e tau hoa tokoua mai he taute e tau pehiaga lotokai mo e fakaata e fakaalofa ke fakakite hana a katoatoaaga ke he ha laua a fakamauaga, to fua mai e fiafia lahi mahaki. Kua lata ke ha ha i ai e manako mua ue atu ke he vala he tau hoa fakamauaga ke tauteute e tau hikihikiaga, ke taute e tau mena ke he puhala a Iehova. “Ko ia kua manamanatu ke he kupu, to moua ai e ia e mena mitaki; ko ia foki kua tua kia Iehova, kua monuina a ia.”—Tau Fakatai 16:20.
Tau Fuata—Fanogonogo ke he Kupu he Atua
13. Ko e ha ne nakai mukamuka ke he tau fuata Kerisiano ke tutupu hake mo e tua malolo ki a Iehova mo e hana Kupu?
13 Nakai mukamuka ke he tau fuata Kerisiano ke tutupu hake mo e malolo ke he tua kaeke ke viko takai e lalolagi kelea ia lautolu. Ko e taha kakano ko e “lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea,” ko Satani ko e Tiapolo. (1 Ioane 5:19) Ko e tau fuata kua ha ha i lalo he totoko he fi vale ne maeke ke taute e tau mena kelea ke tuga ko e mena mitaki. Ko e aga ko-au ni, ko e tau foliaga lotokai, ko e manako ke he mena ne kelea mo e favale, mo e ko e manako lahi ke he tau mena fakafiafia tino—ko e tau mena oti nei kua eke ai mo mena fa mahani, ko e puhala mua ue atu he manamanatuaga ne fakamaama mai he Tohi Tapu “ko e agaga haia kua gahua ai ni ainei kia lautolu kua faliuliu.” (Efeso 2:1-3) Kua fakatupu fakavaia e Satani e “agaga” nei ke he tau tohi fakaako he aoga mo e ha leo musika loga, ke he tau sipote, mo e falu he tau puhala fakafiafiaaga. Kua lata e tau mamatua ke mataala ke he tau fakaohoohoaga kelea pihia he lagomatai ha lautolu a fanau ke tutupu hake mo e tua ki a Iehova mo e hana a Kupu.
14. Maeke fefe a lautolu ne fuata ke “hola kehe mo e tau manako lahi he tau fuata”?
14 Ne foaki e Paulo e hatakiaga fakamatua tane ke he hana a tagata fuata ne fakalataha ko Timoteo: “Kia hola kehe mo e tau manako lahi he tau fuata, ka kia tutuli e tututonu, mo e tua, mo e fakaalofa, katoa mo e mafola mo lautolu kua tauui ke he Iki mai he loto meā.” (2 Timoteo 2:22) Kua nakai kelea oti e tau mena ia ke he “tau manako lahi he tau fuata,” ka kua lata ke “hola kehe” mai ai mo e ke nakai lata a lautolu ke fakaata e tau mena nei ke fakalavelave ai, ti toka fakatote e magaaho, kaeke kua fai, ke lata mo e tau mena mahani Atua. Ko e faofao tino, tau sipote, leo kofe, fakafiafiaaga, tau feua, mo e o fenoga, kua nakai hehe, ka e ko e matahele kaeke ke tuku fakamua he moui. Fehola katoatoa mai he fakatutalaaga nakai fai aoga, mai he moumou magaaho, mai he fiafia ke he mahani fakatane mo e fifine kelea, he nofo teao mo e mateafu, mo e mai he gugu he nakai maama he tau mamatua hau.
15. Ko e heigoa e tau mena ka tupu fakakaina ne kua lafi atu ke he moui loto ua he tau fuata?
15 Ti pihia foki ke he tau mena fakakaina, to liga ha ha ai e hagahagakelea ma e tau fuata. Kaeke ke fakakite e tau ata televisoni kelea mo e vale mo e onoono ai ke he tau vitio, ko e manako ke taute e tau mena kelea ka liga ke tupu ai. (Iakopo 1:14, 15) Kua fakatonu mai e Tohi Tapu: ‘Ko mutolu kua fakaalofa atu kia Iehova, kia fakavihia e tau mena kelea.’ (Salamo 97:10; 115:11) Iloa e Iehova kaeke ke lali e tagata ke moui lotoua. (Tau Fakatai 15:3) Kia onoono fano ma tau fuata Kerisiano ke he poko ha mutolu. Fakatata nakai e koe e tau fakatino he tau tagata talahaua he tau sipote po ke tau leo kofe fakalalolagi, po ke fakatata e koe e tau mena ati hake ne kua eke mo tau fakamanatuaga mitaki? (Salamo 101:3) I loto he puha mena tui hau, ha ha i ai nakai e tau mena tui kua gali, po ke falu he tau mena tui hau kua fakaata e tau puhala tauteute he lalolagi nei? Ke he tau puhala kakana he Tiapolo kua maeke ke hele a koe kaeke ka mahala a koe ke he kamatamata he kamata e kelea. Kua fakatonu mo e pulotu mai he Tohi Tapu: “Kia nonofo fakalatalata a mutolu, kia mataala a mutolu ha ko ia kua eke a mutolu mo tau fi hana, ko e tiapolo ia, kua faifano a ia tuga ne leona tagi, kua kumi kia falu ke faiola ai e ia.”—1 Peteru 5:8.
16. Maeke fefe e fakatonuaga he Tohi Tapu ke lagomatai e fuata ke taute e tau tagata oti ne mua ki ai ke matalahi ha ko ia?
16 Kua talahau mai he Tohi Tapu ki a koe ke mataala ke he hau a feoakiaga. (1 Korinito 15:33) Ko e hau a tau tagata kua lata ke fio auloa ko lautolu haia ne matakutaku ki a Iehova. Kia nakai mahala ke he pehiaga he atu taha. (Salamo 56:11; Tau Fakatai 29:25) Kia omaoma ke he tau mamatua matakutaku Atua hau. (Tau Fakatai 6:20-22; Efeso 6:1-3) Ono atu ke he tau motua ma e takitakiaga mo e fakamaloloaga. (Isaia 32:1, 2) Kia fakatumau e manamanatuaga hau mo e tau mata ke he tau mena uho mo e tau foliaga fakaagaga. Kumi ma e tau magaaho ke fakatolomaki fakaagaga mo e fakalataha ke he tau gahua fakapotopotoaga. Ako e puhala ke gahua ke he hau a tau lima. Kia tupu malolo mo e malolo lahi ke he tua, mo e to fakamoli ko koe ko e taha tagata—ko e tagata kua lata ke moua e moui he lalolagi fou a Iehova! Kua matalahi e Matua ha tautolu he lagi ki a koe, to fiafia e tau mamatua hau he lalolagi ki a koe, mo e to fakamalolo e tau matakainaga tane mo e fifine Kerisiano ha ko koe. Ko e mena haia kua mua!—Tau Fakatai 4:1, 2, 7, 8.
17. Ko e heigoa e tau aoga ka o mai ki a lautolu ne tua ki a Iehova mo e hana a Kupu?
17 Ke he talahauaga tala ku kua omoomoi e salamo ke tohi: “To nakai lamakai a ia ke he taha mena mitaki kia lautolu kia hakohako ha lautolu a puhala. Iehova Sapaota na e, uhoaki e tagata kua tua kia koe.” (Salamo 84:11, 12) E, ko e fiafia lahi mo e kautu, nakai ko e fakaita mo e kaumahala, ka moua e lautolu ne tua ki a Iehova mo e hana a Kupu, ko e Tohi Tapu.—2 Timoteo 3:14, 16, 17.
To Tali Fefe e Koe?
◻ Ko e ha ne nakai lata e tau Kerisiano ke falanaki a lautolu ke he “iloilo he lalolagi nai”?
◻ Ko e heigoa ka lata ke taute kaeke ke ha ha ai e tau fakauaua ke he taha?
◻ He taute e tau mena ke he puhala a Iehova kua tamai fefe e kautu mo e fiafia lahi ke he fakamauaga?
◻ Lagomatai fefe he Tohi Tapu e tau fuata ke “hola kehe mo e tau manako lahi he tau fuata”?
[Fakatino he lau 29]
Kua fuluhi e tau Kerisiano ki a Iehova mo e hana a Kupu, ka e tiaki e goagoa he “iloilo he lalolagi nai”
[Fakatino he lau 31]
Ko e tau magafaoa ne tua ki a Iehova mo e hana Kupu kua kautu mitaki mo e fiafia lahi