“Kia Tatali Mai a Mutolu kia Au”
“Ko e mena ia kia tatali mai a mutolu kia au, kua pihia mai a Iehova.”—SEFANAIA 3:8.
1. Ko e heigoa e ogo ne foaki he perofeta ko Sefanaia, mo e ko e heigoa ne fakamanamanatu aki he mena nei e tau tagata ne momoui he vaha nei?
“KUA tata mai e aho lahi a Iehova.” Ko e ogo momoko nei ko e mena vagahau he perofeta ko Sefanaia he lotouho he senetenari F.V.N. ke fitu aki. (Sefanaia 1:14) He vahaloto he 40 po ke 50 e tau tau, kua fakamoli e perofetaaga he vaha ne fakahoko e Iehova e tau fakafiliaga ki luga a Ierusalema mo e tau motu ia ne totoko e pule katoatoa a Iehova he taute fakakelea hana tau tagata. Ko e ha kua fakamanamanatu aki he mena nei e tau tagata ne nonofo tata atu ke he fakaotiaga he senetenari 20 aki? Kua nonofo a tautolu he vaha fakahiku he “aho lahi” a Iehova hane mafiti lahi mai. Tuga ni he vaha a Sefanaia, ko e “ita lahi” a Iehova kua teitei he vaha fou nei ke fakahoko ki a ia ne tatai ai ki a Ierusalema—ko Kerisitenitome—mo e tau motu oti ne taute fakakelea e tau tagata a Iehova mo e totoko e hana pule katoatoa he lagi mo e lalolagi katoatoa.—Sefanaia 1:4; 2:4, 8, 12, 13; 3:8; 2 Peteru 3:12, 13.
Sefanaia—Ko e Fakamoli Malolo
2, 3. (a) Ko e heigoa ne iloa e tautolu hagaao ki a Sefanaia, mo e ko e heigoa ne fakakite ko ia ko e fakamoli malolo ha Iehova? (e) Ko e heigoa e tau mena moli ne taute a tautolu ke kitia e magaaho mo e matakavi ne perofeta e Sefanaia?
2 Nakai lahi e mena kua iloa ke he perofeta ko Sefanaia, ne ko e higoa (Heperu, Tsephan·yahʹ) kakano “Kua Fufu a Iehova (Tatanaki Hake).” He kehekehe ai mo e falu he tau perofeta, ne foaki e Sefanaia e matohiaga ke he fa e atuhau hana, fano muatua ke hoko ki a “Hesekia.” (Sefanaia 1:1; fakatatai Isaia 1:1; Ieremia 1:1; Esekielu 1:3.) Kua matakehe lahi e mena nei ha kua tokologa e tau tagata ne talahau kua fakakite e tupuna he matua tupuna tane hana ko e Patuiki ko Hesekia ne tua fakamoli. Kaeke ko ia, moli, ti kua tupu mai a Sefanaia he matohiaga fakapatuiki, mo e to lafi atu e mamafa ke he hana a fakafiliaga vale he tau iki ha Iuta mo e he fakakite ai ko ia ko e fakamoli malolo mo e perofeta a Iehova. Ko e hana a iloilo ne matutaki ke he fakafonuaaga ha Ierusalema mo e mena ne tupu ke he fale fakapatuiki ne talahau kua liga fakapuloa e ia e tau fakafiliaga a Iehova he maga lahi ia.—Kikite Sefanaia 1:8-11, matahui tala, NW.
3 Kua aoga lahi e mena moli, ha ko e magaaho ne fakapuloa e Sefanaia e tau fakafiliaga faka-Atua ke he “tau iki” ha Iuta (tau pule, po ke tau iki he magafaoa) mo e “tau tama he patuiki,” ne nakai lagataha ke talahau e ia e patuiki he hana a fakamauaga.a (Sefanaia 1:8; 3:3) Kua talahau he mena nei ko e patuiki fuata tote ko Iosia kua fita e fakakite e manako ma e tapuaki mea, pete ni e onoonoaga ke he tuaga kua fakamena noa e Sefanaia, ka e kua kitia mitaki ai ko e nakai la kamata e hana a tau fakaveaga fakalotu. Ko e tau mena oti nei kua talahau kua perofeta e Sefanaia i Iuta he magahala he tau tau fakamua ha Iosia, ne pule ai he 659 ke he 629 F.V.N. Ko e perofetaaga malolo a Sefanaia kua nakai fakauaua kua fakatolomaki e mataala he fuata tote ko Iosia ke he tapuaki tupua, vale, mo e kolokolovao ne kautu i Iuta he magaaho ia mo e fakamalolo hana fakagahuahuaaga fakahiku ke totoko atu ke he tapuaki tupua.—2 Nofoaga he Tau Patuiki 34:1-3.
Tau Kakano he Ita Lahi a Iehova
4. Ko e heigoa e tau kupu ne fakakite e Iehova hana ita ki a Iuta mo Ierusalema?
4 Kua ha ha ia Iehova e kakano mitaki ke logona e ita ke he tau takitaki mo e tau tagata a Iuta mo e hana a maga lahi ko Ierusalema. Puhala he hana a perofeta ko Sefanaia, ne talahau e ia: “To fakaolo atu foki e au haku a lima ki luga a Iuta, ki luga foki ha lautolu oti kua nonofo i Ierusalema, to fakaoti foki e au mai he mena nai e tau mena a Paala ne toe, ko e higoa he tau ekepoa ke he tau tupua fakalataha mo e tau ekepoa; Ko lautolu foki kua fakaveli fakafohifo ai ke he kau he lagi ke he tau tua fale i luga; ko lautolu foki kua fakaveveli fakafohifo ai mo e omonuo kia Iehova, ka e omonuo foki kia Moloka.”—Sefanaia 1:4, 5.
5, 6. (a) Ko e heigoa e tuaga fakalotu i Iuta he vaha a Sefanaia? (e) Ko e heigoa e tuaga he tau takitaki Iuta he motu mo e ha lautolu a tau tagata i lalo?
5 Kua ilaila a Iuta mo e tau mena taute pauaki tupuloga he tapuaki a Paala, kumi fakamailoga ke he aolagi fakatemoni, mo e tapuaki he atua pouliuli ko Moloka, ne kua putoia e poa vihiatia he tau tama. Ko e tau gahua fakalotu pihia kua fakateteki ke he fofoga a Iehova. (1 Tau Patuiki 11:5, 7; 14:23, 24; 2 Tau Patuiki 17:16, 17) Kua fakaohooho e lautolu e hana ita lahi ha kua taute omonuo agaia e tau tagata tapuaki tupua ke he higoa a Iehova. Kua nakai maeke a ia ke fakauka ke he nakai mea fakalotu pihia mo e to kelipopo e tau ekepoa pouliuli mo e tiaki taofiaga pihia.
6 Mua atu ki ai, ko e tau takitaki he motu ko Iuta kua kolokolovao. Ko e hana tau iki kua tatai mo e “leona tagi” lotokai, mo e hana a tau fakafili kua taaki tonu mo e “tau luko” tataki. (Sefanaia 3:3) Kua talahau kelea a lautolu i lalo he “fakapuke e fale he iki ha lautolu ke he favale mo e mahani pikopiko.” (Sefanaia 1:9) Kua pukeina ke he velevelemena. Tokologa kua uta fakahanoa e tuaga koloa loga.—Sefanaia 1:13.
Tau Fakauaua Hagaao ke he Aho a Iehova
7. Fiha e leva ato hoko e “aho lahi a Iehova” ne perofeta e Sefanaia, mo e ko e heigoa e tuaga fakaagaga he tokologa he tau Iutaia?
7 He kua fita he kitia e tautolu, e tuaga fakalotu matematekelea kua kautu ai he vaha a Sefanaia kua fakakite kua taute e ia hana gahua ko e fakamoli mo e perofeta ato kamata ai e fakagahuaaga he Patuiki ko Iosia ke totoko atu ke he tapuaki tupua, teitei ke 648 F.V.N. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 34:4, 5) Liga, mogoia, ke perofeta e Sefanaia kavi ke 40 e tau tau ato hoko mai e “aho lahi a Iehova” ki luga he kautu a Iuta. Ke he vahaloto, tokologa e tau Iutaia ne fakafiafia e tau fakauaua mo e “liliu kehe” mai he fekafekau ki a Iehova, ti fekehekeheaki ai. Kua vagahau a Sefanaia ki a lautolu ne “nakai kumi kia [Iehova], po ke huhu a lautolu kia ia.” (Sefanaia 1:6) Moli lahi ai, ko e tau tagata takitaha i Iuta kua nakai fai logonaaga, nakai manamanatu a lautolu hagaao ke he Atua.
8, 9. (a) Ko e ha ne kitekite a Iehova “kia lautolu kua toka ki luga e tau kele he uaina ha lautolu”? (e) Ke he tau puhala fe ne fakateliga a Iehova ke he tau tagata ne nonofo i Iuta mo e ha lautolu a motu mo e tau takitaki fakalotu?
8 Kua fakailoa e Iehova hana a finagalo ke tivi a lautolu ne talahau ke eke mo tau tagata hana. He vahaloto he tau tagata tapuaki hana kua talahau, to kumi e ia a lautolu ne puke ai e tau loto ha lautolu ke he tau fakauaua ko e hana a iloaaga po ke manatu ke fakalavelave ke he tau mena he tagata. Ne talahau e ia: “Ko e vaha ia foki to kumikumi ai e au i Ierusalema ke he tau hulu; ti taui atu e au kia lautolu kua toka ki luga e tau kele he uaina ha lautolu, ko lautolu kua pehe age ke he tau loto ha lautolu, Nakai eke e Iehova ha mena mitaki, to nakai eke foki e ia ha mena kelea.” (Sefanaia 1:12) Ko e talahauaga “lautolu kua toka ki luga e tau kele he uaina ha lautolu” (ko e fakamauaga ke he taute uaina) kua hagaao ki a lautolu ne kua mau, tuga e tau kele he mui paelo, mo e kua nakai manako ke fakalagalaga he ha fakapuloaaga he hau fakalava faka-Atua ke he tau mena he tagata.
9 To fakateliga atu a Iehova ke he tau tagata ha Iuta mo Ierusalema mo e ke he ha lautolu a tau ekepoa ne fio hana a tapuakiaga mo e pouliuliaga. Kaeke ke logona e lautolu e haohao mitaki, tuga kua malu he pouligia he vahaloto he tau kaupa a Ierusalema, to kumi e ia a lautolu aki e tau hulu kikila ke hokotia ke he pouli fakaagaga ne kua hu ai a lautolu. To fakatupetupe e ia ha lautolu a logonaaga fakalotu, fakamua aki e tau fekau ofoofogia he fakafiliaga, ti fakahoko e tau fakafiliaga ki a lautolu.
“Kua Tata Mai e Aho Lahi a Iehova”
10. Fakamaama fefe e Sefanaia e “aho lahi a Iehova”?
10 Ko e omoomoi e Iehova a Sefanaia ke fakapuloa: “Kua tata mai e aho lahi a Iehova, kua tata mai ni, kua fakaave mai ni, ko e go he aho a Iehova [“kua kona,” NW].” (Sefanaia 1:14) Ko e tau aho kona moli kua ha ha i mua ma e tau tagata oti—tau ekepoa, tau iki, mo e tau tagata—ne nakai fanogonogo ke he ogo mo e liliu ke he tapuakiaga mea. Fakamaama ai e aho he fakahoko e fakafiliaga, kua matutaki atu e perofetaaga: “To eke e aho ia mo aho he ita, ko e aho ke matematekelea ai mo e mamahi, ko e aho pouli mo e pouli kikio, ko e aho ha i ai e tau aolagi mo e pouli. Ko e aho ke ulo ai e pu mo e kalaga ai ke tau, ke he tau maga kua nonofo taue katoa mo e tau kolo tokoluga.”—Sefanaia 1:15, 16.
11, 12. (a) Ko e heigoa e fekau fakafili ne fakapuloa atu ki a Ierusalema? (e) Fakahao nakai he muhu koloa e tau Iutaia?
11 Ke he tau hogofulu tau kua mole atu, to fofo he tau kau ha Papelonia a Iuta. To nakai maeke a Ierusalema ke fehola. Ko e nonofoaga mo e tau matakavi pisinisi to malona kelea. “Kua pehe mai a Iehova, Ko e aho ia to ha i ai e leo he tagi mai he gutuhala he tau ika, mo e fakatutu mai he mena ne ua aki he maga, mo e galulu he tau mena loga kua lipilipi mai he mouga. Kia fakatutu a a mutolu kua nonofo i Makatesa [ko e vala a Ierusalema], ha kua fakaoti ai e motu oti ko Kanana, kua kelipopo a lautolu oti kua uta e tau kavega ario.”—Sefanaia 1:10, 11, matahuitala, NW.
12 Nakai loto ai ke talitonu ko e aho a Iehova kua tata mai, tokologa he tau Iutaia ne putoia he tau hagahaga kelea he mautu fakapisinisi. Ka e puhala he perofeta tua fakamoli hana ko Sefanaia, ne talahau tuai e Iehova e ha lautolu a “tau koloa mo tau mena ne fofo he tau, ko e tau fale foki ha lautolu to eke ia mo tau mena kua moumou.” To nakai inu e lautolu e uaina ne taute e lautolu, mo e “nakai ni maeke ke he tau ario ha lautolu mo e tau auro ha lautolu ke laveaki a lautolu ke he aho he ita a Iehova.”—Sefanaia 1:13, 18.
Fakafili Foki e Falu Motu
13. Ko e heigoa e fekau fakafili ne talahau e Sefanaia ki a Moapi, Amoni, mo Asuria?
13 Mai he perofeta hana ko Sefanaia, ne fakakite foki e Iehova hana ita ke he tau motu ne taute fakakelea hana tau tagata. Ne fakailoa e ia: “Kua logona e au he ekefakakelea mai a Moapi, mo e tukimakaefu mai he fanau a Amoni, ne ekefakakelea mai ai e lautolu ke he haku motu, mo e fakatokoluga mai ai a lautolu ke he tau katofia ha lautolu. Ko e mena ia, kua pehe mai a Iehova Sapaota ko e Atua a Isaraela, Kua moui au, to eke ni a Moapi ke tuga a Sotoma, ko e fanau a Amoni foki ke tuga a Komora ko e mena ke tutupu ai e tau akau magiiho, mo e toka ai e tau luo masima, kua eke foki mo tau mena kua moumou tukulagi . . . To fakaolo atu foki e ia hana lima ke he fahi tokelau, mo e fakaoti ai e ia a Asuria; to eke foki e ia a Nineva mo tau mena kua moumou, ko e motu nakai fai vai tuga ne tutakale.”—Sefanaia 2:8, 9, 13.
14. Ko e heigoa e fakamoliaga ne kua “fakatokoluga atu” e tau motu kehe ke he tau Isaraela mo e ha lautolu a Atua, ko Iehova?
14 Ko Amoni mo Moapi ko e tau fi mai i tuai a Isaraela. (Fakatatai Tau Fakafili 3:12-14.) Ko e Maka Moapi, he Louvre Museum i Paris, kua fua ai e tohiaga ne moua ai e talahauaga fakatokoluga mai he patuiki Moapi ko Mesa. Ko e talahau fakatokoluga hana he moumou e ia e falu he tau maga Isaraela ha ko e lagomatai he hana atua Kemosa. (2 Tau Patuiki 1:1) Ko Ieremia, ne moui he magaaho a Sefanaia, ne tutala ai ke he tau Amoni ne nonofo ai he matakavi a Isaraela i Kato ke he higoa he ha lautolu a atua ko Malekama. (Ieremia 49:1) Ma Asuria, ko e Patuiki ko Salamanesa V kua pa takai ai mo e uta a Samaria he kavi he senetenari ato vaha a Sefanaia. (2 Tau Patuiki 17:1-6) Nakai leva, ti tau atu e Patuiki ko Sanerivi ki a Iuta, moumou ai loga he hana a tau maga nonofo taue, mo e fakamatakutaku foki a Ierusalema. (Isaia 36:1, 2) Ko e uta fekau he patuiki Asuria kua taute moli he fakatokoluga atu ki a Iehova he magaaho ne pule malolo ke kaumahala a Ierusalema.—Isaia 36:4-20.
15. Fakama fefe e Iehova e tau atua he tau motu ne fakatokoluga atu ke he hana a tau tagata?
15 Kua talahau he Salamo 83 e falu he tau motu, fakalataha a Moapi, Amoni, mo Asuria, ne fakatokoluga atu ki a Isaraela, mo e talahau fakaikaluga ai: “O mai a, kia fakaotioti e tautolu a lautolu kia nakai tuai eke a lautolu mo motu; kia nakai tuai manatu tukulagi e higoa ko Isaraela.” (Salamo 83:4) Kua fakailoa mo e malolo he perofeta ko Sefanaia ko e tau motu oti nei ne fakaikaluga mo e ha lautolu a tau atua to fakama ai he tau matakautau a Iehova. “To hohoko e tau mena ia kia lautolu ha ko e ha lautolu a mahani fakatokoluga, ha kua ekefakakelea e lautolu mo e fakatokoluga atu a lautolu ke he motu a Iehova Sapaota. To matakutakuina a Iehova kia lautolu, ha ko e mena to fakaoti ai e ia e tau atua oti he lalolagi; to fakaveveli fakafohifo ai e tau tagata kia ia takitaha ke he hana mena kua nofo ai, ko e tau motu he hala kau tahi oti he tau motu kehe.”—Sefanaia 2:10, 11.
“Kia Tatali Mai a Mutolu”
16. (a) Ma hai e punaaga he olioli he aho ha Iehova, mo e ko e ha? (e) Ko e heigoa e uiaga fakalagalaga ne hau ke he vahega tua fakamoli nei?
16 Ha kua kautu e fakaniniko fakaagaga, mahalohalo, tapuaki tupua, kolokolovao, muhu koloa he vahaloto he tau takitaki mo e tokologa he tau tagata ha Iuta mo Ierusalema, ka e ha ha ai falu he tau Iuta tua fakamoli kua fanogonogo ke he ogo he tau perofetaaga a Sefanaia. Kua momoko a lautolu ke he tau gahua fakateteki he tau iki Iuta, tau fakafili, mo e tau ekepoa. Ko e tau fakapuloaaga a Sefanaia ko e punaaga he fakamafanaaga ki a lautolu nei ne mahani fakamoli. Mamao mai he fakatupu e fakaita, ko e hauaga he aho ha Iehova ko e punaaga he olioli ma lautolu, kakano to tamai ai e fakaotiaga ke he tau gahua fakateteki pihia. Ko e vahega tua fakamoli nei ne toe kua logona ai e poakiaga a Iehova: “Ko e mena ia kia tatali mai a mutolu kia au, kua pihia mai a Iehova, ke hoko atu ke he aho ke matike atu ai au ke he tau mena ne fofo he tau; ha ko e mena tonu kia au ke fakapotopoto ai e tau motu kehe, ke tutuuta ai e tau kautu, kia liligi atu e au ki luga ha lautolu haku a ita, ko e haku a ita lahi oti ni.”—Sefanaia 3:8.
17. Magaaho fe mo e kamata fefe e tau fekau a Sefanaia he fakafiliaga ke fakamoli ki luga he tau motu?
17 Ko lautolu ne logona e ogo ia kua nakai ofo ai. Tokologa kua momoui ke kitia e fakamoliaga he perofetaaga a Sefanaia. He 632 F.V.N., kua uta ai a Nineva mo e moumou ai he kau auloa he tau a Papelonia, tau Metai, mo e tau kau mai he fahi tokelau, liga ko e tau Sakutia. Kua talahau he tagata fakamauaga tala tuai ko Will Durant: “Ko e matakau kautau Papelonia i lalo hifo ha Nabopolassar kua fakalataha ai mo e tau matakautau he tau Metai i lalo hifo ha Cyaxares mo e kau he tau Sakutia mai he Caucasus, mo e ofo lahi ke he mena mukamuka mo e mafiti he taofi e tau malolo he fahi tokelau. . . . He lagataha ni e pa ti galo a Asuria mai he fakamauaga tala tuai.” Ko e mena tonu nei ni ne perofeta e Sefanaia.—Sefanaia 2:13-15.
18. (a) Fakahoko fefe e fakafiliaga faka-Atua ki Ierusalema, mo e ko e ha? (e) Fakamoli fefe e perofetaaga a Sefanaia hagaao ki a Moapi mo Amoni?
18 Tokologa e tau Iutaia ne tatali ki a Iehova kua momoui foki ke kitia hana fakafiliaga ne fakahoko ki luga ha Iuta mo Ierusalema. Hagaao ki a Ierusalema, kua perofeta e Sefanaia: “Oi te fakaalofa ke he maga fakafualoto mo e kelea, ko e maga favale! Nakai fanogonogo a ia ke he leo; nakai talia e ia e akonakiaga; nakai tua a ia kia Iehova, nakai fakatata atu a ia ke he hana Atua.” (Sefanaia 3:1, 2) Ha ko e hana nakai tua fakamoli, ne pa takai lagaua he tau Papelonia a Ierusalema mo e uta ai mo e moumou ai he 607 F.V.N. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:5, 6, 11-21) Ma Moapi mo Amoni, hagaao ke he tagata fakamauaga tala tuai ko Josephus, he tau ke lima aki he mole e to ki lalo a Ierusalema, ne felakutaki atu e tau Papelonia mo lautolu mo e kautu ai ki a lautolu. He fakamui kua nakai liu a lautolu ke kitia, tuga ni he perofeta tuai.
19, 20. (a) Palepale fefe e Iehova a lautolu ne fakatumau ke tatali ki a ia? (e) Ko e ha e tau mena tutupu nei kua fakamanamanatu aki a tautolu, mo e koe heigoa ka manamanatu ke he vala ne hau?
19 Ko e fakamoliaga he tau mena nei mo e falu he tau matafeiga he perofetaaga a Sefanaia ko e mena tupu ke fakamalolo e tua he tau Iutaia mo lautolu ne nakai ko e tau Iutaia ne fakatumau a lautolu ke tatali atu ki a Iehova. Ti ko lautolu ne hao mai he moumouaga ne hoko ki Iuta mo Ierusalema ko Ieremia, ko Epetameleka ko e Aitiope, mo e magafaoa a Ionatapu, ko e tau Rakapa. (Ieremia 35:18, 19; 39:11, 12, 16-18) Ko e tau Iutaia tua fakamoli ne fakapaea mo e ha lautolu a fanau, ne fakatumau ke tatali ki a Iehova, ke eke mo vala he vahega fiafia ne toe ne fakahao mai i Papelonia he 537 F.V.N. mo e liliu ai ki Iuta ke liu ati hake e tapuaki mea.—Esera 2:1; Sefanaia 3:14, 15, 20.
20 Ko e heigoa e kakano he tau mena oti nei ke he vaha ha tautolu? Ke he tau puhala loga ko e tuaga he vaha a Sefanaia kua tatai ke he tau mena fakateteki ne tutupu ke he vaha nei ha Kerisitenitome. Mua atu ki ai, ko e tau aga kehekehe he tau Iutaia he vaha ia kua tatai e fuaaga ke he tau aga ne kua maeke ke kitia he vaha nei, falu magaaho kua kitia ai ke he vahaloto he tau tagata ha Iehova. Ko e tau mena hanei ka tutala ki ai he vala tala ne hau.
[Matahui Tala]
a Kua tuga ko e talahauaga “tau tama he patuiki” kua hagaao ke he tau iki fakapatuiki oti, ha ko e tau tama tane ha Iosia kua ikiiki lalahi he magaaho ia.
Puhala he Fakamanatu
◻ Ko e heigoa e tuaga fakalotu i Iuta he vaha a Sefanaia?
◻ Ko e heigoa e tau tutuaga kua kautu ke he tau takitaki he motu, mo e ko e heigoa e aga he tokologa he tau tagata?
◻ Fakatokoluga atu fefe e tau motu ke he tau tagata a Iehova?
◻ Ko e heigoa e ogo ne foaki e Sefanaia ki a Iuta mo e falu he tau motu?
◻ Palepale fefe a lautolu ne fakatumau a lautolu ke tatali ki a Iehova?
[Fakatino he lau 21]
Ko e Maka Moapi kua fakamau ko e patuiki Moapi ko Mesa kua vagahau fakakelea he totoko ki a Isaraela i tuai
[Credit Line]
Maka Moapi: Musée du Louvre, Paris
[Fakatino he lau 22]
Kau atu ke he perofetaaga a Sefanaia, ko e tau lapa maka tohia fakatino he tau fakamauaga he Nofoaga he Tau Patuiki Papelonia kua moumou ai a Nineva he kau auloa he tau matakautau
[Credit Line]
Lapa maka: Courtesy of The British Museum