Ko e Tau Uta Fekau he Mafola Mahani Atua kua Fakailoa ke Fiafia
“To liliu mai a lautolu ne laveaki e Iehova, to o mai foki a lautolu ki Siona mo e kalaga mo e fiafia tukulagi ki luga he tau ulu ha lautolu.”—ISAIA 35:10.
1. Ko e heigoa he lalolagi kua manako lahi mahaki ki ai?
HE VAHA nei nakaila pihia ia fakamua, kua manako e tau tagata ke he uta fekau he tala mitaki. Kua ha ha ai e manako mafiti ma e taha tagata ke talahau e kupu moli hagaao ke he Atua mo e hana tau finagalo, ko e fakamoli nakai matakutaku ka hataki e tau tagata mahani kelea ke he moumouaga ka hau mo lautolu ne loto mitaki ke kumi e mafola mahani Atua.
2, 3. Ha ko e mena tupu ki Isaraela, fakakatoatoa fefe e Iehova hana maveheaga ne fakamau he Amosa 3:7?
2 He vaha he tau Isaraela, ne mavehe a Iehova ke foaki mai e tau uta fekau pihia. He fakaotiaga he senetenari ke hiva aki F.V.N., ne talahau e perofeta ko Amosa: “To nakai ni eke he Iki ko Iehova ha mena, ka e fakakite ai e ia hana finagalo ke he hana tau fekafekau ko e tau perofeta.” (Amosa 3:7) Ke he tau senetenari kua mui mai he fakailoaaga nei, ne taute e Iehova loga he tau gahua mua ue atu. Ma e fakatai, he 607 F.V.N., ne akonaki fakamalolo e ia hana tau tagata fifili kakano kua totoko mo e fakamaligi toto a lautolu. Ne fakahala foki e ia e tau motu tata mai ne fakafualoto ha ko e matematekelea a Isaraela. (Ieremia veveheaga 46-49) Ti, ke he 539 F.V.N., ne tuku hifo e Iehova e malolo mua ue atu he lalolagi ko Papelonia, mo e ko e fua, he 537 F.V.N., kua liliu e tau Isaraela ne toe ke he motu ha lautolu ke liu ati e faituga.—2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:22, 23.
3 Ko e tau mena tutupu anei ne lulululu e lalolagi, mo e he lagotatai mo e tau kupu ha Amosa, kua fakakite tuai e Iehova ki a lautolu ko e tau perofeta hane fa e fekafekau ko e tau uta fekau, kua hataki a Isaraela ke he mena ka tupu. Ke he lotouho he senetenari valu aki F.V.N., ne fakatu hake e ia a Isaia. Ke he lotouho he senetenari ke fitu aki F.V.N., ne fakatu hake e ia a Ieremia. Ti, ke hoko ke he fakahikuaga he senetenari ia, ne fakatu hake e ia a Esekielu. Ko lautolu nei mo e falu he tau perofeta tua fakamoli ne foaki e fakamoli katoatoa hagaao ke he tau finagalo ha Iehova.
Kitia Mitaki e Tau Uta Fekau he Atua he Vaha Nei
4. Ko e heigoa kua fakatata e manako he tagata ma e tau uta fekau he mafola?
4 Ka e kua e vaha nei? Tokologa he lalolagi kua logona e manamanatuaga to tupu taha mena kelea he magaaho ka kitia e lautolu e maloloaga he kaufakalatahaaga he tagata. Ko lautolu ne ha ha i ai e fakaalofa ke he tututonu kua mamahi e tau loto ka kitia e lautolu e fakatupua mo e kelea lahi he mahani kelea ha Kerisitenitome. He talahau tuai e Iehova ia Esekielu, ko lautolu, “kua tauoi mo e mānu ha ko e tau mena vihiatia kua eke e lautolu i ai.” (Esekielu 9:4) Pete ia, tokologa ne nakai mailoga e kakano he tau finagalo a Iehova. Kua lata ke tala age ki a lautolu.
5. Fakakite fefe e Iesu to ha ha i ai e tau uta fekau he vaha nei?
5 Fai tagata nakai he vaha nei ne vagahau mo e agaga nakai matakutaku ha Isaia, Ieremia, mo Esekielu? Ne fakakite mai e Iesu to fai tagata. Ti he talahau tuai e tau mena tutupu he vaha ha tautolu, ne pehe a ia: “To fakamatala atu foki e tala mitaki nai he kautu ke he lalolagi oti, ke eke mo talahau ke he tau atu motu oti; ti hoko mai ai e fakaotiaga.” (Mataio 24:14) Ko hai he vaha nei fa e fakamoli e perofetaaga ia, kua fekafekau ko e uta fekau, ko e fakamatala he tala mitaki? Ko e tau tataiaga he vaha ha tautolu mo e vaha ha Isaraela i tuai kua lagomatai a tautolu ke tali e huhu ia.
6. (a) Fakamaama e tau mena tutupu he “Isaraela he Atua” ke he felakutaki fakamua he lalolagi. (e) Ne fakamoli fefe a Esekielu 11:17 ki a Isaraela i tuai?
6 Ke he tau aho matematekelea he Felakutaki I he Lalolagi, ko e tau tagata a Iehova he vaha fou nei, ko lautolu ne toe he “Isaraela he Atua” ne fakauku, kua hokotia ke fakapaea kua tatai ki a Isaraela i Papelonia. (Kalatia 6:16) Ne matematekelea a lautolu he fakapaea fakaagaga i Papelonia Lahi, ko e fakaputuputuaga he tau lotu fakavai, ne kua talahaua mo e hehe lahi a Kerisitenitome. Pete ia, ko e tau kupu a Iehova ki a Esekielu ne fakakite kua nakai tiaki a lautolu. Ne pehe a ia: “To fakapotopoto e au a mutolu mai he tau motu kehe, mo e tatanaki mai e au a mutolu he tau motu kehekehe ne fakamavehevehe atu ki ai a mutolu, mo e ta atu ai e au kia mutolu e kelekele a Isaraela.” (Esekielu 11:17) Ke maeke ke fakamoli e maveheaga ia ma Isaraela i tuai, ne fakatu hake e Iehova a Kuresa ko e Peresia, ne fakakaumahala ai e Pule Malolo he Lalolagi ko Papelonia mo e hafagi e puhala ma e faoa ne toe ha Isaraela ke liliu ke he ha lautolu a motu. Ka e kua he vaha nei?
7. Ko e heigoa e mena tupu he 1919 ne fakakite kua gahua totoko atu a Iesu ki a Papelonia lahi? Fakamaama.
7 Fakamua he senetenari nei, kua ha ha i ai e fakamoliaga malolo ne gahua ai a Kuresa Lahi Mahaki. Ko hai a ia? Ko ia ni ko Iesu Keriso, kua nofo ke he nofoaiki tali mai he 1914 ke he Kautu he lagi. Ko e Patuiki lahi mahaki nei ne fakakite e loto mitaki ke he hana a tau matakainaga fakauku he lalolagi ti, ke he tau 1919, he tau Kerisiano fakauku ne tokanoa mai he fakapaeaaga fakaagaga mo e liliu atu ke he “motu” ha lautolu, ko e matakavi fakaagaga ha lautolu. (Isaia 66:8; Fakakiteaga 18:4) Ti kua ha ha i ai e fakamoliaga he vaha fou nei he Esekielu 11:17. He vaha i tuai kua taute he veliaga ha Papelonia ke hafagi e puhala ma e tau Isaraela ke liliu ke he motu ha lautolu. He vaha fou nei ko e liuakimaiaga ha Isaraela he Atua ko e fakamoliaga kua to tuai a Papelonia Lahi ke he tau lima a Kuresa Lahi Mahaki. Ne fakailoa he agelu ke ua aki e veliaga nei he Fakakiteaga veveheaga 14, he magaaho ne kalaga a ia: “Kua veli, kua veli a Papelonia ko e maga lahi, ha kua fakainu e ia e tau motu oti ke he uaina he ita he hana feuaki.” (Fakakiteaga 14:8) Ko e fuluhiaga kelea ha ia ma Papelonia Lahi, mua atu ma Kerisitenitome! Mo e ko e fakamonuinaaga ha a ia ma e tau Kerisiano moli!
8. Fakamaama fefe he tohi a Esekielu e fiafia lahi he tau tagata he Atua he mole atu e fakahaoaga ha lautolu he 1919?
8 Ia Esekielu 11:18-20, kua totou e tautolu e talahauaga he perofeta ke he fiafia lahi he tau tagata he Atua he mole atu e liuakiaga ha lautolu. Ko e fakamoliaga fakamua he hana tau kupu kua kakano ko e fakameaaga ha Isaraela ke he tau vaha a Esera mo Nehemia. Ko e fakamoliaga he vaha fou nei kua kakano ko e mena taha. O mai la a tautolu ke kitia ko e fefe. Kua pehe a Iehova: “To o mai a lautolu [ke he motu ha lautolu], mo e uta kehe ai e lautolu e tau mena kelea oti ha ha i ai, katoa mo e tau mena vihiatia oti.” Tuga ni he perofeta mai, kamata he 1919, ne fakamea e Iehova hana tau tagata mo e fakamalolo a lautolu ke fekafekau ki a ia. Ne kamata a lautolu ke uta kehe mai he matagi fakaagaga ha lautolu e tau mahani mo e tau fakaakoaga faka-Papelonia ne fakakiva aki a lautolu ke he tau mata hana.
9. Ko e heigoa e tau monuina mua ue atu ne age e Iehova ke he hana a tau tagata, kamata he 1919?
9 Ti, hagaao ke he kupu 19, kua liu a Iehova talahau atu foki: “To foaki atu foki e au kia lautolu e loto taha, mo e foaki atu e au kia mutolu e loto fou ki loto ia mutolu; to uta kehe e au e loto makaka mai loto he tau tino ha lautolu, mo e foaki atu ai e au kia lautolu e loto kakano.” Lautatai atu ai ke he tau kupu nei, he 1919, ne fakalataha e Iehova hana tau fekafekau fakauku, kua foaki age ki a lautolu e “loto taha,” ke he talahauaga, ke maeke ia lautolu ke fekafekau ki a ia mo e “loto fakalataha.” (Sefanaia 3:9) Fakalaulahi atu ai, ne age e Iehova e agaga tapu ke he hana a tau tagata ke fakamalolo a lautolu ke he gahua fakamatala mo e moua mai ia lautolu e tau fua mitaki ne fakamaama he Kalatia 5:22, 23. Mo e he nakai fakateliga tuli, loto mao, ne foaki e Iehova ki a lautolu e loto molu, mitaki mo e omaoma, ko e loto ke talia ke he hana a finagalo.
10. Ko e ha ne fakamonuina ai e Iehova hana a tau tagata ne liliu tali mai he 1919?
10 Ko e ha ne taute e ia e mena nei? Ne fakamaama ni e Iehova. Kua totou e tautolu he Esekielu 11:20: “Kia o a lautolu ke he haku a tau fakatufono, mo e omaoma a lautolu ke he tau fakafiliaga haku, mo e eke ai e lautolu; ti eke a lautolu mo motu haku, to eke foki au mo Atua ha lautolu.” Ne ako he tau Isaraela he Atua ke omaoma ke he fakatufono ha Iehova ka e nakai muitua ke he tau manatu ha lautolu ni. Ne ako e lautolu ke taute e finagalo he Atua mo e nakai matakutaku ke he tagata. Ti, kua maaliali a lautolu ko e kehe mai he tau Kerisiano fakavai he Kerisitenitome. Ko lautolu ko e tau tagata a Iehova. Tuga a ia, kua mautali a Iehova ke fakaaoga a lautolu ko e hana a uta fekau, hana “fekafekau fakamoli mo e loto matala.”—Mataio 24:45-47.
Ko e Fiafia Lahi he Tau Uta Fekau he Atua
11. Fakamaama fefe he tohi a Isaia e fiafia lahi he tau tagata a Iehova?
11 Maeke nakai a koe ke kitia ha lautolu a fiafia lahi ka mailoga e lautolu e tuaga monuina ne olioli e lautolu? Auloa ai, kua ogo e lautolu e tau kupu he Isaia 61:10: “To fiafia lahi au kia Iehova, to olioli haku loto ke he haku Atua.” Ko e maveheaga he Isaia 35:10 ne fakamoli ki a lautolu: “To liliu mai a lautolu ne laveaki e Iehova, to o mai foki a lautolu ki Siona mo e kalaga mo e fiafia tukulagi ki luga he tau ulu ha lautolu; to moua e lautolu e olioli mo e fiafia, ti fehola kehe ai e mānu mo e oi.” Ko e fiafia haia he tau uta fekau a Iehova he mafola mahani Atua ke he 1919 he amaamanaki a lautolu ke fakamatala e tala mitaki ke he tau tagata oti. Tali mai ai ke hoko mai ke he vaha nei, kua nakai tiaki e lautolu ke taute e gahua nei, mo e kua fakalaulahi atu ki mua ha lautolu a fiafia lahi. He hana Lauga he Mouga, ne talahau e Iesu: “Uhoaki a lautolu ke fakatupu e fakafeilo; ha ko e mena talahaua a lautolu ko e fanau he Atua.” (Mataio 5:9) Ko e moli he fakailoaaga ia kua kitia mai he “fanau he Atua” ne toe kua fakauku tali mai he 1919 ke he vaha nei.
12, 13. (a) Ko hai ne fakalataha ke he Isaraela he Atua ke fekafekau ki a Iehova, mo e ko e heigoa e mena ne fakagahua e lautolu ki ai? (e) Ko e heigoa e olioli lahi ne kua iloa ai he tau fekafekau fakauku a Iehova?
12 He mole atu e tau tau, ko e numera he Isaraela he Atua kua tupu ato hoko atu ke he tau atu tau 1930 he magaaho kua teitei katoatoa e fakapotopotoaga he tau faoa fakauku ne toe. Ti oti kia e tupu ki mua he numera he tau tagata fakamatala he tala mitaki he magaaho ia? Nakai pihia. Ko e moto tagata tokologa he tau Kerisiano mo e amaamanakiaga he lalolagi kua fita e kamata ke kitia, mo lautolu nei kua fakalataha mo e tau matakainaga fakauku ke he gahua fakamatala. Ne kitia he aposetolo ko Ioane e moto tagata tokologa nei he fakakiteaga, mo e kua mailoga lahi e puhala ne fakamaama aki e ia a lautolu: “Ha i ai a lautolu ki mua he nofoaiki he Atua, mo e fekafekau kia ia ke he aho mo e po.” (Fakakiteaga 7:15) E, ko e moto tagata tokologa kua lavelave he fekafekau ke he Atua. Ti ko e fua, he magaaho ne kamata e numera he kau fakauku ke to hifo, he tau hake he 1935, kua fakaholo ki mua e gahua fakamatala fakalataha mo e tupu ki mua ha ko e fakamalolo mai he tau kau tua fakamoli nei.
13 He puhala nei ne fakamoli e Isaia 60:3, 4: “To o mai e tau motu kehe ke he hau a maama, ko e tau patuiki foki to o mai a lautolu ke he kikila he hāu a hake. Kia hagahaga fano a koe ke he tau fahi oti, mo e kitia e koe, kua fakapotopoto mai a lautolu oti; kua o mai a lautolu kia koe, to o mai hau a tau tama tane he mena mamao, to hapini foki hau a tau tama fifine ke he hau a kahokaho.” Ko e fiafia lahi he tau fakaholoaga tupu ki mua nei ne ta mai ke he Isaraela he Atua kua fakamaama fakafuluola he Isaia 60:5, ne totou ai e tautolu: “To kitia ai e koe, mo e olioli; to hopo e ate hau, mo e fiafia lahi a koe; ha ko e mena to liu mai kia koe e koloa he tahi; to hoko mai kia koe e koloa he tau motu kehe.”
Holo ki Mua e Fakatokatokaaga a Iehova
14. (a) Ko e heigoa e fakakiteaga he tau mena he lagi ne kitia e Esekielu, mo e ko e heigoa e poakiaga ne moua e ia? (e) Ko e heigoa he tau tagata a Iehova he vaha fou nei ne manamanatu ki ai, mo e ko e heigoa e mena lahi ne logona e lautolu?
14 He 613 F.V.N., ne kitia e Esekielu e fakakiteaga ha Iehova he lagi, ko e fakatokatokaaga tuga e kariota kua holo ki mua. (Esekielu 1:4-28) Magaaho fakamui, ne pehe a Iehova ki a ia: “Ko e tama he tagata na e, fano a koe, kia fano a ke he magafaoa a Isaraela, mo e vagahau atu e koe e tau kupu haku kia lautolu.” (Esekielu 3:4) He tau nei he 1997, kua manamanatu a tautolu ko e fakatokatokaaga ha Iehova he lagi kua hane fa e holo agaia ki mua ke fakamoli aki e tau finagalo he Atua. Ti, kua logona agaia e tautolu e omoomoiaga ke tala age ke he falu hagaao ke he tau finagalo ia. He vaha hana, ne vagahau e Esekielu e tau kupu ne omoomoi fakatonu mai e Iehova. He vaha nei, kua vagahau e tautolu e tau kupu mai he Kupu omoomoi he agaga ha Iehova, ko e Tohi Tapu. Ti ko e fekau fuluola ha a ia kua mai he tohi ia ma e tau tagata! Ha kua tokologa ne tupetupe hagaao ke he vaha i mua, kua fakakite he Tohi Tapu e tau mena kua lahi mahaki e kelea—mo e ke he magaaho taha, kua mitaki atu— ne manamanatu mai a lautolu ki ai.
15. Ko e ha kua kelea lahi ai e tau tutuaga ka e nakai manatu he tokologa ki ai he vaha nei?
15 Kua kelea lahi e tau tutuaga, ha kua ako e tautolu ke he tau vala tala fakamua, to moumou mafiti a Kerisitenitome mo e pihia mo e tau lotu fakavai oti, ke oti katoatoa tuga ni a Ierusalema he 607 F.V.N. Lafi ki luga, ko e tuaga fakapolitika he lalolagi katoa, ne fakatino mai he tohi ha Fakakiteaga ko e manu favale mo e fitu e ulu mo e hogofulu e hoe, kua teitei ke holoholo kehe, tuga e loga he tau tuuta pouliuli loga ha Ierusalema. (Fakakiteaga 13:1, 2; 19:19-21) He vaha a Esekielu kua fakamaama fakamahino e Iehova e matakutakuina ne omoomoi he moumouaga hane hau ha Ierusalema. Ka e ko e tau kupu hana to ha ha ai e mua atu e kakano lahi ka manamanatu e tau tagata ke he moumouaga lahi mahaki he lalolagi nei. Ne tala age a Iehova ki a Esekielu: “Ko koe foki, ko e tama he tagata na e, kia oi a koe ha kua fati hau a tokupu; kia oi a mo e mamahi lahi ki mua ha lautolu. Ka pehe mai foki a lautolu kia koe, Ko e oi a koe he ha? Ti tali age a koe, Ha ko e ogo, ha ko e hoko mai ne fai; ti liu puke vai ai e tau loto oti, ti lolelole ai e tau lima oti, ti fakalolelole ai e tau loto oti, ti liu puke vai foki e tau tulihui oti; kitiala, kua hau, to hoko mai ai ni, kua pihia mai e Iki ko Iehova.” (Esekielu 21:6, 7; Mataio 24:30) Ko e tau mena tutupu matakutakuina ofoofogia kua fakatoka mai i mua. Ko e ha tautolu a manamanatuaga hokulo ma e tau tagata gahua auloa kua omoi a tautolu ke omaoma ke he hatakiaga, ke tala age e “ogo” ha Iehova ke he ita lahi hane hau.
16. Ma lautolu kua fakatokolalo, ko e ha kua mitaki ai e tau tutuaga ke he nakai manatu he tokologa?
16 He magaaho taha, ma lautolu ne fakatokolalo kua mua atu e mitaki ke he manatu he laulahi he tau tagata. Ke he puhala fe? He mena ia kua mate a Iesu Keriso ma e tau agahala ha tautolu mo e kua pule ai ko e Patuiki mogonei he Kautu he Atua. (1 Timoteo 1:15; Fakakiteaga 11:15) Ko e tau mena vihi he tau tagata kua tuga e nakai maeke ke fakamitaki to nakai leva ti kautu ai kakano ha ko e Kautu he lagi. Ko e mate, gagao, matahavala, hoge, mo e kolokolovao to eke mo tau mena kua mole, mo e to pule e Kautu he Atua mo e nakai totoko ke he lalolagi parataiso. (Fakakiteaga 21:3, 4) To olioli he tau tagata e mafola mahani Atua—ko e fakafetuiaga mafola mo e Atua ko Iehova mo e taha ke he taha.—Salamo 72:7.
17. Ko e heigoa e tau holo ki mua kua ta mai e olioli ke he tau loto he tau uta fekau he mafola mahani Atua?
17 He falu vala he lalolagi, ko e loga he tau moto tagata he tau tagata fakatokolalo hane talia ke he fekau nei he mafola mahani Atua. Ke totoku ni e tau fakafifitakiaga gahoa, ne hokotaki a Ukaraine he tau kua mole ko e 17 e pasene he tau tagata fakailoa kua tupu ki mua. Ne hokotaki a Mosamipike ko e 17 e pasene ne tupu ki mua, 29 e pasene kua tupu ki mua i Lifuania. Kua 31 e pasene ne holo ki mua i Rusia, ka e moua e Alapania 52 e pasene he holo ki mua he tau tagata fakailoa. Kua fakakite he tau holo ki mua nei e hogofulu he tau afe he tau tagata loto fakamoli ne manako ke olioli e mafola mahani Atua mo e kua uta ai e tuaga he tututonu. Ko e tupuaga mafiti pihia kua ta mai e olioli ke he fakamatakainaga Kerisiano katoatoa.
18. Pete he fanogonogo e tau tagata po ke nakai, ko e heigoa e tau aga ha tautolu?
18 Kua mautali nakai e tau tagata ke talia he matakavi ne nofo ai a koe? Kaeke ke pihia, kua olioli fakalataha a mautolu mo koe. Ke he falu he tau matakavi, pete ia, kua loga lahi e tau tula he gahua fakamalolo ato moua ai taha e tagata loto fiafia. Kua fakalolelole kia po ke loto malipilipi a lautolu hane fekafekau ke he tau matakavi pihia? Nakai. Kua manatu he Tau Fakamoli a Iehova e tau kupu he Atua ki a Esekielu he magaaho ne poaki fakamua a Ia ke he perofeta fuata ke fakamatala ke he hana tau matakainaga Iutaia: “Ko lautolu foki po ke fanogonogo a lautolu, po ke nakai, ha ko e magafaoa fakafualoto a lautolu, to iloa ai e lautolu ha ha ia lautolu e perofeta.” (Esekielu 2:5) Tuga a Esekielu, kua fakatumau a tautolu ke tala age ke he tau tagata hagaao ke he mafola mahani Atua pete ko e talia e lautolu po ke nakai. Kaeke ke fanogonogo a lautolu, kua fiafia lahi a tautolu. Kaeke ke haga mai e tau tua ha lautolu ki a tautolu, vaiga a tautolu, ti favale mai ki a tautolu, kia fakauka a tautolu. Fakaalofa a tautolu ki a Iehova, mo e kua talahau e Tohi Tapu: ‘Kua fakauka ke he tau mena oti e fakaalofa.’ (1 Korinito 13:4, 7) Ha kua fakamatala a tautolu mo e fakauka, kua iloa he tau tagata ko hai e Tau Fakamoli a Iehova. Kua iloa e lautolu e fekau ha tautolu. Ka hoko mai e fakaotiaga, to iloa e lautolu ko e Tau Fakamoli a Iehova ne lali ke lagomatai a lautolu ke olioli e mafola mahani Atua.
19. Ha ko e tau fekafekau he Atua moli, ko e heigoa e kotofaaga kua ofania e tautolu?
19 Ha i ai nakai foki ha fakamonuinaaga lahi mai he fekafekau ki a Iehova? Nakai! Ko e fiafia lahi mahaki ha tautolu kua moua mai he ha tautolu a fakafetuiaga mo e Atua mo e he iloilo he fa e taute e tautolu hana a finagalo. “Uhoaki e motu kua iloa e leo fiafia; Iehova na e, to o fano a lautolu ke he maama he hāu a fofoga.” (Salamo 89:15) Kia tanaki tumau e tautolu e olioli he eke mo tau uta fekau he mafola he Atua ke he tau tagata. Kia taute fakamakutu e tautolu ha tautolu a vala ke he gahua nei ato talahau a Iehova kua oti tuai.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko hai e tau uta fekau he mafola he Atua he vaha nei?
◻ Iloa fefe e tautolu kua veli a Papelonia Lahi he 1919?
◻ Ko e heigoa e mena mua he “moto tagata tokologa”?
◻ Ko e heigoa e fakaloleloleaga he vaha i mua ne manatu ki ai e tokologa he tau tagata he vaha nei?
◻ Ma e tau tagata loto mitaki, ko e ha ne mitaki ai e vaha i mua ke he mena ne manatu a lautolu ki ai?
[Tau Fakatino he lau 29]
Ka kitia e lautolu e malolo hifo he kaufakalatahaaga he tagata, tokologa kua logona e manamanatuaga he tau mena tutupu i mua
[Tau Fakatino he lau 31]
Ko e tau uta fekau he mafola mahani Atua ko e tau tagata fiafia lahi he lalolagi he vaha nei