“To Kai e Tautolu Ha Ha?”
TAU MENA KAI mo e tau mena inu—ko e matakupu aga mau he fekafekauaga a Iesu. Ko e mana fakamua haana ke fakafaliu e vai ke he uaina, mo e ua foki e magaaho ne fagai e ia e moto tagata aki e tau areto mo e tau ika gahoa. (Mataio 16:7-10; Ioane 2:3-11) Ne talahaua a Iesu he nakai ni fagai a lautolu ne nonofogati ka e pihia foki a lautolu ne maukoloa. Ati tukumale he tau fī a Iesu a ia he kai lahi mo e inu uaina lahi. (Mataio 11:18, 19) Ka e nakai pihia e tau mena ne taute e Iesu. Pete ia ne iloa e ia ko e tau mena kai mo e tau mena inu kua uho lahi ke he tau tagata, ti fakaaoga fakailoilo e ia e tau mena nei ke fakatai aki e tau fakaakoaga fakaagaaga mua ue atu.—Luka 22:14-20; Ioane 6:35-40.
Ko e heigoa e tau mena kai mo e tau mena inu mahani mau he vahā a Iesu? Tauteute fēfē e tau mena kai? Ti lahi fēfē e malolō ne fakaaoga ke fakatoka aki e tau mena kai? Ko e tau tali ke he tau hūhū ia to lagomatai a koe ke maama mitaki falu he tau mena tutupu mo e tau talahauaga ne foaki he tau Evagelia.
Foaki ki a Mautolu e ‘Tau Mena Kai ke Lata mo e Aho Taha’
He magaaho ne fakaako e Iesu e tau tutaki haana ke liogi, ne fakakite e ia ko e puhala tonu ke ole ke he Atua ke foaki e tau mena kua lata ma e moui—ko e ‘tau mena kai ke lata mo e aho taha.’ (Mataio 6:11) Ke he vagahau fakamua, ko e kakano mooli he talahauaga “tau mena kai” ko e “areto.” He vahā a Iesu, ko e areto e vala aoga lahi he fuafuaaga kai faka-Heperu mo e faka-Heleni, ti ko e talahauaga “ke kai mena” kua kakano mooli ko e ‘kai e areto.’ Ko e tau cereal ne fakaaoga ke taute aki e tau areto, tuga e tau fua saito mo e tau fua karite, pihia mo e falu mena, tuga e tau oat, kaseme, mo e tokana, ko e vala lahi mahaki he fuafuaaga kai faka-Iutaia he senetenari fakamua. Ne fuafua he tau tagata kumikumi to kai he tagata, kavi ke 200 e kilokuleme he tau cereal he taha e tau, moua ai kavi ke hafa e tau kalolī (calories) kua lata mo e tagata.
Maeke ke fakatau e areto he makete. Ka e laulahi he tau magafaoa ne tao ni e lautolu ha lautolu—ko e matafekau ne lahi e magaaho ke taute ai. Ko e tohi Bread, Wine, Walls and Scrolls ne fakamaama: “He nakai mukamuka ke leva e toka he falaoa mata ko e mena ia ne holo saito ai e tau hoana he tau aho oti.” Fiha e leva he holoaga nei? “He taha e tulā he gahua malolō he fakaaoga e holoaga saito lima,” he talahau he tagata tohia, “nakai molea e 0.8 e kilokuleme he falaoa mata ne moua mai he taha e kilokuleme he tau saito. Ha ko e katoa he saito ke lata mo e kai he tagata he aho kua kavi ke hafa e kilokuleme, ke maeke ke fagai e magafaoa ne tokolima po ke tokoono, ti lata e hoana ke tolu e tulā he holo saito ai.”
Manamanatu la mogonei ki a Maria, ko e matua fifine a Iesu. Lafi ke he falu gahua kaina haana, kua lata a ia ke taute fakalahi e areto ke fagai aki e taane, lima e tama taane, mo e tokoua foki e tama fifine. (Mataio 13:55, 56) Ne gahua malolō mooli a Maria tuga e falu fifine Iutaia ke lagomatai ke tauteute e ‘tau areto ke lata mo e aho taha.’
‘O Mai A, ke Kai Pogipogi’
He mole e fakaliu tu mai a Iesu, ne uhu finatu a ia he mogo pogipogi ke he falu tutaki haana. Ne pō katoa he hī ika e tau tutaki haana ka e nakai moua ha mena. “O mai a, ke kai [pogipogi],” he hea atu e Iesu ke he tau kapitiga haana ne tōtagetage. Ti fakatoka age e ia ki a lautolu e ika mo e areto ne moua mai laia. (Ioane 21:9-13) Pete he lagataha ni e talahau i loto he tau Evagelia e kai pogipogi, kua mahani mau e tau tagata ke kamata e aho ha lautolu he taumafa ai ke he tau areto, tau ekosi, mo e tau fuhi vine tavaki po ke tau olive.
Ka e kua e kai laā? Ko e heigoa ka kai he tau tagata gahua? Ko e tohi Life in Biblical Israel, kua pehē: “Kua māmā e kai laā ne toka ai e areto, saito, tau olive, mo e tau fua mati.” Ko e tau mena haia ne liga tamai he tau tutaki he mogo ne liliu mai a lautolu i Sikara mo e moua a Iesu hane tutala ke he fifine Samaria he tapa vai keli. Ko e tulā “kua hoko foki ke he magaaho tokai ko e ono,” po ke tupou laā, ti “kua o tuai [e] tau tutaki ke he maga ke fakatau ai e tau mena kai.”—Ioane 4:5-8.
He magaaho afiafi, ne fakapotopoto fakalataha e tau magafaoa ke he matapatu kai (main) he aho. He fakamaama e taumafaaga nei, ko e tohi Poverty and Charity in Roman Palestine, First Three Centuries C.E. ne pehē: “Laulahi he tau tagata ne kai areto po ke tau polesi (porridges) ne taute mai he karite, tau cereals mo e tau tega pine kehekehe, po ke falu saito ne lavea lahi. Ne fio aki foki e lautolu e matima mo e lolo po ke tau olive, falu magaaho ko e sosi ne maō e tau manogi, ko e puke meli, po ke puke he tau fua akau humelie.” Liga ko e huhu, siisi, tau laukou kai, mo e tau fua lakau ne tau mai laia po ke tavaki foki ne lafi ke he taumafaaga. Kavi ke he 30 e vahega lakau kai ne ha ha ai he magaaho ia—ko e tau aniani, kalika, radishes, tau kalote, mo e kāpisi, ko e falu ni a ia—mo e molea e 25 e vahega fua akau kehekehe, tuga e (1) tau fua mati, (2) tau fua paama, mo e (3) tau rimoni, ne tupu ai he matakavi.
Maeke nakai ia koe ke manamanatu ke he tau mena kai nei ne tuku i luga he laulau he magaaho ne taumafa fakalataha a Iesu ke he kai afiafi mo Lasalo mo e haana tau mahakitaga ko Mareta mo Maria? Manamanatu la mogonei ke he manogi ne lofia e poko he magaaho ne fakatakai e Maria e tau hui a Iesu aki e “lolo nato”—ko e manogi he tau mena kai ne hufia fakalataha mo e manogi he lolo fakafua uka.—Ioane 12:1-3.
“Ka Taute e Koe e Kaiaga Mena”
He taha magaaho foki, he taumafa auloa “ke he fale he taha iki he tau farasaio,” ne fakaako e Iesu ki a lautolu e fakaakoaga uho. Ne pehē a ia: “Ka taute e koe e kaiaga mena, ati ui a e koe ke he tau nonofogati, mo e tau kunekune, mo e tau kulikuli, mo e tau matapouli; ti monuina ai a koe, ha ko e mena nakai maeke ia lautolu ke taui mai kia koe; ka e taui kia koe ka liliu foki tutu mai a lautolu ne mahani tututonu.” (Luka 14:1-14) Ane mai muitua e Farasaio ke he fakatonuaga a Iesu, ko e heigoa e tau mena kai ka fakatoka e ia he kaiaga mena?
Ko e tagata maukoloa ne liga foaki e areto pauaki, ne tao ke he tau paka kehekehe mo e lafi ki ai e uaina, puke meli, huhu, mo e tau mena manogi. Ko e pata mo e puke huhu tuli ka liga haia i luga he laulau. Ko e tau olive ne tau mai laia, tau olive fakamata, po ke tau lolo olive ka liga haia he laulau. Hagaao ke he tohi Food in Antiquity, “ko e tau tagata takitaha ne moua ai 40 e pauna he lolo olive mo mena kai he tau tau takitaha, ti fakaaoga foki ma e tau lolopoki ti pihia ma e tau molī.”
Ka nofo e Farasaio tata ki tahi, ko ia mo e tau tagata uiina haana to liga kai e tau ika ne hī mai laia. Ko lautolu ne nonofo mamao mai i tahi kua fa kai a lautolu he tau ika ne fakamata po ke fakamasima. Kua liga foaki foki he tagata ne taute e kai e vala manu—ko e kai lolo lavea ma e tagata uiina nofogati. Ko e kai mahani mau ko e tau fufua manu kehekehe, tuga e fufua moa. (Luka 11:12) Ko e manogi he tau mena kai nei kua liga ganagana aki e tau mena fakamanogi tuga e mili, aneto, kumina, mo e fua sinapi. (Mataio 13:31; 23:23; Luka 11:42) Fakahiku, kua liga kai he tau tagata uiina e kai humelie ko e tau saito fakapaku ne gana aki e tau sikati, puke meli, mo e tau mena fakamanogi.
Ko lautolu he kaiaga mena ka liga age ki ai e tau fua vine—ne tau mai laia, tavaki, po ke puhala he uaina. Loga e tau taholiaga vine ne moua i Palesitaina, ne kitia mooli ko e inu mahuiga. He taha matakavi i Kipeona, ne moua he tau tagata keli kelekele 63 e tokaaga uaina ne tuki ki loto he maka ke toka ai kavi ke he 100,000 e lita he uaina.
“Aua Neke Fakaatukehe”
He totou e koe tau Evagelia, mailoga na lagaloga e totoku e Iesu e tau mena kai mo e tau mena inu he tau fakataiaga haana po ke puhala ne fakaako e ia e falu fakaakoaga aoga lahi he taumafaaga. Mooli, ne olioli e Iesu mo e tau tutaki haana e tau mena kai mo e tau mena inu, mua atu ka fakalataha mo e tau kapitiga tata, ka e nakai tuku fakamua e lautolu e tau mena nei ke he tau momoui ha lautolu.
Ne lagomatai e Iesu e tau tutaki haana ke fakatumau e onoonoaga lagotatai ke he tau mena kai mo e tau mena inu he pehē a ia: “Aua neke fakaatukehe a mutolu, mo e pehe age, To kai e tautolu ha ha, po ke inu e tautolu ha ha, po ke tapulu a tautolu ha ha? Ha ko e tau mena oti ia kua kumi he tau motu kehe. Ha ko e mena fioia he Matua ha mutolu ha ha he lagi kua aoga e tau mena oti ia kia mutolu.” (Mataio 6:31, 32) Ne talia he tau tutaki e fakaakoaga nei ti leveki he Atua e tau manako ha lautolu. (2 Korinito 9:8) Mooli, liga kehe e fuafuaaga kai haau mai he ha lautolu ne momoui he senetenari fakamua. Ka e maeke ia koe ke mauokafua to leveki he Atua a koe ka tuku fakamua e koe e fekafekauaga haana he moui haau.—Mataio 6:33, 34.